Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegėza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZĖRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRĖ

ZĖRI I AMERIKĖS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHĖNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Tema tė tjera 2 - EMRI “JEZUS” “KRISHT” DHE “KRYQ” SHPJEGOHEN VETĖM...(1)

Shkruan: Fatbardha DEMI

EMRI “JEZUS” “KRISHT” DHE “KRYQ” SHPJEGOHEN VETĖM ME GJUHĖN DHE BESIMIN E PELLAZGO-SHQIPETARĖVE (1)

Gjatė historisė njerėzore ėshtė vėrejtur se ēdo mit i ri, pėr tė ndikuar mbi popullsinė, mbart nė gjirin e tij simbole tė miteve dhe besimeve tė kaluara. Ky fakt e gjen shpjegim nė shkencėn e psikologjisė. Si shėmbull mjafton tė vėrejmė flamurin e BE-sė. Yjet pes-cepėsh na sjellin ndėrmend yllin e Davidit dhe numri 12, numrin e Perėndive mbi Olimp.

 

 

 

 

            « Zakoni i tė mbajturit me fanatizėm i shenjave tė veta dalluese ka njė kuptim tė pėrcaktuar qartė… dėshira e tij (e shqipetareve) pėr t‟u identifikuar ėshtė mė e madhe se frika nga vdekja. » 

            Rose Lane « Majat e Shales »

 

            Ka vite, qė gjithmonė e mė shumė 25 dhjetori, dita e Krishtlindjeve, po bėhet e pranishme nė shoqėrinė shqipėtare. Si njė popull tolerant, ay historikisht i ka festuar ditėt e shėnuara tė tė gjitha besimeve, pavarsisht nė se i njihte apo jo domethėnien fetare apo mitike tė kėtyre datatve dhe riteve.

            Me qenėse ēdo dukuri ka njė zanafillė, na lind pyetja se: “Nga e ka origjinėn emėrtimi i Jezusit, KRISHT dhe nė gjuhėn dhe besimin e kujt populli, ay arrin tė motivojė simbolin kryesor tė fesė kristiane, KRYQIN ? ”

            Sipas Ungjillit tė Mateut, tregohet se Maria , nėna e tij qė i ishte premtuar Jozefit, mbeti shtat-zanė me Frymėn e Shenjtė. Jozefit, qė mendonte ta linte Marine, iu ēfaq nė ėndėr njė ėngjėll i Zotit dhe i tha : « Jozef, biri i Davidit, mos ki frikė ta marrėsh Marinė me vete si gruan tėnde, sepse ē’ėshtė ngjizur nė tė ėshtė vepėr e Frymės sė Shenjtė. Dhe ajo do tė lind njė djalė dhe ti do t’i vesh emrin Jezus, sepse ai do te shpėtojė popullin e tij nga mėkatet e tyre. (1)

            Nė Bibėl nuk pėrmendet se kush ja vuri emrin « Krisht » (Christ) Jezusit tė Nazaretit. Ka studiues dhe besimtare, qė e shpjegojnė emrin « Krisht », si pasojė e dėnimit tė Jezusit me njė vdekje plot vuajtje trupore mbi njė kryq. Kryqi, sipas besimit kristian, shpreh kryqėzimin, Krishtin, Fjalėn dhe Figurėn e dytė tė Trinitas. Tė gjithė besimtarėt dhe studiuesit e historisė, bashkohen nė mendimin se “kryqi” sot, pėrfaqson simbolin e besimit kristian.

