Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Musa AHMETI

 http://tung.ch

Kodikët në Shqipëri

TEKSTET BIBLIKLIKE – CODEX BERATINUS-1 Ф-043 – NJË PREJ SHTATË DORËSHKRIMEVE MË TË LASHTA NË BOTË DHE KODIKËT TJERË QË RUHEN NË SHQIPËRI

            Tradita e shkrimeve të shenjta në Shqipëri bën pjesë në të ashtuquajturat tradita të lashta të shkrimeve të shenjta për shkak të kodikëve të shumtë ungjillorë që janë evidentuar dhe që vazhdojnë akoma të ruhen në Shqipëri. Këta kodikë janë jo vetëm monumente biblike me rëndësi të madhe teologjike, shkencore dhe akademike, por edhe tregues të rëndësishëm të kulturës dhe të qytetërimit të krishterë të vendasve që jetonin në hapësirën shqiptare. Edhe vetë ruajtja fizike e tyre brez pas brezi është dëshmi e një kulture qytetare, religjioze dhe familjare që duhet studiuar dhe vlerësuar në kontekst.

            Me gjithë numrin e konsiderueshëm të këtyre kodikëve dhe vlerat e jashtëzakonshme që kanë këta kodikë ekzistues në Shqipëri akoma nuk ekziston, me sa dimë, një katalogizim i plotë i tyre, edhe pse janë bërë disa përpjekje për katalogizime. Përpjekjet e para për katalogizim të kodikëve kanë filluar relativisht herët, kryesisht nga studiues të huaj. I tillë është p.sh. ai i botuar më 1968 nga Johannes Koder-Erich Trapp, me titullin: “Katalog i dorëshkrimeve greqisht në Arkivin Shtetëror të Shqipërisë në Tiranë,” dhe nga R. L. Mullen, “Dorëshkrimet biblike që gjenden në AQSH…” etj]. Katalogu më i plotë ekzistues, por që edhe ai është larg të qenit i plotë, ekziston vetëm për ata kodikë të cilët ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës (AQSH), dhe më saktë, vetëm për një pjesë të atyre që ruhen në këtë arkiv, sepse edhe këtu nuk janë katalogizuar dhe inventarizuar të gjithë kodikët ekzistues. Ky katalog ekzistues në AQSH është përgatitur për dorëshkrimet ungjillore nga Theofan Popa në vitet ’80 të shekullit të kaluar. Në katalogun e Theofan Popës, të titulluar „Katalog i kodikëve mesjetarë të Shqipërisë“ përshkruhen njëqind kodikë, të cilët më vonë u bashkuan në një fond, që sot njihet me numrin referues ”488”. Ky fond u krijua në vitin 1980. Më vonë, këtij fondi iu bashkuan edhe 17 fragmente kodikësh. Megjithatë, një numër i madh kodikësh, ndoshta po kaq kodikë ose edhe më shumë se ata të katalogizuarit, janë të shpërndarë nëpër fonde të ndryshme dhe nuk gjenden në këtë fond. Kodikë të papërfshirë në këtë fond ka p.sh. në fondet personale siç është ai i Ilo Mitkë Qafëzezit, por edhe të tjerë.

            Përveç kodikëve që ruhen në AQSH, një numër mjaft i madh kodikësh origjinalë ruhen edhe në Muzeun e Artit Mesjetar në Korçë dhe në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Shpesh ata gjenden madje edhe në koleksione të dokumenteve të institucioneve kishtare, si p.sh. në atë të Ipeshkvisë së Shkodrës, Mitropolisë së Gjirokastrës (Drinopolit), Manastirit të Shën Gjon Vladimirit, manastirit të Ardenicës, por edhe në kisha e manastire të tjera të vendit, si dhe në biblioteka familjare. As sot e kësaj dite nuk ekziston një katalog apo edhe regjistër i thjeshtë i plotë i tyre, qoftë për të treguar vendndodhjen e saktë apo edhe një përshkrim fizik dhe përmbajtësor për ta.

