Pėrpjekje pėr sisteme sjelljesh tė reja
Adoleshenti e zhvillon konceptin pėr veten dhe
pėr tė tjerėt pikėrisht pėr faktin se nė kėtė moshė kanė rėndėsi dhe
vlerėsohen lidhjet e raportet e panumėrta shoqėrore. Ky koncept ėshtė i
shoqėruar me zhvillimin e ndjenjave tė natyrave tė ndryshme. Shumė studiues
mbėshtesin teorinė e evolimit tė vetvetes tė karakterizuar nga njė
vazhdimėsi pėrvojash dhe zbulimesh, ku ēdo njėra prej tyre mund tė shmanget
duke zgjedhur diēka tjetėr mė tė re. Nė praktikė kjo ėshtė mėnyra e
funksionimit tė ēdo njeriu. Dėshira pėr ndryshim tė vazhdueshėm zė vendin e
qėndrueshmėrisė qė mbisundonte mė parė. Nė adoleshencė dallohen qartė
karakteristika tė tilla, si: paqartėsia, lėkundshmėria, mosvendosmėria,
humbja nėpėr qindra mendime dhe ide tė ndryshme.
Nėse raportet shoqėrore tė fėmijėve bazohen nga
largėsia qė kanė, apo nga aftėsitė fizike, kjo lidhje mund tė mbarojė nė
momentin kur fėmijėt fillojnė tė frekuentojnė shkolla tė ndryshme. Hap pas
hapi me rritjen zhvillohet dhe koncepti i kohės. Tashmė njė shok ėshtė ai
me tė cilin kalojnė njė etapė kohore tė rėndėsishme, me tė cilin ndahen tė
mirat e tė kėqijat pa formuar pakėnaqėsi, por afrimitet, besueshmėri e
ndėrsjellė etj. Aftėsia dhe mundėsia e tė folurit, e shkėmbimit tė
pikėpamjeve pėr gjėra tė rėndėsishme dhe tė parėndėsishme etj., pėrbėjnė
bazėn dhe themelin e shoqėrisė sė vėrtetė tė adoleshentėve. Problemet e
shumta qė lindin nė kėtė etapė, pėr cilėsinė e shoqėrimit, kėrkojnė tė
trajtohen me kujdes tė veēantė, larg recetave tė gatshme. Mė tepėr vlerė
merr nė raste tė tilla ndėrgjegjėsimi dhe bindja. Kėshillat, urdhrat,
diktati dhe moralizimet jo nė pak raste janė me pasoja negative. Ato
ngjallin pakėnaqėsi tė brendshme dhe nė momente tė caktuara sjellin
kundėrveprimin e tė rinjve.
Nė praktikė, tė vegjėlit e pranojnė nė heshtje
faktin qė prindėrit dhe mėsuesit tė jenė autoritarė, duke i dhėnė kėsaj njė
nuancė tė pranueshme apo mė tė rėndė se kaq. Ndėrsa tė rinjtė nuk e shohin
mė veten nė kėtė nivel. Ata e dinė se duhet vetėm tė ndjekin rregullat pėr
tė qenė brenda normave, pra e pranojnė nė formė tė bėjnė ēfarė u thonė tė
tjerėt. Prandaj pėrpiqen nė shumicėn e rasteve qė ti pėrcaktojnė sa tė jetė
e mundshme vetė rregullat, veprimet dhe mėnyrat e sjelljes. Falė kėtij
zhvillimi, nuk janė tė pakta rastet nė tė cilat adoleshentėt pėrfytyrojnė
dhe pėrpiqen tė praktikojnė sisteme sjelljesh shoqėrore tė reja pėr tė
shmangur e pėr tė kapėrcyer padrejtėsitė, tė cilat i vlerėsojnė si tė tilla
nė jetėn e pėrditshme. Prandaj ata gjithnjė luftojnė tė ndėrtojnė me shumė
pasion njė shoqėri sa mė tė drejtė dhe mundėsisht tė barabartė pėr tė
gjithė. Ky idealizėm njerėzor bie ndesh me moralin qė ndeshin nė shoqėri, i
cili jo rrallė ėshtė i zhveshur nė njė farė mase nga humanizmi, toleranca
dhe mirėsia. Autoriteti i prindėrve dhe mėsuesve ėshtė mirė tė kuptohet
qartė; tė trajtohet e tė pėrceptohet ai si diēka e drejtė nė kuptimin
relativ tė kėtij koncepti, pėr tė shmangur keqkuptimin me njė autoritet tė
rremė, tė detyruar e dhunues, i cili nuk buron nga mirėkuptimi dhe
toleranca, por lind mbi bazėn e nėnshtrimit tė padiskutueshėm. Prindėr qė
fitojnė njė autoritet tė tillė, pra qė kėrkojnė nėnshtrim tė plotė tė
fėmijėve tė tyre, kanė prirje ndėshkuese dhe agresive. Ata pėrpiqen ti
bindin fėmijėt me tė bėrtitur, me ulėrima.
