|
Hyrje
Kur flasim pėr popujt
e lindjes sė lashtė, gjithmonė mendojmė pėr historinė, traditėn, kulturėn,
gjuhėn, religjionin kushtet dhe periudhat e ndryshme nėpėr tė cilat ka
kaluar shoqėria njerėzore. Nė Egjipt fillimisht shkruhej nė dru, nė gurė, nė
pllaka, nė pėlhurė dhe nė brez. Sa i pėrket kulturės egjiptiane, hasim edhe
nė shkrime dhe dokumentet e tyre qė njihen si Hieroglifet, qė ata
(egjiptianėt) gdhendnin ose shkruanin me bojė nė muret e tempujve dhe
gjetiu. Po ashtu, letėrsia nė Egjipt karakterizohej me mite tė shumta
fetare, tregime kushtuar perėndive, shkrime historike etj. Ndėr tregimet mė
tė njohura tė letėrsisė egjiptiane janė: Tregimi mbi pėrjetimin e
fatkeqėsisė nė det, Epi i Gilgameshit, Zbulimi i shkrimit (Hieroglife)
nga egjiptianėt, shkrimi Kuneiform nga babilonasit, zbulimi i Alfabetit
fontetik nga fenikasit, dhe pėrdorimi nė masė tė gjerė, ndikoi nė hartimin e
veprave letrare qė nga ajo kohė e deri nė ditėt e sotme.
Hieroglifet
Hieroglifet (*)
(rrjedhė nga gjuha greke qė nėnkupton Shkrimet e Shenjta). Hieroglifet janė
shkrime qė nė vete ngėrthejnė njė rėndėsi aq tė madhe historike, sa edhe
vetė historia e njerėzimit. Kėto shkrime datojnė qysh nga shekulli i katėrt
para Krishtit. Qytetėrimi i lashtė egjiptian ka bėrė qė kėto shkrime tė jenė
ushqim shpirtėror dhe psikik pėr kulturėn, traditėn ndėrshekullore tė
Egjiptit nė veēanti dhe asaj botėrore nė pėrgjithėsi. Ndėrsa emrin herioglif
kėtyre shkrimeve ua kanė lėnė grekėt e vjetėr dhe kėtu del qė nga ajo kohė
ekzistonin Shkrimet e Shenjta, jo vetėm nė Egjipt por edhe nė mbarė popujt
qė kishin kulturė dhe traditė nė tė gjitha fushat. Nė kėto shkrime
paraqiteshin figura tė ndryshme si ato tė Faraonėve, tė kafshėve, tė luleve,
por paraqiteshin edhe figura tė perėndive tė ndryshme qė ekzistonin nė atė
kohė nė Egjipt. Karakteristikė e Hieroglifeve ėshtė shkrimi nga ana e majtė
nė tė djathtė dhe anasjelltas, me qėllim tė ruajtjes sė kėtyre shkrimeve. Po
ashtu, njė rol tė veēantė ka luajtur edhe shkrimi nė Hedike, ku dy persona
shkruanin Hieroglifet nė Hedike, ndėrsa personi i tretė kontrollonte punėn e
bėrė nga kėta dy persona.
Krahas kėtyre
shkrimeve, ekzistonin edhe shkrimet e quajtura Shkrimet Demotike qė ishin
pothuajse tė ngjashme me Hieroglifet. Ndėrsa faraonėt qė ishin me famė nė
atė kohė nė Egjipt, pas vdekjes sė tyre nė varre (zakonisht faraonėt kur
vdisnin varroseshin nėpėr piramida) dhe kėto ndėrtesa pėr Faraonėt
ndėrtoheshin nga skllevėrit e asaj kohe, ku nė ēdo Piramidė shkruhej me
Hieroglife emri i Faraonit tė vdekur.