            Pjesa dërrmuese e këtyre kodikëve i është eksponuar në mënyrë të vazhdueshme rrezikut të zhdukjes, dëmtimit apo shitjes së tyre të pa gjurmë në vende të ndryshme të botës. Për zhdukje të tilla mund të flitet edhe në kaluarën. Kështu p.sh. A. Aleksudhi por edhe P. Batiffoli na japin përshkrime për kodikë që kanë ekzistuar në kohën e tyre, e që më vonë janë zhdukur pa lënë gjurmë. Nuk dihet nëse këta janë shkatërruar nga zjarri, janë shitur apo janë djegur e dëmtuar, qoftë si pasojë e luftërave të ndryshme, qoftë si pasojë e arsyeve të tjera. Historia e shkrimit të shenjtë, veçanërisht e paleokrishtërimit dhe atij mesjetar do të ishte krejt ndryshe sikur të gjendej kodiku i ashtuquajtur i Gjirokastrës i datuar nga shek. I, për të cilin P. Battifol shkruante “U njoftova se në kishën e Gjirokastrës kishte një Ungjill nga shekulli i parë [I-rë]. Më ka munguar besimi për të udhëtuar deri në Gjirokastër për të njohur dhe parë një relikt kaq të çmuar.” Natyrisht, janë shumë faktorë të tjerë që kanë ndikuar në zhdukjen e këtyre vlerave të rralla, por nuk duhet përjashtuar edhe faktori njeri që në shekullin e kaluar, nën emrin e komunizmit vepronte në mënyrë të organizuar kundër këtyre vlerave të ashtuquajtura fetare.

            Kodikët origjinalë në pergamenë dhe në letër që ruhen në AQSH nga shek. VI-XV

            Në këtë shkrim ne po përqendrohemi vetëm te kodikët e katalogizuar nga shekujt VI-XV që ruhen në AQSH, Tiranë. Kodiku më i hershëm që ruhet në trojet shqiptare është Codex Beratinus-1 ф-043, në shqip i njohur si “Kodiku i Purpurt i Beratit,” dhe që daton jo më vonë se në shekullin VI. Për këtë kodik do të flasim pak më shumë në vijim të këtij shkrimi. Nëse përjashtojmë shekujt VII dhe VIII për të cilët nuk na janë ruajtur dëshmi të shkruara të kodikëve, por që është e sigurt se ka vazhduar tradita e shkrimeve të shenjta, gjithsej kemi të evidentuar dhe të katalogizuar 65 kodikë origjinalë, nga të cilët 40 janë të shkruar në pergamenë dhe 35 në letër. Në kodikët e ruajtur në AQSH, signatura (numri që shënon vendndodhjen e tyre në AQSH) nuk është tregues i kronologjisë së kodikëve, për shkak se kodikët janë regjistruar me numrin rendor që i korrespondonte momentit të hyrjes në Arkivin Qendror Shtetëror. Ata kodikë që kanë ardhur me vonë, edhe pse janë më të hershëm në kohë, kanë marrë numrin rendor të radhës. Kështu p.sh. Kodiku i Korçës nga shek. XIII, është regjistruar me numrin rendor 93, ndërkohë që Kodiku i Shkodrës nga shekulli XIV, përkatësisht nga viti 1341, është regjistruar me një numër rendor më të vogël, përkatësisht me numrin rendor 83, e po kështu Kodiku i Beratit nga shek. XIV është regjistruar me numrin rendor 89. Të tillë shembuj ka shumë.

            Në bazë të katalogut të përgatitur nga Th. Popa, në AQSH ruhen këta kodikë të renditur kronologjikisht:

            nga shek. VI, 1 kodik: Beratinus-1;

            nga shek. IX, 2 kodikë: Codex Aureus Anthimi e Kodiku i 3 i Beratit;

            nga shek. X, 1 kodik: Kodiku 4 i Beratit, që për nga përmbajtja është katërungjillor;

            nga shek. XI, 5 kodikë: Kodiku 5, i Vlorës, dhe Kodikët nr. 6, 7, 8 dhe 9 të Beratit, që për nga përmbatja janë të gjithë perikope ungjijsh;

            nga shek. XII, 7 kodikë: Kodiku 10 i Vlorës dhe Kodikët e 11, 12, 14, 18, 20, 21 të Beratit, të cilat për nga përmbajtja janë, perikope, ungjilli sipas Gjonit, hagjiografi, psalmet e Davidit, jetë shenjtësh e martirësh, perikope ungjijsh, etj;

