SI RRITET TRURI
Pėr ta njohur ma mire ndikimin e frytshėm tė
emocioneve ndaj trurit mendor dhe pėr ta kuptuar pėr ēka ndjenjat dhe
arsyeja aq lehtė konfliktohen le ta studiojmė mėnyrėn nė tė cilėn truri ka
evoluar. Truri i njeriut, me njė kilogram e gjysmė, apo edhe ma shumė, me
qeliza dhe lėngun nervor, rreth tre herė ėshtė mė i madh se truri i
kushėrinjve tonė mė tė afėrt nė evolucion, tė primateve jo-humane. Gjatė
miliona vjetėve tė evolucionit, truri ėshtė rritur prej pjesėve mė tė vogla
kah ato mė tė mėdha, me shumė qendra tė cilat janė zhvilluar si vazhdimėsi
e pjesėve tė vogla, shumė mė tė vjetra.(Rritja e trurit tė embrionit
njerėzor nė mėnyrė tė egėr e pėrcjellė kėtė trajektore evolutive.)
Pjesa mė primitive e trupit, tė cilėn e kanė tė
gjitha speciet me sistem shumė mė tė ulėt nervor, e ky ėshtė trungu cerebral
i cili e rrethon majėn e palcės kurrizore. Kjo rrėnjė cerebrale i rregullon
funksionet bazike tė jetės siē ėshtė frymėmarrja dhe metabolizmi i organeve
tjera, dhe njėkohėsisht kontrollon reaksionet e lėvizjet e rėndomta. Pėr
kėtė tru primitiv nuk mund tė thuhet se ėshtė nė gjendje tė mendojė dhe tė
mėsojė; pėr tė mund tė thuhet se ėshtė tubė e paracaktuar e rregullatorit tė
programuar i cili trupit i mundėson funksionim tė drejtė dhe reagim adekuat,
i cili e bėnė tė mundur ekzistimin. Ky tru ka qenė mė i fortė nė epokėn e
pakurrizorėve: imagjinoni gjarprin i cili shushuritė para se tė sulmoj.
Nga rrėnja mė primitive, e trungut cerebral,
janė zhvilluar qendrat emocionale. Me miliona vjet mė vonė gjatė
evolucionit, nga kėto zona ėshtė krijuar truri mendor apo neokorteks-i
llambė e madhe me gėrsheta tė tkurrura tė indeve tė cilat i pėrbėjnė thelat
e sipėrme. Fakti se truri mendor ėshtė formuar nga ai emocional, flet shumė
pėr lidhshmėrinė e mendimeve me ndjenjat; truri emocional ėshtė formuar
shumė mė herėt sesa ai racional.
Rrėnja me e vjetėr e jetės sonė emocionale
gjendet nė shqisat e tė nuhaturit apo, mė saktėsisht, nė pjesėn olfaktive,
qelizat tė cilat i pranojnė dhe i analizojnė aromat. Ēdo trup i gjallė,
pavarėsisht a ėshtė i ushqyeshėm, i helmueshėm, partner seksual, sulmues apo
edhe egėrsirė, ka nėnshkrimin e caktuar molekular i cili mund tė bartet me
erė. Nė epokat primitive, falė epėrsisė sė shqisave tė tė nuhaturit, ėshtė
mundėsuar mbijetesa.
Nga pjesa olfaktive qendrat e vjetra tė
emocioneve kanė filluar tė evoluojnė dhe me kohė kanė mbėrri qė tė rriten sa
pėr tė qenė nė gjendje ta rrethojnė majėn e trungut cerebral. Nė fazėn
fillestare qendrat olfaktive kanė qenė tė pėrbėra prej thelave shumė tė
holla neuroneve tė tubuara pėr ti analizuar aromat. Njė thelė e qelizės e
ka pranuar njė aromė dhe e ka radhitur nė kategorinė e caktuar: ngrėnėse apo
helmuese, seksualisht tė pranuar, armiqėsore apo ushqyese. Tjetra thelė e
qelizave i ka dėrguar porositė kthyese tėrė sistemit nervor, duke e
informuar trupin se ēfarė tė bėjė: tė kafshoj, pėshty, afrohet, ikė, ndjekė.