Nėpėrmjet dhunės pėrpiqen ti mėsojnė ata qė tė
zgjidhin e tė pėrballen me problemet e jetės. Dhuna brenda familjes ēon nė
dhunė, prandaj nė familje tė tilla prodhohet edhe pėrqindja mė e lartė e
prindėrve tė ardhshėm abuzues dhe tė kontigjenteve tė tė rinjve tė pėrfshirė
nė krime. Kėtu do vėnė nė dukje se edhe kujdesi i tepruar dhe shfaqjet e
ngushta emocionale nė mėnyrė tė vazhdueshme, nuk janė tė frytshme, sepse
nxisin pasivitetin, varėsinė dhe shkaktojnė vėshtirėsi komunikimi nė mjedise
jofamiljare. Edukimi nėpėrmjet kontradiktave nė marrėdhėniet prind-fėmijė ka
pasoja negative, tė cilat pasqyrohen nė zhvillimin e pėrgjthshėm tė
personalitetit tė tė riut. Prandaj kėmbėngulet qė raportet nė marrėdhėniet
familjare ėshtė e domosdoshme tė ndėrtohen drejt. Ato kėrkohet tė jenė tė
ndėrsjella, ku, pėrveē kontrollit, merr vlerė vemendja e kujdesi pėr
fėmijėn, dashuria, respekti, pranimi dhe trajtimi i tij sipsas veēorive
individuale moshore. Fėmija mėson nga shembulli, nga modeli qė i jepet nė
ēdo moment, por ai ka nevojė tė lejohet tė rritet edhe siē dėshiron, me njė
pavarėsi tė arsyeshme, e cila ēliron energji e zhvillim
Lindja e projektit pėr jetėn
Psikologu amerikan Stanley ka argumentuar
shkencėrisht, ndėr tė tjera, edhe shumė veēori tė adoleshencės. Ai, duke
vėnė pėrballė njėra-tjetrės botėn e fėmijės dhė tė adoleshentit, e ka
pėrcaktuar kėtė tė fundit, pra botėn e adoleshentit, si lindje e re apo
rilindje. Kjo ndodh se nė kėtė moshė ėshtė koha e ndryshimeve dhe e
shpėrthimeve tė mėdha, tė menjėhershme, tė cilat pėr nga pėrmasat e
shpejtėsia e veprimeve dhe tė dukurive, mund tė krahasohen me vėrshimin e
rrėmbyeshėm tė njė katarakti.