            nga shek. XIII, 9 kodikë: Kodikët e 13, 15, 16, 19, 22, 23, 24, 25, dhe Kodiku 93 i Korçës, që për nga përmbajta janë: katërungjijtë, perikope ungjijsh, oktoih dhe antologji patrologjike;

            nga shek. XIV, 30 kodikë që mbajnë numrat 17, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 47, 85, 88, 89, të Beratit, dhe Kodiku 79 i Gjirokastrës, Kodiku 81 i Përmetit, Kodiku 83 i Shkodrës dhe Kodiku 92 i Korçës, që për nga përmbajtja janë: veprat e apostujve, katërungjillorë, martirologji, jetë shenjtorësh dhe martirësh, patrologji, perikope ungjijsh, hagjiografi, interpretime dhe komente morale sipas frymës së Dhjatës së Re, çështje të murgjve, minej i vjeshtës, minej i marsit, pendikostar, letërsi patrologjike, omilie, fjalime të komentuara dhe shpjeguara nga Dhjata e Re, psalme, kalendar dhe antologji muzikore, etj;

            nga shek. XV, 16 kodikë: Kodikët 44, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 62, 75, 76, dhe Kodiku 78 i Gjirokastrës të Beratit, që për nga përmbajtja janë: minej i dhjetorit, vepra të Grigorit të Nisit, psalmet e Davidit, mësime të Efraim Sirianit, kanone, poezi fetare, triod, lutjesore kreshmësh, tipikon, radhë shërbesash, ungjij, omilie, libër shërbesash, etj.

            Codex Beratinus-1 ф-043

            Codex Beratinus-1 ф-043, në shqip i njohur si “Kodiku i Purpurt i Beratit,” i shkruar më së voni në shekullin VI, është njëri ndër shtatë dorëshkrimet më të vjetra të botës dhe ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës.

            Shënimi ose ndajshtesa që ekziston pas emrit të kodikut dhe që është pjesë përbërëse e emrit, i është dhënë atij në bazë të praktikës ndërkombëtare të shënimit të tyre. Sipas kësaj praktike ndërkombëtare, kodikët më të njohur ungjillorë në botë të ruajtura në dorëshkrime origjinale shënohen në bibliografinë e letërsisë ungjillore botërore, si dhe të asaj vendore, me një ndajshtesë me të cilin njihen botërisht. Kjo ndajshtesë është shenja identifikuese për secilin kodik veç e veç. Kështu p.sh. kodiku që njihet si Codex Petropolitanus mban ndajshtesën N 022 dhe ruhet në Muzeun Bizantin, Athinë. Disa nga kodikët e tjerë më të hershëm në botë janë kodiku Synopensis O 023 (ruhet në Bibliotekën Kombëtare, Paris), kodiku Vaticana B (ruhet në Bibliotekën Apostolike, Vatikan), kodiku Purpureus Rossanensis 042 (ruhet në Muzeun e peshkopisë së Rossanos, Itali), kodiku Beratinus-1 ф043 (ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror, Tiranë), kodiku 565 Grek-53 (ruhet në Bibliotekën e Petersburgut); kodiku 1143 Beratinus-2 (ruhet në AQSH, Tiranë); kodiku Vindobonensis l-46 (ruhet në Bibliotekën Kombëtare Qendrore, Napoli), etj. Kodikët e tjerë të mëvonshëm në kohë, shënohen në bibliografitë ndërkombëtare vetëm me numrat përkatës, pa pasur privilegjin të kenë ndajshtesën alfabetike.