            Por, siē dėshmon studiuesi Joel B. Green (“The Cambridge Companion to Jesus”)“Dėshmia e mėnyrės sė vdekjes tė Jezusit ėshtė shumė mė e errėt, se sa ėshtė paraqitur. Nė literaturėn e antikitetit Roman, nuk jepen pėrshkrime tė aktit tė kryqėzimit“ (2) Edhe teologu anglez E. W. Bullinger, nė librin “The Companion Bible” (botuar mė 1922) pohon se nė katakombet e Romės, Krishti nuk ėshtė pasqyruar asnjėherė i dėnuar  mbi njė kryq. (3)

 

 

(a) njė grafikė qė sjell formėn e pėrhapur tė dėnimit (Justus Lipsius, 1595)

(b) Dėnimi i legjionarit romak Acacio, (viti 303) pėr shkak tė pėrqafimit tė besimit tė ri kristian.Nė plan tė parė ėshtė Jezusi. (4)

 

            Siē dihet, pėr krijimin e miteve tė reja, duhet tė kalojė njė periudhė disa shekullore nga ngjarjet historike. Gjatė kėsaj kohe, miti pasurohet me material tregimtar, pasqyrim viziv nėpėrmjet artit tė gdhėndjes dhe pikturės, me rite e ditė tė shėnuara.

            J. Hall nė “Dictionary of Subjects & Symbols in Art” ka pohuar se : “duke filluar nga shk V, kryqi filloi tė gdhėndet nė sarkofaget dhe objektet e tjera.  Wallis Budge (nė librin “Amulets and Talismans”) shton: « Para shk 4, Kryqi nuk ishte emblemė kryesore dhe simbol i tė krishterėve”. (5)

            Si pėrfundim del se, simboli i kryqit kristian ėshtė futur nė periudhat e mėvonshme, nga koha historike e vdekjes sė Jezusit. Format e ndryshme tė kryqit qė gjėnden sot nė Europė, na bėjnė tė mendojmė, se keto figura grafike, duhet tė kenė lidhje me simbole tė miteve tė tjera (qė nuk lidhen me kryqėzimin) tė njė besimi shumė mė tė hershėm, tė pa trajtuar deri mė sot.  Nė Enciklopedinė e literaturės Biblike (Cyclopędia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature) dėshmohet se shenja e kryqit mbahej si simbol i shenjte tek shume popuj tė Antikitetit. (6) Sipas studiuesve, ndėrmjet figurave gjeometrike, kryqi ėshtė simboli i tretė kryesor i ardhur nga periudha me e herėshme e lashtėsisė dhe ka lidhje me qėndren, rrethin, katrorin dhe trekėndėshin

 

 

Kryqi (1) latin , (2) franēeskan , (3) grek, (4) ortodoks, (5)kryqi i Shen Andreas, le premier apōtre appelé par Jésus dans l’Évangile (Matth. 10,2) i shek X, (6) kryqi bizantin, (7) bask dhe (8) keltik.

 

            Gjatė historisė njerėzore ėshtė vėrejtur se ēdo mit i ri, pėr tė ndikuar mbi popullsinė, mbart nė gjirin e tij simbole tė miteve dhe besimeve tė kaluara. Ky fakt e gjen shpjegim nė shkencėn e psikologjisė. Si shėmbull mjafton tė vėrejmė flamurin e BE-sė. Yjet pes-cepėsh na sjellin ndėrmend yllin e Davidit dhe numri 12, numrin e Perėndive mbi Olimp. Nė simbolet e shumė flamujve apo heraldikave tė shteteve, gjėnden yje pes-cepesh, vetėm apo tė shoqeruar me hėnėn, shqiponjėn, numrin e shėnjt « tre » tė ngjyrave, vijat paralele, katrorin, rrethin, trekėndėshin, pemėn e jetės etj. qė i gjejmė nė besimin hėnor dhe mitet pellazge. Nė kėtė pamje, nuk mungon edhe kryqi i paraqitur nė forma tė ndryshme. Petro Zhei shprehet se « Simbolet kapėrcejnė vėndet dhe kohėrat, situatat individuale dhe rrethanat e rastėsishme… »(7) Kete e deshmon edhe studiuesi Joseph L. Henderson « Miti antichi e uomo moderno », i cili pohon se ka simbole qė nuk e kanė humbur rėndėsinė e tyre pėr racėn njerėzore. (8)

            Pėrderisa besimi kristian e vuri kryqin nė qėndėr tė mitit tė tij, jam e bindur se ky simbol, mbart nė vetvete njė kuptim shumė tė rėndėsishėm, ndoshta mė tė rendėsishmin ndėr simbolet e tjera tė besimit zanafillor tė shoqėrisė njerėzore. Gjithashtu mendoj se, kjo peshė simbolike e kryqit nė lashtėsinė e herėshme, ka lidhje edhe me emėrtimin « Krisht », me tė cilin shqiptohet sot figura qėndrore e kristianizmit – Jezusi i Nazaretit.

