|
Steriotipat dhe rolet gjinore.
Ēdo kulture krijon kuptimet e veta per termat femer dhe
mashkull. Keto kuptime perfshijne nje varg parashikimesh ne lidhje me
menyren sesi ēdo gjini duhet te sillet. Kur ekzagjerohen keto parashikime
kthehen ne steriotipa gjinore. Nese rolet dhe steriotipat e ngurte gjinore
bazohen ne pak ndryshime seksuale aktuale, por me sakte bazohen ne nje
marredhenie pushteti te diferencuar ndemjet burrave dhe grave. Per me teper,
rolet dhe steriotipat e ngurte gjinore e kufizojne seriozisht funksionimin
individual dhe kane efekte negative ne marredheniet njerezore, si dhe ne
shoqeri.
Cili eshte ndryshimi midis seksit dhe gjinise?
Seksi eshte term biologjik. Njerezve u vihen terma mashkull ose
femer ne varesi te organeve te tyre seksuale dhe geneve. Ne te kundert,
gjinia eshte term psikologjik dhe kulturor, duke ju referuar ndjenjave
subjektive te femrave dhe meshkujve. Gjinia mund ti referohet gjithashtu,
vlersimit te sjelles nga shoqeri si mashkullore ose femerore (roli gjinor).
Shkalla ne te cilen nje person lidhet me perkufizimet shoqerore te
maskilitetit ose feminitetit referohet si identitet i rolit gjinor ose
tipizim seksual. Eshte e mundur, ne te vertet e zakonte, per grate dhe
burrat, qe te ndryshojne ne karakteristikat e llojit te seksit.
Rendesia e dallimit te termave seks dhe gjini,
qendron ne rendesin e dallimit te aspekteve biologjike dhe sociale te te
qenurit mashkull ose femer. Njerezit presupozojne se ndryshimet ne sjellje
dhe personalitet midis meshkujve dhe femrave jane per shkak te ndryshimeve
te sekseve, d.m.th., qe ndryshimet jane te bazuara ne anen biologjike. Per
aq kohe sa ekzistojne ndryshimet ne sjellje dhe personalitet midis meshkujve
dhe femrave, shumica e tyre ndodhin per shkak te faktoreve social, praktikat
e socializimit, shperblimet sociale, ndryshimet ne status, pritshmerite e
vrojtuesve etj. Gjinia eshte krijuar nga njerezit, jo nga biologjia, dhe ky
krijim percaktohet nga proceset historiko kulturore dhe psikologjike.
Duke pasur parasysh natyren e ndertuar ne menyre
shoqerore te gjinise, pse shume njerez besojne ne ndryshimet e seksit? DEAUX
dhe KITE sugjerojne se pergjigja gjendet ne nje sistem besimi gjinor, i
cili i referohet nje bashkesie besimesh dhe opinionesh rreth meshkujve dhe
femrave dhe rreth cilesive te nenkuptuar te maskilitetit dhe feminilitetit.
Nje sistem besimi i tille percakton menyren sesi ne i kuptojme dhe i
vleresojme te tjeret. Dy aspekte themelore te sistemit te besimit gjinore
jane steriotipat kulturore te grave dhe burrave dhe rolet qe i caktohen
grave dhe burrave.
Steriotipat jane pergjithesime te forta per njerezit ne nje
kategori te percaktuar sociale. Te tilla besime kane tendencen te
shperndahen ne menyre universale brenda nje shoqerie te dhene dhe mesohen si
pjese e procesit te zhvillimit ne ate shoqeri. Steriotipat, jo vetem qe nuk
mund te jene te verteta per grupin ne teresi, sepse ato jane shume te
thjeshtezuara, por edhe nuk munde te jene te verteta per nje anetare te
vecante te grupit. Edhe ne rastet kur nje pergjithesim eshte i vlefshem, ne
akoma mund te mos e parashikojme sjelljen ose karakteristikat e nje
individi. Edhe pse steriotipat jane me shume te thjeshtezuar dhe te ruajtura
rreptesisht sesa pergjithesime te tilla, ato akoma kane vlere me pak te
parashikueshme.
Kur ne flasim per steriotipat e rolit gjinore, ose steriotipat e
rolit te seksit, ne flasim per ato grupe te strukturuar bindjesh rreth
cilesive personale te grave dhe burrave. Keto bindje jane normative, ne
kuptimin qe ato nenkuptojne qe karakteristikat qe lidhen me gjinine jo vetem
qe ekzistojne, por jane dhe te deshirueshme. Steriotipat gjinore ekzistojne
edhe ne nivelin kulturor, edhe ne nivelin personal. Ne i perftojme
steriotipat gjinore ashtu sic perfitojme informacione per boten dhe rolet
tona ne te.