Ajo qė mė parė dukej si njė ėndėrr, papritmas
ėshtė bėrė realitet, fillon tė marrė trajta tė vėrteta, lind projekti i ri,
qė i pėrket tė ardhmes sė afėrt, jetės. Fėmija ėshtė i orientuar kryesisht
drejt botės sė jashtme dhe dukurive tė saj tė shumta, ndėrsa adoleshenti
ėshtė i interesuar mė shumė drejt zhvillimit tė njė jete tė brendshme, pra
tė unit, qė ka karakter intensiv. Kjo realizohet nė bazė tė aftėsisė sė
autoeksplorimit, kapėrcimit, kalimit nga njėra tek tjetra, tė cilat vijnė
shpesh edhe nė mėnyrė dramatike. Pėr kėtė arsye, etapa e adoleshencės ėshtė
gjithėnjė e shoqėruar me ndjenja e vėshtrime tė kundėrta, me gjendje
shpirtėrore herė entuziaste, herė pasive, e fjetur. Kalimi i menjėhershėm
nga njėra gjendje nė tjetrėn shkakton edhe trauma. Prandaj vėmendja e
edukatorėve kėrkohet tė pėrqendrohet, sė pari, nė shmangien e faktorėve qė i
krijojnė ato. Ndėrsa nė rastet kur ndodhin, ėshtė e domosdoshme tė mbahen
nėn kontroll tė plotė pėr tė ulur sa tė jetė e mundshme ndikimet e tyre
negative.
Kjo mėnyrė vėshtrimi e pėrjetuar nga brenda, por
edhe shoqėrimi me tė tjerėt dhe me botėn nė marrėdhėnie tė shumėllojshme
provokon, pa dyshim, njė farė pėrhumbjeje, shpėrndarjeje, e cila, nėse
manifestohet pėr njė kohė tė gjatė, e bėn adoleshentin tė paaftė tė zgjedhė
nė jetė njė rrugė tė tijėn. Kjo shpjegohet edhe me faktin se ēdo zgjedhje qė
bėn, i jep atij pėrshtypjen, qoftė edhe iluzive, se po humbet njė sėrė
mundėsish, tė cilat i dalin pėrpara dhe qė mbeten pa u shfrytėzuar.
Megjithatė, edhe tė shmangurit, edhe tėrheqja pėrballė zgjedhjeve, sjellin
njė lloj shpėrndarjeje apo pamundėsie pėr tė provuar e pėr tė vepruar nė
realizimin e projekteve rreth vetes dhe vendit qė i takon tė zėrė nė botėn
qė e rrethon. Prandaj kėrkohet vendosja e njė baraspeshe dinamike nė kėtė
drejtim.
Lindja e ndjenjės sė tė rriturit varet nga
mjedisi nė tė cilin rritet adoleshenti, shfrytėzimi i kohės, veprimtaritė nė
tė cilat pėrfshihet, dhe pavarėsia qė zotėron, e krahasuar kjo edhe me
moshatarėt e tij. Rol kyē nė kėtė fushė ka sistemi i marrėdhėnieve nė tė
cilat ėshtė pėrfshirė fėmija, pranimi apo mospranimi i tij nga prindėrit,
mėsuesit dhe moshatarėt. Zbulimi i botės sė brendshme dhe pėrjetimet e
thella nė marrėdhėniet e reja ndikojnė pėr vetėnjohje tė pėrshkallėzuar, nė
tė cilėn ka jo pak edhe doza pasioni. Evolucioni i vetes, nė raste tė tilla,
merr rėndėsi tė veēantė. Ai merret dhe pėrforcohet si njė vazhdimėsi
pėrvojash dhe eksplorimesh, ku secila prej tyre mund tė braktiset pėr tė
parapėlqyer apo pėr tė pėrqafuar njė tjetėr. Kėshtu krijohet njė nga mėnyrat
tipike tė tė funksionuarit tė jetės njerėzore nė epokėn tonė, nė tė cilėn
nxitja e ndryshimit tė krijon idenė e tė duket se ka zėnė vėndin e
qėndrueshmėrisė, tė jetės sė rregullt. Kjo dukuri ėshtė e lidhur edhe me
paqartėsinė shpėrndarėse, e cila pėrbėn njė nga tiparet mė tė dallueshme tė
adoleshencės. Krijimi i pėrfytyrimit pėr njė model tė ėndėrruar apo pėr njė
formė tė plotė tė projektit shoqėrohet me interesa intelektuale e estetike,
me shfaqjen e padurimit dhe me prirjen pėr pavarėsi prej tė rriturve.