 

 

            Kryqi, ndėr shenjat mė tė lashta

 

            Mė poshte kemi tė paraqitur (a) shkrimin mė tė lashtė europian dhe (b-c) kryqe tek simbolet ilire dhe njė tatuazh me kryqe i dorės tek shqipetarėt e Maqedonisė, dėrguar nga studiuesja Edibe Selimi Osmani (dt 2.07.2013). (9)

 

 

            I kėtij mendimi ėshtė edhe Niko Stillo i cili pohon se “Simboli i kryqit tė thyer ėshtė simbol apo shkronje e shkrimit apo e shkrimeve lineare tepėr tė lashta nė Europe” (11)

            Meqenėse kryqin e hasim qė nė “artin” e njeriut tė neolitikut, kur nuk ishte krijuar akoma shkrimi, arrijme nė pėrfundimin se nė periudhėn e parė kėto shenja nuk ishin shkronja, por lidheshin me besimin zanafillor. Studiuesi At Justin Rrota, nė veprėn e tij “Pėr historinė e alfabetit shqyp”(1936), na tregon njė shembull tė tillė: “Nė botimin e Buzukut, gjejmė fijen qi na zgjidh nejet (hijen-shėn im) e dyshimit mbi shenjet e posaēme tė shkrimit tė shqypes (….) Pėr tė shprehe tingullin e « y »-s sonė, qi ky shkrimtar e pėrdori edhč pėr zānoren « u », ai vojti e muer shźjin e zodiakut (brirėt e demit) qi āsht nė pėrdorim nė degė t’astronomis pėr ftyrėn e Taroēit (Taurus).” (12)

            Ne sot nuk arijmė dot, tė themi me saktėsi se ē’fare ka dashur tė shprehė njeriu primitiv me shenjėn e kryqit, qė vizatoi nė shpella apo kur e gdhendi nė kockė, gurrė apo baltėn e pjekur.  Por mund tė pohojmė, se nė atė periudhė tė herėshme, besohej nė forcat e mbinatyrshme, tė paaritshme prej tij dhe nė rradhė tė parė, ato qė ndodheshin nė qiell, si hėna, dielli, yjet, uji (shiu) dhe ajri, etj. Besimi dhe mitet mė tė herėshme, ju pėrkasin “banorėve” tė kupės qiellore, dhe sot e kėsaj dite aty ndodhet edhe banesa e Zotit. Mircea Eliade pohon se “Lartėsia ėshtė diēka e paaritshme pėr njeriun dhe si e tillė, i pėrket forcave dhe ekzistencės mbinjerėzore…Qielli ‘simbolizon’ pėrsosmėrine, shenjtėrinė, forcėn, pandryshueshmėrine… Thjesht nga tė qenurit ‘i lartė’, qė ndodhet ‘lartė’ e barazvlerėson me tė qenurit i pushtetshėm” (13)

            Njeriu i paleolitit ishte nė « kėrkim tė Zotit », tė ndjerė prej tij si njė FORCĖ e pa-formė. Ay e shikonte atė tek shumė dukuri tė natyrės qiellore dhe tokėsore, nga tė cilat varej jeta e tij dhe e fisit. Frika mė e madhe pėr tė qe zhdukja e dritės, kur terri i njė nate pa hėnė apo nė thellėsinė e shpellave, pėrpinte ēdo gjė pėrreth tij. Nė terr, nuk ekzistonte asgjė. Lufta kundėr « territ » pėr tė shpėtuar DRITĖN (hėnore dhe diellore), gjėndet nė themel tė miteve tė para tė njeriut.