Bazat e steriotipave gjinore
Dy teori baze ekzistojne persa u perket origjines se
steriotipave gjinore: teori e thelbit se te vertetes dhe teoria e rolit
social
Teoria e thelbit se te vertetes mbeshtetet ne
supozimin se steriotipat gjinore kane vlershmeri empirike-d.m.th., ka
ndryshime te verteta ne sjelljen midis dy sekseve dhe qe steriotipat vetem i
ekzagjerojne. Kjo sygjeron qe, ne fillim ekzistojne ndryshimet, dhe
steriotipat vetem i refkektojn ato. Ne kete rast ato qe jane quajtur
steriotipa do te ishin vetem pergjithesime te thjeshta. Carl Martin e
shqyrtoi kete sjellje dhe zbuloi se shumica e tipareve steriotipike gjinore
ishin me te vertet mbithjeshtezime dhe ekzagjerimeve te dallimeve ne grupe
te vogla.
Teoria e rolit social te steriotipave gjinore
pohon se steriotipat lindin nga rolet e ndryshme sociale tipikisht te
mbajtura nga grate dhe burrat. Meshkujt luaj me arme, dine si ta nderrojne
nje gome te shpuar. Femrat luajne me kukulla, behen shtepiake etj.
Eagly dhe Steffen mendojne se eshte per shkak se burrat dhe grate bejne
gjera te ndryshme, qe njerezit bejne supozime rreth tipareve dhe aftesive te
lindura te burrave dhe grave.
Keta kerkues gjeten se bindjet e njerezve qe femrat zoterojne me shume
cilesi shoqerore dhe me pak cilesi pergjegjesie ne krahasim me meshkujt,
jane rezultat i faktit se femrat konsiderohen si shtepiake dhe meshkujt te
punesuar me orar te plote. Kerkime te tjera konfirmojne se kur burrat dhe
grate gjenden ne role identike, ata konsiderohen si te ngjashem. Si
perfundim eshte ndarja e punes dhe detyrave midis grave dhe burrave qe
shpjegon permbajtjen e steriotipave gjinore.
Teoria e rolit social, e cila sugjeron se rolet
gjinore krijojne steriotipa gjinore eshte bindese, vecanerisht kur
kombinohet me teorine e shtresezimit social. Teoria e rolit social ndryshon
nga teoria e thelbit se te vertetes vetem ne lidhje me faktorin shkakesor.
Ēfarė janė steriotipat gjinore?
Per shumicen e njerezve, maskiliteti eshte i lidhur me
kompetencen, intelektualitetin dhe energjine, feminiliteti eshte i lidhur me
ngrohtesin, menyern e te shprehurit dhe edukaten. Studimet e bera ne fundin
e viteve 1960 dhe fillimin e viteve 1970 me 1000 meshkuj dhe femra, tregojne
nje konsekuenc te gjere per sa i perket ekzistences se tipareve te ndryshme
te personalitetit tek burrat, krahasuar me grate. Ky konsensus u arrit
pavaresisht nga mosha, seksi, besimi fetar, niveli kulturor ose gjendje
civile e te anketuarve.
Megjithese nje projekt kerkimi, qe perfshin
pyetje rreth menyres sesi meshkujt ndryshojne nga femrat, mund te
ekzagjerojne ndryshimet gjinore, kerkesat per pershkrime te pafundme te
femrave dhe meshkujve shfaqin grupe te njejta tiparesh. Ne pergjithesi duke
perdorur terminologjin e Bakan-it shume shpesh grate karakterizohen si
shoqerore, burrat shume shpesh karakterizohen si pergjegjes.
Femijet qe ne moshen 7-vjec, i bejne keto dallime dhe madje
kerkimi gjithe kulturor gjen pergjithesim te konsiderueshem ne ato
karakteristika te para ne menyre te ndryshme si te lidhura me grate dhe
burrat. Per shembull, ne te 25 vendet e zgjedhura nga William dhe Best,
burrat pershkruheshin si aventuriere dhe te fuqishem ndersa grate si
sentimentale dhe te perulura.
Ndryshimet ne steriotipat gjinore
Pavaresisht nga nje marreveshje e pergjithshme mbi numrin e
tipareve steriotipik-gjinore, ka ndryshime ne steriotipat gjinore.
Pervec ndryshimeve raciale te steriotipave
gjinore ekzistojne edhe ndryshime te klases sociale, ndryshime te orientimit
seksual dhe ndryshime ne moshe. Per shembull, grate e klases puntore
steriotipizohen si me armiqesore, me te hutuara, me mosperfillese dhe me te
papergjegjshme se grate e klases se mesme. Meshkujt homoseksual
steriotipizohen si persona qe zoterojne tipare femerore ndersa lesbiket, si
persona qe zoterojne tipare mashkullore.