Me ardhjen e sisorėve tė parė, janė krijuar edhe
shtresat e para themelore tė trurit emocional. Kėto, duke e rrethuar trungun
cerebral, njė pėrshkrim i vrazhdė kanė pasur pamjen e gjevrekut me mbarim tė
kafshuar ku trungu cerebral ėshtė ngjitur pėr to. Pasi qė kjo pjesė e ka
rrethuar dhe e ka kufizuar trungun cerebral, ka marr emrin sistem limbistik,
prej fjalės latine limbus, qė do tė thotė unazė(rreth). Kjo sipėrfaqe e
re emocionale iu ėshtė pėrshtatur repertuarit cerebral. Ky ėshtė ai sistem
limbistik i cili na mbanė nė kthetrat e veta kur ne zemėrohemi, apo kur na
preokupon lakmia, apo edhe kur dashurohemi sė tepėrmi apo edhe trembemi nga
tmerri.
Derisa ka evoluar, sistemi limbistik i ka
pėrsosur dy armė tė fuqishme: mėsimin dhe kujtesėn. Kėto pėrparėsi
revolucionare ia kanė mundėsuar shtazės qė tė bėhet shumė mė e menēur nė
zgjedhjet e saja pėr ekzistencė, dhe ti mpreh reaksionet duke iu adaptuar
kėrkesave tė ndryshimeve pėrpara sesa atyre tė pandryshueshme dhe
automatike. Nėse nga ushqimi helmohej, herėn tjetėr kėsaj kishte mundėsi ti
shmangej. Vendimi ēka tė hahet dhe ēka tė refuzohet nė tė shumtėn kanė qenė
tė pėrcaktuara me aromė; lidhja midis llambės olfaktive dhe sistemit
limbistik tash merr detyrėn ta bėjė diferencimin e aromave dhe ti dallojė,
duke i krahasuar aromat e tashme me ato tė mėparshme, dhe nė kėtė mėnyrė ti
ndaj tė mirat nga tė kėqijat. Ky ėshtė veprim rinencefalonit, i cili ka
kuptimin veprimi i trurit hundorė, veprimit midis sistemit libistik dhe
bazės sė neokorteksit trurit mendor.
Para njėqind milion vjetėsh truri i sisorėve me
tė shpejtė ėshtė rritur. Tė tubuar nė majėn e hollė tė korteksit dythelor
zona e cila planifikon, kupton atė tė cilėn e ndijen, orienton lėvizjet iu
janė shtuar edhe disa thela qelizash tė reja cerebrale tė cilat e kanė
formėsuar neokorteksin. Si kontrast i korteksit tė lashtė dythelor,
neokorteksi ka ofruar njė zonė intelektuale tė jashtėzakonshme.
Neokorteksi i homo sapiens-it, shumė mė i
madh sesa tek speciet tjera, i ka shtuar tė gjitha me tė cilat njeriu
veēohet. Neokorteksi ėshtė selia e tė menduarit; ai pėrmban tė gjitha
qendrat tė cilat mbledhin dhe ndajnė atė tė cilėn shqisat e ndiejnė. Ai
ndjenjave i shton mendimin na lejon tė mendojmė pėr idetė, artin, simbole,
imagjinatė.
Gjatė evolucionit neokorteksi e ka mundėsuar
pėrsosjen e arsyes e cila, padyshim, ka krijuar pėrparėsira tė veēanta
organizmit pėr ti mbijetuar tė gjitha rrethanat e pandryshuara dhe ti
dorėzojė, tė sigurta, pasardhėsve tė cilėt do ti pėrcjellin gjenet me
identitetin e lidhjeve nervore. Vetė mbijetesa ėshtė bėrė e mundur duke iu
falėnderuar aftėsisė sė neokorteksit pėr tė udhėhequr, planifikuar nė
shtigje tė gjata, si dhe me dinakėritė tjera. Pėrpos kėtyre, triumfet nė
art, civilizim dhe kulturė, tė gjitha janė fryte tė neokorteksit.
Kjo shtojcė e re e ka mundėsuar formimin e
nuancave tė reja nė jetėn emocionale. Pėr shembull, dashurinė. Strukturat
limbistike krijojnė ndjenjėn e kėnaqėsisė dhe dėshirėn seksuale emocione
tė cilat e sulmojnė epshin seksual. Por me futjen e neokorteksit dhe lidhjet
e tija nė sistemin limbistik, krijohet lidhja nėnė-fėmijė si themel i
bashkėsisė familjare, si dhe kujdesi i gjatė ndaj fėmijės qė e ka mundėsuar
zhvillimin e njeriut. (speciet qė nuk kanė neokorteks, siē janė zvarranikėt,
iu mungon marrėdhėnia prindėrore; pasardhėsit e porsalindur vetė duhen tė
fshihen pėr tė mos qenė tė ngrėnė.) Tek njerėzit, lidhshmėria mbrojtėse mes
prindit dhe fėmijės mundėson qė pjekuria tė vazhdojė deri nė fėmijėrinė e
vonshme gjatė tė cilės truri vazhdon tė zhvillohet.