Formimi i identitetit
Nė lidhje me formimin e identitetit nė moshėn
adoleshencės, Erikson ka thėnė se ky proces ėshtė rrjedhojė pozitive e
konflikteve jetėsore, tė cilat i japin ritmin ciklit tė jetės nga lindje
gjer nė vdekje. Adoleshentėt pėr tė pėrballuar vėshtirėsitė me mjetet sa mė
racionale, duhet tė kenė njė mbėshtetje tė veēantė shoqėrore, e cila u jep
atyre edhe njė farė sigurie.
Shpėrndarja e vetes pėrbėn zgjidhjen negative tė
tė njėjtit konflikt. Psikologėt e kanė pėrshkrur identitetin si njė lloj
ose si vendosje e njė baraspeshe ndėrmjet impenjimit dhe konfuzionit rreth
vlerave shoqėrore.
Marcia e ka lokalizuar interesin e tij pėr
llojin dhe mėnyrat e impenjimit tė ēdo adoleshenti pėrballė realitetit nė tė
cilin ndodhet. Ēdo impenjim ėshtė cilėsuar si njė nivel indentiteti dhe ēdo
nivel ėshtė i pėrcaktuar mbi dy mundėsi. E para ėshtė eksplorimi i
alternativave tė mundshme nė fushėn e punės, tė politikės etj. E dyta ėshtė
impenjimi me alternativėn e zgjedhur.
Sipas Marcias nivelet e indentitetit janė katėr:
-Fitimi i indentitetit;
-Bllokimi i indentitetit;
-Vonesa;
-Pėrhapja e indentitetit.
Kush ka fituar identitetin, e ka arritur atė
falė njė procesi eksplorimi nė tė cilin indetifikimet e mėparshme janė
radhitur nė njė paraqitje tė vetes, e cila nga ana cilėsore ėshtė superiore
nga shuma e komponentėve qė e pėrbėjnė. Duke formuar identitetin,
adoleshenti braktis konceptin e vetvetes, qė ėshtė krijuar nė bazė tė
opinionit tė prindėrve, duke e zėvendėsuar me atė qė formohet nga vlerėsimet
qė vijnė nga moshatarėt. Ky koncept i ri i vetvetes pėrmban aspektin fizik,
tėrheqjen seksuale dhe inteligjencėn. Po u vlerėsua negativisht njė nga kėto
elemente, shkaktohet ankthi. Duhet kaluar njė pėrvojė eksplorimi, duhet
kaluar kriza e zgjedhjeve tė zhvillimit pėr tė arritur stacionin e
dėshiruar, pėr kapjen e tė cilit ka shumė mundėsi, megjithėse ai mbetet i
njėjtė.
Ndėrsa adoleshentėt qė janė nė nivel bllokimi
ende nuk kanė filluar asnjė lloj eksplorimi tė nevojshėm pėr tė formuar njė
identitet origjinal. Kėshtu, identifikimi me njerėz tė tjerė tė afėrt e tė
rėndėsishėm qėndron si e vetmja alternativė pėr tė zgjidhur problemin, pėr
tu rritur nė kuptimin e vertetė tė kėtij koncepti.
Ekziston njė anologji ndėrmjet vonesės dhe
pėrhapjes. Tė dyja janė indikatorė tė njė mungese impenjimi tė saktė nė
drejtim tė identifikimit tė realitetit nė tė cilin veprojmė. Nė fazėn e
vonesės kemi njė lloj sforcimi eksplorimi drejt roleve shoqėrore konveniente
e tė pėrshtatshme me natyrėn e veēoritė individuale tė ēdo subjekti.
Pėrhapja i korrespondon fazės qė shoqėrohet me
identifikime tė zbehta dhe tė momentit, pa zhvillimin e njė interesi tė
vėrtetė, i cili ēon nė marrjen e impenjimeve moshore.