Ajo qe sugjerojne keto ndryshime ne steriotipst gjinore eshte qe gjinia nuk
eshte e vetmja ndryshore me ane se te ciles steriotipizohen njerezit. Cdo
njeri nga ne vendoset ne aspiren sociologjike te nderprerjes se kategorive
te shumta. Per shembull, gjinia, raca ose etnia, klasa, prirja seksuale etj.
Keto kategori sociale nderveprojne me njera tjetren ne menyra komplekse.
Steriotipat nuk jane te percaktuar por i pershtaten, megjithese ngadale,
ndryshimeve kulturore. Ato kane pergjithesim te konsiderueshem dhe duket se
jane te forte dhe te qendrueshem.
Nenkuptimet e steriotipave
Deshirueshmeria shoqerore. Deshirueshmeria e pergjithshme
sociale per tiparet mashkullore dhe femerore eshte e lidhur me steriotipat
gjinore. Tradiocionalisht, tiparet steriotipikisht maskiliste kane qene pare
ne menyre me pozitive dhe me te deshirueshme sesa tiparet steriotipikisht
feministe. Shikohet se tiparet maskiliste tregojne me shume force dhe
energji sesa tiparet feministe, dhe se cilesit e forces dhe energjise jane
vlersuar shume nga kultura perendimore. Tradicionalisht, perjashtimet e
vetme ne kete model kane qene tiparet e pakta femerore qe lidhen me
ndjeshmerine ndaj nevojave te te tjereve. Keto pak tipare kane qene vlersuar
me shume se ato maskiliste. Pak me vone, vlersim i madh i eshte dhene
tipareve te caktuara steriotipikisht feministe, vecanerisht nga grate. Ky
vlersim i madh ka rrjedhur nga nje perpjekje e qellimshme nga shume feminist
dhe jo feminist per te kundershtuar maskilizmin e vlerave qe erdhen si
rezultat i levizjes se grave gjate viteve 1970. Ana tjeter e ndryshimit
shoqeror-burrat qe levizin drejt roleve tradicionalisht femerore dhe qe
adaptojne tiparet tradicionalisht femerore u neglizhuan relativisht
Seksi I kundert. Tiparet karakteristike per burrat dhe grate
jane zakonisht te konsideruara si te kunderta me njeri-tjetrin. Keshtu qe,
ndersa meshkujt mendohen si dominues dhe objektive, femrat mendohen si te
perulura dhe subjektive. Nese tiparet e tipizuara te seksit do te ishin te
kunderta ne do te prisnim nje marredhenie te forte dhe te perkundert midis
menyres sesi nje person shenon ne tiparet steriotipikisht femerore.
Sesa shume dikush kritikon maskilitetin nuk
lidhet me ate sesa shume ai ose ajo kritikon feminilitetin. Keshtu qe modeli
dipolar i maskilitetit dhe feminilitetit, i cili presupozon se
instrumentaliteti dhe ekspresiviteti bie ne anet e kunderta te nje
dimensioni te vetem, nuk eshte plotesisht i sakte. Sidoqofte pak aspekte te
steriotipave gjinore mund te jene te sakte. Ne vecanti, vleresimet e termave
mashkullore dhe femerore duket se jane te lidhura negativisht, d.m.th.,
njerezit qe e vlersojne veten e tyre larte ne njeren prej tyre kane
tendencen ta vleresojne veten poshte te tjetra.
Kategorizimi gjithe-ose-asnje. Ky kategorizim i tipareve gjinore
eshte corientues. Njerezit nuk jane dhe aq te thjeshte sa qe ata ose e kane
te gjithe tiparin ose asgje nga ai. Kjo eshte akoma me e vertete kur
shqyrtohet sistemi i tipareve per grupe njerezish. Nese do te ndodhte keshtu
bie fjala per perhapjen gjithe ose asnje per tiparin fuqi, te gjithe
meshkujt do te ishin te forte dhe te gjitha femrat do te ishin te dobeta.
Fakt eshte se shume tipare psikologjike dhe fizike perhapen sipas modelit
desatar, ku shume njerez zoterojne nje sasi mesatare te atij tipari dhe me
pak njerez qe kane ose shume pak te atij tipari. Kjo eshte e vertet per
shumicen e tipareve.
Ne ato permasa qe femrat dhe meshkujt mund te
ndryshojne ne sasin mesatare te tiparit qe ata kane, perhapja mund te
karakterizohet nga vija te lakuara normale qe mbulojne pjeserisht njera-tjetren.