Nėse ė pėrcjellim shkallėn filogjenetike nga
zvarranikėt, pėrmes majmunit, deri tek njeriu, do ta vėrejmė se masa e
ngurtė e neokorteksit rritet; rritja mundėson ngritjen e barabartė tė
lidhjeve reciproke tė sistemit cerebral. Sa ma i madh qė ėshtė numri i
lidhjeve tė kėtilla, rritet edhe distanca e reaksioneve tė mundshme.
Neokorteksi mundėson harmonizimin dhe strukturimin subtil tė jetės sonė
emocionale, siē ėshtė mundėsia tė kemi vetėdije pėr ndjenjat
personale. Sistemi limbiko-neokortik ėshtė mė i komplikuar tek primatėt sesa
tek speciet tjera, shumė mė i komplikuar tek njeriu i cili i shpjegon
aftėsitė tona pėr ti shfaqur njė numėr tė madh tė reaksioneve emocionale
dhe me shumė ma shumė nuanca. Derisa majmuni apo lepuri kanė numėr tė
kufizuar tė reaksioneve tipike ndaj frikės, neokorteksi i rritur i njeriut
mundėson njė repertuar shumė mė tė llojllojshėm duke ndėrlidhur edhe
thirrjen e ndihmės sė shpejtė. Sa mė i komplikuar qė bėhet sistemi shoqėror,
nuancat e kėtilla bėhen mė tė nevojshme, dhe nuk ka shoqėri mė tė komplikuar
sesa kjo e jona.
Por kėto qendra tė mėdha apo tė larta nuk
udhėheqin me tėrėsinė e jetės emoconale; pėr gjendjet e rėndėsishme
emocionale, posaēėrisht ato tė jashtėzakonshme, mund tė thuhet se janė mė
afėr sistemit limbistik. Pėr shkak se qendrat cerebrale shumė ma shumė e
shpojnė sipėrfaqen e sferės limbistike apo e zgjerojnė, truri emocional e
luan rolin kryesor nė arkitekturėn nervore. Si dhe rrėnja nga e cila ėshtė
rritur truri i ri, zonat emocionale mes vete janė tė ndėrlidhura dhe ēojnė
kah masa e rrathėve tė ndėrlidhura nga pjesėt e neokorteksit. Kjo i jep
qendrave emocionale fuqi tė jashtėzakonshme tė ndikojnė nė funksionimin e
pjesėve tjera tė trurit, duke e inkuadruar edhe qendrėn e mendimit.
ANATOMIA E DHUNĖS EMOCIONALE
Jeta ėshtė komedi pėr ata tė cilėt mendojnė e tragjedi
pėr ata tė cilėt ndiejnė.
Horas VALPOL
Ka qenė pasdite e ngrohėt gushti i vitit 1963,
kur i pėrnderuari Martin Luter King juniori(Martin Luther King,Jr.) ka
mbajtur fjalimin e parė I Have a Dream nė tubimin qytetar nė Vashington.
Atė ditė Riēard Robles (Richard Robles), hajn i njohur ėshtė liruar me kusht
nga burgu pas tre vjet dėnimi tė cilat i ka vuajtur pėr shkak se kishte bėrė
mė tepėr se njėqind vjedhjeje ndėrsa arsyeja e kėtyre vjedhjeve kishte qenė
varėsia ndaj heroinės, kishte vendosur tė bėjė edhe njė vjedhje. Robles mė
vonė kishte dėshmuar se kishte dashur tė ndėrpres me krimin, por paraja
pamėshirshėm iu kishte nevojitur pėr dashnorėn dhe vajzėn e tyre tre vjeēe.
Apartamenti tė cilin e kishte thyer kishte qenė
i dy femrave tė reja, njėzetenjėvjeēares Xenis Vajli (Janice Wylie)-
hulumtuese e Newsweek-ut, dhe njėzetetrevjeēares Emilli Hofert (Emily
Hoffert)- mėsuese. Edhe pse Robles pėr ta thyer apartamentin kishte zgjedhur
pjesėn elite tė Njujorkut pasi qė kishte menduar se aty nuk do tė hasė nė
askėnd, por Vejli kishte qenė nė shtėpi. Duke iu kėrcėnuar me thikė, Robles
e kishte lidhur. Derisa kishte dalur, Emeli pėrsėri ishte kthyer nė shtėpi.