            Codex Beratinus-1 ф-043, ose “Kodiku i Purpurt i Beratit,” ashtu si edhe kodikët e tjerë që gjenden në Shqipëri, vazhdojnë të mbeten një mister i madh jo vetëm për lexuesin e gjerë, por edhe atë të specializuar. Edhe pse ekziston një numër relativisht i konsiderueshëm studiuesish si shqiptarë ashtu edhe të huaj që kanë shkruar për Kodikun e Purpurtë të Beratit dhe për të tjerët e ndër ta mund të përmendim emra të tillë prestigjiozë si Aleks Buda, Aleksander Meksi, Anthim Aleksudhi, Apollon Baçe, C. R. Gregory, Dhorka Dhamo, Bruce Rigdon, Edoardo Crisci, Erich Trapp, Francesco D’Aiuto, Guglielmo Cavallo, Ilo M. Qafëzezi, Johannes Koder, Kurt Aland, Ludovico Duchesne, Moikom Zeqo, Namik Resuli, Pierre Batiffol, Roderic R. Mullen, Shaban Sinani, Theofan Popa, Walter de Gruyter, etj., studimet e tyre janë larg së qeni të mjaftueshme dhe reprezentative për të gjithë kodikët apo për ndonjërin në veçanti. Në vende të tjera, ku ruhen kodikë, edhe pse numri i tyre mund të jetë shumë më i vogël se te ne, ekziston një gamë e gjerë studimesh, monografish dhe shkrime të tjera ndër ta edhe popullarizuese që u japin atyre një popullaritet dhe njohje në shkallë të gjerë si brenda për brenda vendit ashtu edhe në arenën ndërkombëtare. Kështu p.sh. në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, siç është tashmë e njohur ruhet dorëshkrimi i kodikut Vaticana B, për të cilin janë shhkruar me dhjetra monografi, janë bërë analiza, studime dhe hulumtime nga më të ndryshmet, transkriptim dhe transliterim komplet, përkthim në disa gjuhë dhe përveç kësaj është bërë edhe shtypja anastatiko-fototipike e tërë kodikut, e cila mund të blihet nga kushdo për një vlerë të caktuar monetare, në rastin në fjalë për katërmijë e pesqind euro!

            Po, çfarë është bërë për thesaret tona me vlera ndërkombëtare në këtë drejtim? Me sa është e njohur deri sot, përveç ndonjë botimi të rrallë të ndonjë fotografie, të një apo disa faqeve apo ndonjë miniature, vinjete ose portreti, nuk është botuar asgjë. Më e keqja është se sipas zhvillimeve në AQSH, në të ardhmen e afërt as që pritet të ndërmerren projekte kaq serioze, me rëndësi ndërkombëtare. Me dëshirën më të mirë, mund të pohojmë se përveç Pierre Batiffol-it, asnjë studim i derisotshëm nuk ka bërë një qasje profesionale, një studim komplet, apo një transliterim dhe transkriptim të plotë, të paktën për sa u takon kodikëve më të lashtë, atyre me vlera të rralla botërore, Beratinus-1 dhe Beratinus-2 (Anthimi).

            Për të qenë më të saktë, as P. Batiffol-i nuk ka bërë një transliterim dhe transkriptim komplet të asnjërit prej dorëshkrimeve që ka pasur në dorë. Pothuajse të gjitha shkrimet që ekzistojnë për këta kodikë të vjetër që ekzistojnë në Shqipëri, janë shkrime-sinteza, të cilat janë më shumë popullarizuese se sa shkencore-profesionale.

            Kodiku i Purpurtë i Beratit është sigurisht më i çmuari në këtë koleksion kodikësh që ekziston në Shqipëri. Dorëshkrimi origjinal në pergamen të purpurt i Kodikut të Beratit u shkrua në një kohë kur lënda ungjillore dhe biblike ende nuk ishte e kanonizuar dhe e përfunduar. Ai përmban dy ungjij: atë sipas Mateut dhe sipas Markut, të cilët kanë disa shmangie nga tekstet e sotme standarte [zyrtare] Biblike. Këto shmangie janë me mjaft interes për studiues dhe teologë ungjillore. Kapaku i Kodikut është metalik, i praruar në argjent dhe i zbukuruar me figura biblike, ndërsa teksti është në greqishten e vjetër. Kodiku është i tëri në pergamen, me ngjyrë të purpurt, ku është e theksuar më shumë ngjyra e kuqe, e cila sot është mjaft e zverdhur nga koha. I tëri është i shkruar me grafema argjendi të tretur, por ka edhe disa fjalë që janë të shkruara me flori, veçohen të gjitha inicialet. Grafemat janë kapitale të tipit të përzier, kuadrat dhe të gjitha fjalët në rresht janë të shkruara ngjitasi, pra nuk ka ndarje në mes të fjalëve në fjali, gjë që ishte praktikë e kohës dhe që sot, e vështirëson shumë punën e paleografëve të cilët fillimisht duhet të merren me strukturimin e fjalisë, duke lexuar fjalët, pastaj duke u marrë me karakteristikat dhe elementet e tjera të dorëshkrimit, të cilat janë mjaft të vështira dhe tepër komplekse. Inicialet janë të dekoruara me elemente shumë të bukura dhe të praruara në flori. Dimensionet e dorëshkrimit janë 31.4 x 26.8 cm.