Keshtu qe, megjithese shumica e burrave jane me te forte se shumica e grave,
prapeseprape disa burra jane me te Dobet se disa gra dhe anasjelltas.
Jo vetem qe eshte e pasakte ti vlersosh tiparet si gjithe-ose-asnje, por
mund te jete gjithashtu e pasakte ti vleresosh steriotipat gjinore ne termat
e tipareve te personalitetit.
EFEKTET E STERIOTIPAVE GJINORE
Cilat jane pasojat e steriotipave gjinore?
Sic kemi pare ka me shume te ngjare qe besimi ne steriotipa mund
ti jape shtyse disa ndryshimeve ne sjellje, me shume se sa reflektimi i
ndryshimeve te verteta ne sjellje. Nese steriotipat funksionojne si pjese e
parashikimeve te rolit te seksit, atehere njerezit do ti mesojne ato dhe do
te ndikohen nga to. Megjithese dallimet midis sekseve mund te mos i
pershtaten individeve, vete steriotipat kane pushtetin si standart, te cilit
mund ti pershtaten, kunder te cilit te rebelohen ose me te cilin ti
vleresojne te tjeret.
Nje menyre me anen e se ciles veprojne
steriotipat eshte sherbimi si filtra perceptues permes se cilave ne shohim
individet. Aktualisht ka te ngjare qe ne te veme re dhe te mbajme mend
sjellje te qendrueshme-steriotipa se sa sjellje te tjera.
Nje menyre tjeter sesi veprojne steriotipat
eshte krijimi i profecise se vetepermbushjes. Nese femrat konsiderohen sikur
kane me shume karakteristika negative sesa meshkujt, disa Femra mund ta
konsiderojne veten e tyre ne kete menyre dhe ne fakt mund ti zhvillojne keto
karakteristika. P.sh. nese femrat priren te jene me pak arsyetuese sesa
meshkujt, disa mund ta konsiderojne veten ne ate menyre dhe te mos marrin
pjese ne aktivitet e zgjidhjes se problemeve ose te bejne kurse te avancuara
matematike, perderķsa sjellje te tilla nuk jane te pershtatshme ne gjini. Si
rezultat disa Femra mund te zhvillojne ne te vertete me pak aftesi ne
zgjidhjen e problemeve se disa meshkuj te cilet i kane pasur keto pervoja,
duke plotesuar ne kete menyre steriotipin. Mendime te tilla mund te ndikojne
fuqishem mbi sjellje ose ne menyre negative, nese parashikimet jane negative
ose ne menyre pozitive nese sjellet jane pozitive.
Parashikimet steriotipike mund te mposhten nga informacione te
vecanta per nje individ. Ne kete kuptim, bindjet steriotipike duket se cojne
ne vlersime intuitive mundesive te tipareve ne grupet sociale. Nese ne nuk
dime gje tjeter vecse ajo eshte femer, ne kemi te ngjare te supozojme se ajo
eshte ekspresive, e kujdesshme, e varur e keshtu me radhe. Por kur ne
mesojme me shume per te, ne perdorim información te vecante ne vend te
steriotipave gjinore per te bere parashikime.
Si permbledhje, steriotipat gjinore, te cilat
bazohen ne pak ndryshime te verteta seksi, jane forca te fuqishme te
kontrollit social. Njerezit munden ose te perputhen me to dhe te jene te
pranueshem nga ana shoqerore, por te kufizuar, ose ata mund te ngrihen e te
perballen me pasojat e te qenit i papranueshem nga ana sociale.
Me larte pame se termat seks dhe gjini jane te dallueshem, i
pari i referohet aspekteve biologjike te te qenurit femer ose mashkull, i
dyti i referohet aspekteve social kulturore te te qenurit femer ose
mashkull. Steriotipat me te ngulitura ekzistojne ne lidhje me ate te qe
paraprin te qenurit femer ose mashkull, ku i pari lidhet me tiparet
ekspresivo-shoqeror dhe i dyti me tiparet veprues-instrumental. Megjithese
keto steriotipa gjinore jane komplekse ne strukture dhe ndryshojne nga raca
ose etnia, klasa orientimi seksual etj., steriotipat gjinore funksionojne
fuqishem per te formuar pritshmerite tona per te tjere dhr per sjelljen
tone. Per me teper njerezit ndryshojne ne ate pike qe ata zoterojne tipare
te steriotipizuara si te pershtatura me gjinite.
Ne ekzaminimin e studimeve mbi sjelljet e
karakteristikave te femrave dhe meshkujve, cdokush duhet te jete i
ndergjegjeshem per shume probleme kerkimesh qe mund ti bejne te vlefshme
rezultatet.
|