Pėr ta siguruar ikjen, Robles edhe atė e kishte lidhur.
Siē kishte dėshmuar Robles disa vjet mė vonė,
derisa e kishte lidhur Emeli-n, Xhenis Vajli ia kishte tėrhequr vėrejtjen se
pėr kėtė krim nuk do tė kalojė i pandėshkuar do tia mbaj nė mend fytyrėn
dhe do ti ndihmoj policisė pėr ta gjetur. Duke i premtuar vetes se kjo
ėshtė vjedhja e fundit, Robles nė panik plotėsisht e kishte humbur
kontrollin. I tėrbuar kishte marrė shishen e ujit mineral dhe i kishte
goditur femrat derisa ato nuk e kishin humbur vetėdijen, pastaj ashtu u
tėrbuar dhe i frikėsuar shumė herė me thikė kuzhine i kishte goditur dhe
prerė. Duke u kthyer nė atė ēast, nė njėzet e pesė vjet mė vonė, Robles
pikėllueshėm fletė: Thjesht u ēmenda. Koka sa nuk mė eksplodoi.
Roblesit deri mė sot shumė herė iu ka thyer
shpirti pėr shkak tė atyre pak minutave tė tėrbimit tė pakontrolluar. Pas
gati tridhjetė vjetėsh derisa kėtė po e shkruaj, ai ende ėshtė nė burg pėr
rastin e njohur Vrasja e femrave tė punėsuara.
Vlimet e kėtilla karakterizohen si dhunė
emocionale. Shembulli tregon se nė ēastet e tilla qendra e trurit limbistik
alarmon, duke e adaptuar pjesėn e mbetur tė trurit situatės urgjente. Dhuna
shfaqet momentalisht, duke e provokuar njė reagim tė tillė nė momentet
vendimtare, para se neokorteksi, truri mendor, mund ta shqyrtojė se ēfarė po
ndodhė dhe vetė tė vendosė se a ėshtė vendimmarrja e drejtė. Identiteti
kryesor i kėtij lloji tė dhunės ėshtė qė posa tė kalojė akti i caktuar, tė
zemėruarit nuk janė tė vetėdijshėm se ēfarė i ka kapluar.
Gjithsesi se dhunat e kėtilla nuk janė tė
shpeshta rastet e tmerrshme tė cilat nxisin pėr tė bėrė krime brutale siē
ėshtė rasti i Vrasjes sė femrave tė punėsuara. Mesatarisht mė tė shpeshta
janė ato mė pak tė rrezikshme, por jo gjithmonė edhe nė formė mė tė butė.
Mendoni kur pėr herė tė fundit jeni humbur nė atė masė, kur jeni zbrazur
nė dikė, nė fėmijė apo bashkėshort, apo shoferin nė automobilin tjetėr, kur
mė vonė, pasi qė keni menduar dhe jeni penduar, keni kuptuar se tėrbimi nuk
ka qenė i nevojshėm tė jetė prezent. Gjykuar sipas gjithave, edhe ajo ka
qenė dhunė, xhindosje psikike, e cila siē do ta shohim, rrjedhė nga amidala,
qendra e trurit limbistik.
Nuk janė tė gjitha dhunat limbistike brengosėse.
Reagim limbistik ėshtė edhe kur dikush sa nuk pėlcet sė qeshuringa njė
anekdotė qesharake. Pėr tė njėjtėn bėhet fjalė edhe kur janė nė pyetje
ēastet e kėnaqėsisė intensive: Den Xhensen(Dan Jansen) pas disa disfatave
dhimbse nė lojėrat olimpike pėr medaljen e artė nė rrėshqitje tė shpejtė (tė
cilėn ia kishte premtuar motrės sė vet e cila ishte nė prag tė vdekjes), nė
fund e kishte fituar medaljen e artė nė vrapim 1000 metra nė lojėrat
olimpike Dimėrore tė mbajtura nė Norvegji nė vitin 1994, derisa gruas sė tij
iu ishte dhėnė ndihma e parė nė spital sepse ishte shqetėsuar sė tepėrmi nga
gėzimi.
QENDRA E TĖ GJITHA EPSHEVE
Tek njerėzit amigdala (rrjedhė nga fjala Greke
pėr bajamėn) ėshtė gjėndėr nė formė tė bajames, struktura reciprokisht tė
lidhura mes vete, e cila shtrihet nė trungun cerebral dhe gjendet afėr
unazės limbistike. Ekzistojnė dy amigdala, nga njė nė ēdo anė tė trurit, tė
ngjitura pėr korėn cerebrale. Amigdala e njeriut ėshtė relativisht e madhe
nė krahasim me cilido paraardhės tonin evolutiv primat.