            Kryqi, pėrmban nė vetvete elementin shprehės tė zbritjes nė tokė tė DRITĖS – rrezen (vijėn e drejtė). Fjala e gjuhės shqipe “rreze” ,vėren studiuesja Nermin Vlora “ Ėshtė njė fjalė qė e hasim edhe sot nė tė gjitha gjuhėt indo-europiane, (por) nuk haset as nė greqisht, turqisht, arabisht dhe as nė gjuhen kineze…”(14) Siē e vėrteton Petro Zhei nėpėrmjet fizikės moderne, gjuhės dhe miteve «Gjuha referon gjithnje tek Qendra (Zoti) » (15)

            Rrėnja e emrit “rreze” gjėndet nė emrin e Zotit tek egjiptianėt e lashtė (Perėndia Rź / Ra- ajo qė bije nė tokė sipas Xh.Katapanos) dhe ėshtė e shprehur nė muret e Piramidave nė formėn e vijave tė drejta qė pėrfundojnė me njė dorė (dora e Zotit), por edhe nė pikturat mesjetare tė kristianizmit. Asnjė objekt tokėsor, nuk kishte atė pamje tė pėrsosur tė vijės sė drejtė si rrezja, e cila lidhte Dritėn qiellore (Zotin) me Tokėn. Ashtu sikurse nė lashtėsi edhe nė besimet e sotme, ēdo element i shėnjtėrisė, shprehet si njė burim ndriēimi apo rrezatimi.

 

 

(a)Monedhe me koken e Seleukidit, mbretit tė Sirise antike (b) Perendia Mitra (c) Mozaik i Krishtit me rreze perreth kokes i shk 3 nė bazilikėn e Shen Pjetrit, Vatikan (16)

 

            Dy rreze tė kryqėzuara (kryqi) ishin njė nga simbolet mė tė herėshme pėr Zotin, se bashku me figurėn e hėnės, si shpreje e natyres sė tij KRIJUESE  dhe Shqiponjės, tė vetmes qėnje tė gjallė qė i afrohej mė afėr tij.

            Nė veprėn “Thoti fliste shqip” studiuesi arbėresh Xhuzepe Katapano pohon se “Shqiponja dhe Ylli simbolizojnė qė nė kohėt mė tė lashta, dritėn, shpirtin pra vetė zanafillėn e jetės dhe tė ēdo krijimi, qė janė thelbėsisht tė rendit mendor …(dhe) sipas Moisiut, shqiponja dhe ylli, janė sinonime(17)   Nė fotot poshtė, kemi njė monedhe romake e vitit 217-215 pk, me shqiponjėn qė mban njė kryq nė formė ylli dhe njė pjesė e relievit kushtuar perėndisė sė Mithrės nė Muzeun e Vatikanit e shk 3, ku paraqitet hėna me dy kryqe-yje .(18)

 

 

 

            Nė qėndėr tė kryqit qėndron shqiponja, qė sė bashku me dy hėnat dhe yjet sipėr, pėrfaqėsojnė Krijuesin. Katėr rrathėt, me qėndrėn e spikatur nė formė ruaze, janė shprehje e botės hyjnore me Zotin nė qėndėr. “Raporti midis Zotit dhe Krijimit –shprehet Antonietta Zanatta- ėshtė i njejtė me atė tė rrethit dhe qėndres”. (20)

            Qė tė treja format e kryqit qė njihen edhe sot (X, T ),  kanė patur pėr lashtėsinė vlerė tė njejtė mitike, gjė qė dėshmohet edhe nė alfabetet e para. (vini re gėrmėn-kryq fenikase, atė arkaike greke , formėn “T” greke klasike, etruske dhe latine, me tė njejtėn vlerė fonetike(21)

 

 

 

 

            Vazhdon...

 

   (2)    (3)