Pengesat drejt fitimit tė identitetit janė tė
shumta. Disa janė tė lidhura me njė lloj sjelljeje tė karakterit mbrojtės tė
familjes, e cila e detyron dhe e bėn individin tė mos dijė, tė mos jetė i
aftė tė kapėrcejė identifikimet fėminore. Rezultati i kėsaj gjendjeje ėshtė
mungesa e eksplorimit, bllokimi i identitetit nė njė nivel zhvillimi tė
karakterit pothuajse primitiv. Mbrojtja qė u bėhet tė rinjve nga prindėrit e
tyre, mbajtja nėn kontroll pėr gjithēka nė jo pak raste, jep ndikime
negative nė edukim.
Ndoshta ėshtė paksa paradoksale, por e njėjta
gjė ndodh dhe kur individi jeton nė mjedise jashtėzakonisht tė varfra me pak
mjete nxitėse. Kjo gjendje pėrgatit njė tip tė veēantė mjedisor, nga i cili
adoleshenti nuk mund tė shkėputet lehtė. Kėshtu, duke qenė se nuk ka
alternativa tė tjera pėr tė zgjedhur, adoleshentit i mbetet tė pėrcaktojė
identitetin e tij nė tė vetmen mėnyrė qė kushtet i mundėsojnė.
Shpėrndarja ėshtė niveli nė tė cilin individi
nuk arrin tė kalojė tė bėjė dallimin ndėrmjet vetes reale dhe ideales.
Ai nuk merr pėrsipėr detyra, pasi mendon se do
tė gjejė diēka mė tė rėndėsishme pėr tu pėrshtatur me normat shoqėrore. Nga
ana tjetėr, nuk arrin tė eksplorojė alternativat, qė ka pėrpara, sepse
zotėrohet nga ankthe tė shumta dhe konflikte tė brendshme, tė cilat pengojnė
procesin normal tė zhvillimit tė individit.
Vonesa ėshtė faza nė tė cilin individi
ėndėrron, ka objektiva gjithnjė e mė ambicozė. Mbase pėr kėtė, nxitja dhe
eksplorimi nė njė farė mase janė tė bllokuara. Kjo kohė mund tė vlerėsohet
si momenti kur individi pėrpiqet tė dallojė nė vetvete realen dhe idealen.
Nėse njeriu do tė dijė tė shfrytėzojė paknaqėsinė qė lind nga shkaqe tė
ndryshme, pa i lėnė vend zhgėnjimit, ndjenjės sė impotencės, pamundėsisė
etj., sforcimi i tij mund tė ndihmojė pėr tė fituar identitetin. Kjo
shoqėrohet edhe me pėrcaktimin e projekteve ambicioze pėr jetėn. Ndėrsa
pėrzgjatja e kėsaj faze do ti ngjajė njė periudhe pėrhumbėse, e cila do tė
shoqėrohet me njė frustacion, qė shkaktohet prej mundėsive tė
pashfrytėzuara.
Tė gjitha kėto procese mund ti shpjegojmė me
pak fjalė me kėto argumente:
Nėse ka shqetėsime tė dukshme nė rrugėn e
zhvillimit tė konceptit tė vetvetes nė moshė tė re, krijmi i identitetit do
tė shoqėrohet me komplikime, tė cilat janė pasojė e tyre. Kėto shqetėsime
mund tė vijnė si rrjedhojė e paaftėsisė. Prandaj zhvillimi nė njė moment tė
caktuar lidhet me mjedisin shoqėror, mund tė jetė edhe rrjedhojė i limiteve
tė rėnda qė vijnė nga vetė mjedisi qė na rrethon.
Mundėsia e tė pėrballuarit nė mėnyrė pozitive me
kėto dhe vėshtirėsi tė tjera tė mėdha nė dukje, lehtėsohen nga mbėshtetja
shoqėrore. Nė jetėn e ēdo njeriu, zgjidhja e detyrave tė zhvillimit, nga mė
tė lehtat gjerė tek mė tė vėshtirat, realizohet falė mbeshtetjes shoqėrore,
tek e cila individi shpreson dhe pret ndihmė konkrete. Parėsore ėshtė
familja, e cila ėshtė pėrgjegjėse kryesore. Por pėr realizimin e procesit tė
edukimit, ka edhe mjaft faktorė tė tjerė, vlera e tė cilėve ėshtė e madhe
dhe nė momente tė caktuara mbetet vendimtare. Pėrfitimi i identitetit zgjat
shumė. Ai arrihet pas pėrvojash e identifikimesh, duke provuar, si njė
aktor, situata reale, njohje personash, vėzhgime, shfaqje ndjenjash tė
ndryshme: habi, irritim e kėnaqėsi.