Hipokampusi dha amigdala kanė qenė dy pjesė
themelore tė hundės cerebrale primitive tė cilat, gjatė evolucionit, kanė
ndėrtuar korteksin dhe neokorteksin. Deri me sot, strukturat limbistike nė
tė shumtėn, apo pjesėn mė tė madhe, veprojnė nė mėsim dhe kujtesė; amigdala
ėshtė e specializuar pėr veprimtari emocionale. Nėse amigdala hiqet nga
truri, pasojė mbetet mosnjohja e mundėsive tė vlerėsohet vlera e ndodhisė
emocionale; kjo gjendje nganjėherė quhet verbėrim afektiv.
Pasi qė i mungon pesha emocionale, humbet
interesimi pėr marrėdhėnie reciproke. Djaloshit tė cilit iu ishte mėnjanuar
amigdala nė mėnyrė kirurgjike pėr tė mos ketė mė sulme tė rėnda, ai ėshtė
bėrė tėrėsisht i painteresuar pėr njerėz dhe ėshtė mbyllur nė vete duke mos
kontaktuar me askėnd. Edhe pse ka qenė nė gjendje tė bisedojė, ai mė nuk i
ka njohur as miqtė mė tė afėrt, kushėrinjtė, madje as nėnėn dhe fare nuk ka
reaguar ndaj vuajtjes sė tyre qė kanė pasur pėr mosinteresimin e tij. Pa
amigdal duket se nuk ishte nė gjendje ti njoh ndjenjat e veta, dhe tė ndien
atė qė ndiente. Amigdala shėrben si depo pėr memorien emocionale dhe nė kėtė
mėnyrė fiton kuptim: jeta pa amigdal ėshtė jetė nė tė cilėn humbet kuptimi i
personalitetit.
Varėsia nga amigdala ėshtė shumė mė e madhe se
sa nga ndjenjat; tė gjitha epshet varen nga ajo. Shtazėve tė cilave iu ėshtė
hequr amigdala, apo dėmtuar, iu mungon ndjenja e frikės dhe tėrbimi, humbin
dėshirėn pėr tė garuar apo mes vete tė konkurrojnė, dhe kėshtu nuk kanė
ndjenjėn pėr pozitėn e vet nė racėn e tyre; emocionet i kanė tė topitura apo
tė zhdukura. Lotėt, sinjale tė veēanta emocionale pėr njeriun, inicohen nga
amigdala dhe struktura e saj e afėrt girusi singulativ; nėse janė tė
dėmtuar apo tė paralizuar, apo nėse ngushėllimi i qetėson kėto pjesė tė
trurit qarja ndėrpritet. Pa amgidal nuk ka as lot pikėllim pėr qetėsim.
Xhozef Ledu (Josef Le Doux), neurolog nė Qendrėn
pėr neurologji pranė universitetit tė Njujorkut, ka qenė i pari i cili e ka
zbuluar rolin kyē tė amigdalės nė trurin emocional.
Ledu i pėrket gjeneratės sė re tė neurologėve tė
cilėt i kanė aplikuar metodat e reja dhe teknologjitė me tė cilat zbulohen
deri me atėherė tė panjohura zonat saktėsisht tė pėrshkruara tė ndikimit
trunor, dhe nė kėtė mėnyrė kanė pasur mundėsi ti zbulojnė fshehtėsitė
esenciale tė cilat gjeneratat e hershme shkencėtarėsh i kanė konsideruar si
tė pashpjeguara. Zbulimet e tija mbi lidhjet e trurit emocional i
pėrgėnjeshtrojnė mendimet njė kohė tė gjatė tė rrėnjosura pėr sistemin
limbistik, duke e vendosur amigdalėn si qendėr tė emocioneve dhe duke iu
bashkangjitur strukturave tjera limbistike role tė ndryshme.
Hulumtimi i Ledeut shpjegon nė ēmėnyrė amigdala
mund ta merr kontrollin mbi atė se ēka bėjmė dhe madje se si truri mendor,
neokorteksi, merr vendime. Siē do ta shohim, ndikimi i amigdalės dhe
influenca reciproke e amigdalės dhe neokorteksit ėshtė thelbi i
inteligjencės emocionale.
Librin Inteligjenca emocionale mund ta shkarkoni falas nė sektorin
Literaturė
|