            Për herë të parë, ky dorëshkrim për botën shkencore dhe intelektuale përmendet nga peshkopi i Beratit, Anthimus Alexoudes në vitin 1868, për të vazhduar pastaj në vitin 1881, nga studiuesi belg L. Duchesne, më 1886 nga Pierre Batiffol, ndërsa nga shqiptarët i pari që ka shkruar për këtë dorëshkrim është Ilo Mitkë Qafëzezi më 1938, e dhënë kjo më se e mjaftueshme për kujdesin që ne kemi treguar për këtë kryevepër të letërsisë ungjillore-biblike në shkallë botërore.

            Në vazhdim sjellim përshkrimin që i bën dorëshkrimit të kodikut P. Batiffol-i në vepër e tij: “Les manuscrits grecs de Bérat d’Albaine et le Codex Purpureus Φ” para 124 vjetësh (vepër kjo e përkthyer në shqip nga ne para disa vitesh): “Dorëshkrimi numëron 190 fletë të papaginuara, të cilat kanë qenë të lidhura fort, por mesa duket libralidhësi i ri i ka prerë ato gabimisht, në vend që t’u linte këndet e lira dhe të paprera. Fletët të cilat në brendi kanë qenë të dëmtuara, ishin të përforcuara me një shirit të bardhë letre; vetëm një fletë e kemi të lirë, e kjo është ajo me nr. 69. Fletët të cilat kanë qenë të dëmtuara horizontalisht apo vertikalisht janë qepur me kujdes, përveç fletëve 74, 115 dhe 134 që kanë mbetur në dy pjesë. Gjashtë faqet e para janë shumë të dëmtuara, shkronjat janë të oksiduara, ngjyra e purpurt është zverdhur pothuajse fare, për të mos thënë se është zhdukur; por, që nga fleta 7, dorëshkrimi është në gjendje të shkëlqyer, përveç fletëve 75-78, të cilat janë të dëmtuara rëndë. Ungjilli i Shën Mateut mbaron në kolonën e dytë të fletës 112r; fleta 112v nuk është e shkruar fare; ndërsa fletët 113r dhe 114r përmbajnë kapituj të Shën Markut; Ungjilli i Shën Markut fillon me fletën 115r. Këndi i poshtëm i fletëve 115r-v dhe 116r-v ka qenë i shqyer; është i plotësuar me letër të thjeshtë; në të njëjtën mënyrë është vepruar edhe me fletën 121r-v. Në fletën 144 vërehet një vrimë e madhe, e rrumbullakët, karakteristike për lëkurën e viçit; shkruesi këtë gjë e kishte parasysh kur ka shkruar rreshtat përkatës. Fletët 177 dhe 181 janë në gjendje tepër të keqe; por të gjitha të tjerat në vazhdim janë në gjendje të shkëlqyer, përveç 4 fletëve të fundit, të cilat janë në gjendje të ngjashme me 6 fletët e fillimit. Është më se e qartë se dorëshkrimi nuk ka qenë i lidhur për një kohë të gjatë dhe ka qenë nën ndikimin e lagështirës dhe pluhurit para se të restaurohet në vitin 1805. Në këtë mënyrë, dorëshkrimi ka humbur 40 fletë të cilat përafërsisht mund t`i shpërndanim në këtë mënyrë, përveç kapitujve të Shën Mateut dhe kopertinave: Mt. I-VI, 3=25 fletë përafërsisht; Mt. VII, 7=1 fletë; Mt. XVIII, 24-XIX, 3=2 fletë; Mt. XXIII, 4-XXIII, 13=1 fletë; Mc[k]. XIV, 62-XVI, 20=12 fletë. Pergameni është i fortë dhe me peshë të mesme, është shumë i thatë, shkronjat zakonisht nuk vërehen nga njëra anë në tjetrën. Lëkura e viçit është e lyer me ngjyrë të purpurtë, ndërkohë sot dominon ngjyra vjollce, e afërt me llumin e verës, por që lë të nënkuptohet se në fillim ka qenë ngjyrë e kuqe e theksuar. Këndet e fletëve janë zverdhur nga kontaktet me ajrin. Lartësia e fletëve është: 31.4 cm, ndërsa gjerësia është: 26.8 cm. Vijat në margjina dhe radhët e shkruara janë bërë me gërvishtje pende të thatë, d.m.th. pa ngjyrë. Çdo radhë përbëhet nga viza të dyfishta të cilat kanë shërbyer për të shënuar lartësinë e shkronjave poshtë e lart. Çdo faqe ka nga dy kolona me nga 17 rreshta. Numri i shkronjave është i ndryshueshëm nga 8 në 12 shkronja për çdo radhë, me një afërsi më shumë 9 se sa 10. Çdo kolonë është 21 cm e lartë dhe 10.9 cm e gjerë. Margjina e cila ndan kolonat është mesatarisht 3.5 cm e gjerë. Teksti i kapitujve fillon që nga margjina lart dhe nga viza e veçantë afër këndit pa ndonjë titull të veçantë. dhe këto, saktësisht mbi kolonën për të cilën bëhet fjalë. Numrat për referencat e shënimeve të Amonijev-Euzebit, janë të shënuar në margjina. Ngjyra është e florinjtë. Gërvishtja e pendës është e rrafshët, pa njolla dhe e punuar me shumë kujdes. Gjashtë fletët e para te Shën Mateut janë të shkruara me shkronja floriri, dhe ngjashëm është shkruar edhe radha e parë, si titull, te Shën Marku. Shkronjat e para të kapitujve, çdoherë janë shumë të theksuara, gati sa tërë gjerësia e margjinës, dhe janë dyfish më të mëdha se sa shkronjat e zakonshme, por nuk kanë dekorime. Vetëm shkronja “O” është e dekoruar me një kryq të vogël në mes. Meqenëse Shën Mateu përfundon në mes të kolonës, zbraztësira është mbushur me një shirit të florinjtë, me një motiv të thjeshtë gjeometrik. Në disa raste të rralla, shkruesi anon në anën e djathtë të margjinës për të përfunduar fjalën e fundit në rreshtin e ri, me këtë rast, shërbehet me shkronja më të vogla se zakonisht.”