Bindjet - pjesė e identitetit
Duke u nisur nga mosha e adoleshentėve, e cila
ėshtė mjaft e ndjeshme, bindjet morale bėhen pjesė e rėndėsishme e
identitetit tė tyre personal. Pėr kėtė arsye moralin si kategori mund ta
pėrcaktojmė si njė respekt tė veēantė pėr rregullat dhe normat shoqėrore,
pėr drejtėsi, tė paturit kujdes pėr tė tjerėt etj.
Pėrsa i pėrket detyrave me tė cilat pėrballohen
adoleshentėt, Harighurst veēon, ndėr tė tjera, kėrkimin e pavarėsisė si njė
ndėr ēeshtjet kryesore tė kėsaj moshe. Nė njė studim tė tij, ai ka paraqitur
njė listė me dhjetė detyra qė vlerėsohen si mė vendimtaret, tė cilat
mendohet se e dallojnė adoleshencėn nga grup-moshat e tjera:
-Ndėrtimi i raporteve tė reja me moshatarė tė tė
dyja gjinive;
-Pėrfitimi i njė roli shoqėror;
-Tė pranojė dhe tė pėrdorė nė mėnyrė tė frytshme
trupin e tij;
-Tė ketė pavarėsi emotive nga prindėrit dhe tė
tjerėt;
-Tė arrijė njė siguri qė rrjedh nga pavarėsia
ekonomike;
-Tė orientohet e tė pėrgatitet drejt njė pune e
profesioni;
-Tė pėrgatitet drejt nė jetėn familjare
(martesa);
-Tė zhvillojė intelektin;
-Tė ketė sjellje shoqėrore tė pėrgjegjshme;
-Tė fitojė njė sistem vlerash etike, tė cilat
duhet ti shėrbejnė si udhėheqje e sjelljes nė jetė
Nė shoqėrinė qė po ndėrtojmė, demokratike e
komplekse, sidomos nė kohėn e trazicionit, vėshtirėsitė qė duhen pėrballuar,
nuk janė tė njėjta dhe tė ngjashme pėr tė gjithė njerėzit. Disa prej tyre
janė pjesė e udhėtimit njerėzor, por disa nga ato nė njė masė tė ndjeshme
nuk janė tė pashmangshme.
Adoleshenca ėshtė periudha e jetės me mė shumė
ndryshime, tė cilat rrjedhin me shpejtėsi, me intesitetin e vrullit tė tyre
dhe nė mjaft raste tė krijojnė idenė se ndodhin pa ndonjė kontroll tė
vetėdijshėm. Objektivi qė ka ēdo fėmijė pėr tu bėrė sa mė parė i rritur,
pėr tė vepruar i lirė dhe i pavarur jo vetėm e shoqėron atė gjatė gjithė
periudhės sė adoleshencės, por edhe e mundon nė ēdo hap, e streson dhe e
detyron qė shpesh me veprimet e pakontrolluara tė dalė jashtė vetvetes.
Kėrkesa pėr tė fituar hapėsira mė tė mėdha, mbetet permanente. Kjo edhe pėr
arsye se nė shumė raste ato u mungojnė nė mėnyrė tė pakuptueshme. Njė dukuri
e tillė shpjegohet kryesisht nga mungesa e emancipimit tė brezit mė tė
rritur, i cili, i mbėrthyer nga psikologjia e mė tė fortit, e mė tė diturit,
vė nė plan tė dytė nė mjaft raste arsyen.
Fund i kapitullit tė parė - "Mosha e zhvillimeve
tė vrullshme"
Nga libri "Adoleshenca, stina e shpėrthimeve"
(1)
(2)
|