Njė rol tė rėndėsishėm
tek egjiptianėt ka luajtur edhe pėrpunimi i Papirusit si material pėr tė
shkruar. Pėr vjetėrsinė e shkrimeve egjiptiane dhe rėndėsinė e tyre flet
egjiptologu K.A. Kiēen ku ndėr tė tjera thekson: Sipas llogaritjeve, 99% tė
papiruseve janė tė shkruara pothuajse para 3000 vjetėve, ku deri nė fillim
tė epokės greko-romake janė shpėrbėrė tė gjitha kėto shkrime. Mirėpo bėhet
pyetja rreth zhdukjes tė papiruseve: Pse kanė mbijetuar kaq pak dokumentime
tė lashtėsisė tė shkruara nė Papirus? Sepse, materialet qė shpėrbėhen si
papirusi, lėkura ose ndonjė material tjetėr i zakonshėm, dekompozohen aq
shpejtė, dėrgohen nė vende me klimė tė lagėshta. Po ashtu, tregohet qartė se
pėr shkak tė klimės, dokumentet nė papirus nga periudha (Mijėvjeēari i parė
p.e.s), deri nė ditėt e sotme dokumentet mund tė ruhen nė njė shkretėtirė tė
thatė, brenda njė shpelle ose brenda njė vendi tė mbrojtur.
Nė vitin 1799 Napoleon
Bonaparta pushtoi Egjiptin. Gjatė pushtimeve tė ushtrisė franceze nė Egjipt,
u zbulua "Guri i Rozetės". Qėllimi i zbulimit tė kėtij guri ėshtė qė tė
ruhen Shkrimet e Shenjta qė ishin tė shkruara nė tri gjuhė mbi kėtė gurė. Ky
zbulim ishte i rėndėsishėm jo vetėm pėr francezėt por edhe pėr egjiptianėt,
pasiqė gurė tė tillė ishin tė njohur pėr ndėrtimet e ndryshme tė objekteve
tė banimit nė Egjiptin e lashtė. Fatkeqėsisht, me pushtimin e Egjiptit nga
Britania e Madhe, ushtria franceze arriti qė tė humb gurin e zbuluar. Nė
kėtė gur, qė sot gjendet nė njėrin nga muzetė angleze, ėshtė shkruar nė tri
gjuhė: nė Gjuhėn Hieroglife, Demotike e Greke.
Rreth gjuhės sė
hieroglifeve janė bėrė hulumtime tė ndryshme. Gjatė periudhės sė Mesjetės,
shumė filozofė dhe dijetarė janė munduar qė tė kuptojnė kėto shkrime, ku
disa prej tyre bėnin dallimin e gjuhės demotike dhe asaj greke, ku gjenin
edhe disa fjalė qė shkruheshin dhe lexoheshin njėjtė nė tė dy gjuhėt pėr ta
pasur mė lehtė edhe zbulimin e sekreteve tė Hieroglifeve. Filozofė,
historianė, egjiptologė, ndėr ta edhe egjiptologu i njohur Kerkel, mendojnė
qė nga fillimi i krijimit shkrimeve, deri nė ditėt e sotme, kurrė nuk do tė
arrihet qė tė kuptohen karakteristikat dhe fshehtėsitė e botės sė mistershme
tė Hieroglifeve. Nuk ėshtė ēudi atėherė qė nė hollėsitė e fshehura brenda
alfabetit tonė sot qėndrojnė mbeturinat e kėtyre formave tė lashta, shumė
prej tė cilave pasqyrojnė marrėdhėniet e hershme midis njeriut dhe natyrės.
Pėr tė dalluar ato, njeriut sot i duhet vetėm tė shikojė pak mė afėr.
Ndryshe (**) nga Perėndimi, ata (egjiptianėt) nuk e shkruan historinė qė t'i
shkonte pėr shtat ideve fetare tė kohės, gjė qė e bėn rrėfimin e tyre mė tė
besueshėm. Ata ishin gjithashtu tė prirur drejt universalitetit tė historisė
njerėzore, tė bazuar nė unitetin e origjinės sė qenieve njerėzore dhe
diversitetin e paraqitjes dhe gjuhėve tė tyre. Pėr mė tepėr, ka shumė gjasa
qė tė ekzistojnė shumė dorėshkrime tė fshehura nėpėr botė, tė cilat mund tė
kontribuojnė shumė pėr kuptimin e botės sė lashtė.
* ) Dokumentari nė Digicable
** )
www.forumituuba.com
(Autorja ka diplomuar nė
fakultetin filozofik drejtimi Pedagogji e pėrgjithshme nė Prishtinė)
|