            Këtij përshkrimi të Batifolit mund t’i shtojmë edhe disa detaje të tjera që janë relevante për gjendjen aktuale të kodikut. Fjalët nuk janë të ndara prej njëra-tjetrës dhe stili i të shkruarit është i vijueshëm, pa ndërprerje, terminologjikisht i njohur si “scripto continua”. Në veprën bibliografike “Albanica 1”, të botuar nga Biblioteka Kombëtare (Tiranë 1998) vëllimi i lëndës shënohet gabimisht me 100 fletë. Kapaku metalik me zbukurime në reliev është nga viti 1804. Nga një përpjekje restauruese e bërë në Institutin Arkeologjik të Akademisë së Shkencave në Kinë në vitin 1972, kodiku është ndarë në 9 vëllime.
Sipas Batifolit shkronja e ungjijve të këtij kodiku është e njëjtë me atë të “Liturgjisë së Shën Gjon Gojartit” dhe sipas studiuesve italianë, ky shkrim duhet t’i takojë shkollës siro-palestineze të shkrimeve të shenjta. Sipas studiuesve britanikë, duhet të ketë ekzistuar një shkollë vendase e shkrimeve të shenjta në hapësirën proto-shqiptare. Mendohet gjithashtu se ky dorëshkrim mund t’i jetë dhuruar nga perandorët e Bizantit kishës së Labovës dhe më tej të ketë ndjekur rrugën Gllavinicë-Bylis-Berat. Dëshmohet se është kërkuar “për t’u dorëzuar për arsye sigurie” nga ushtria e car Uroshit (1356), nga ushtria austriake (1914), nga ushtria italiane (1942) dhe nga ushtria gjermane (1944), etj., por vendasit e kanë ruajtur atë me shumë fanatizëm.

            1. Kodiku nr. 12 i Beratit nga shek. XII = Kopertinat e Kodikut nr. 12 të Beratit nga shekulli XII-të

            2. Miniature e ungjilltarit Luka, nga shek XIII = Miniaturë nga: “Kodiku i 93-të i Korçës” i shekullit të XII-të, f. 141v

            3. Miniature ungjilltari nga shek. XIII = Miniaturë [fragment] nga: “Kodiku i 24-të i Beratit” i shekullit të i XIII-të, f. 228