AMĖZA E PĖRVOJĖS POETIKE
(Nė vend tė recensionit)
Nė shėnimet bibliografike tė poetit Adem
Zaplluzha, shėnohet se ky vėllim ėshtė i 108-ti me radhė! E ēka mund tė
thotė lexuesi i rėndomtė, lexuesi i vlerėsimit kritik, pėrballė njė
veprimtarie kaq tė vėllimshme! Le tė mėsohemi tė lexojmė e vlerėsojmė: mund
tė shkruash njė libėr poetik e tė ketė vlerė, si Vargjet e lira tė
Migjenit. Por ka plot autorė qė kanė shkruar vetėm njė vėllim peotik, e,
megjithatė, nuk kanė bėrė emėr nė letrat shqipe. Ka dhe autorė qė kanė
shkruar mbi njėqind vėllime (si Rifat Kukaj dhe Odhise Grillo) dhe qė tė
dytė kanė krijuar emrat kulmorė nė letėrsinė pėr fėmijė. Ka dhe tė tjerė
autorė qė arrijnė numrin treshifror tė vėllimeve tė botuara letrare, dhe tė
mos arrijnė cilėsinė qė kėrkohet.
Megjithatė, Adem Zaplluzha, nė krahasim me disa
autorė tė ngjashėm, ka njė fat tjetėr krijues. Nė radhė tė parė, ka pėrvojėn
e gjatė krijuese. Nėse rrugėn letrare e nisi me vjershėn e parė pėr fėmijė,
e ka botuar nė revistėn Pionieri tė Prishtinės mė 1957; nėse librin e parė
poetik Puthje ia botoi Rilindja e Prishtinės mė 1974, do tė kalojnė,
mandej, edhe mė shumė se njėzet vjet deri te botimi i librit tė dytė, diku
mė 1995 (Ecjet e viteve tė mėdha, poezi, Jeta e Re, Prishtinė 1995), kur
shprishen rrathėt e ndalimeve shtetėrore pushtuese serbe mbi botimin e
librave shqip. Deri nė vitin 2009 ka arritur tė botojė 14 tituj veprash,
kurse shpėrthimet e kėtyre botimeve ndodhin prej vitit 2012 e deri kėtė vit,
mė 2014! Pėr kaq kohė, ai botoi edhe 94 vėllime! Poeti, nė kėtė moshė tė
shtyrė krijuese, ėshtė i pandalshėm. Po e pėrjeton renesancėn e tij
shpėrthyese krijuese.
Vėllimi i fundit Mbi shpirtin e erės pagane
dėshmon disa fakte: jo vetėm sasinė e kėtyre botimeve, por edhe amėzat
poetike tė pėrvojės sė tij tė gjatė krijuese, nga njėra anė, si dhe lirizmin
e tij karakteristik, refleksiv intim, tematizues dhe metaforizues, nga ana
tjetėr. Zėri lirik, Uni poetik, e ka parasysh se e tėrė bota pėrreth tij
ėshtė motivi i tij i jashtėm, kurse tensionet midis tė jashtmes e tė
brendshmes shfaqen nė relacionet Unė/Bota, Unė/Jeta, Unė/Ekzistimi...
Dikur Aristoteli i urtė shkruante katarzėn, pėr
ndikimin e fjalės artistike nė ndjenjat dhe nė psikikėn e njeriut, njė si
spastrim i posaēėm tė emocioneve qė provokon a nxit tragjedia. Edhe fjala
artistike e poezisė lirike, pėrbėn njė moment tejet tė rėndėsishėm tė
identifikimit emocional, qė ndikon pozitivisht nė kėtė drejtim. Sė kėndejmi,
kėshtu le ta kuptojmė edhe kėtė dėshirė tė zjarrtėt poetit pėr tė shkruar sė
mė shumė poezi, pėr ta shquar sa mė shumė nevojėn e shkrimit si transformim
tė brendshėm shpirtėror, pėr ta mbajtur nė kėmbė duke pasuruar shpirtėrisht
qenien njerėzore, qoftė edhe si ngushėllim fjalėsh tė bukura, kundruall
situatave tė ethshme psiko-sociale. Brengat ekzistenciale, humbjet e shumta
nė jetė, vetmia moderne, frika e ankthi (Kur qante vjeshta/ E ngarkuar me
ankthe) - janė tema e motove tė shpeshta edhe tė artit poetik dhe nė to e
gjen veten edhe lexuesi i kėsaj kohe (Nė shpirtin tim tė ngrirė/ Po bie nga
pak shi i mykur kėndon poeti tek poezia Pas njė ėndrre fjalėsh). Tė
komunikosh me sa mė shumė qenie tė tilla poetikisht, me artin e thėnies sė
bukur, tė ndjesh njėsoj si tė tjerėt, a nuk do tė thotė kjo se lexuesi i
tillė e njeh vetveten nė pėrvojat,emocionet, observimet e krijuesit? E pra,
libri ėshtė urė emocionale e shpirtėrore me lexuesin vetmitar, bashkėkohor,
jo thjesht vetėm pėr shkak tė halleve tė pėrbashkėta, por edhe pėr nxitjen e
sė bukurės e tė pėrjetimit estetik tė sė bukurės nė art e nė jetė. Prandaj
Fjala i bashkon e lidh njerėzit... dhe e arrin efektin e saj spastrues, prej
katarze... nuk ėshtė e habitshme, prandaj, pse Adem Zaplluzha e thur
atuopoetikėn dhe poetikėn e tillė nėpėr vargje. Dhe jo vetėm tek titujt e
disa poezive, por edhe nė disa tituj veprash poetike,, tė botuara mė parė,
fjala qėndron nė thjerrėzėn e nocionit tė kėnduar lirik. Madje, cikli ballor
i librit mban titullin Posa gjej njė fjalė. Fjala merr barrė tė
kuintesencės poetike, tė vetė-komentimit, tė metapoezisė:
Posa gjej njė fjalė
Shaloj trenin e mendimeve
Dhe dal ngadalė nė udhė
Si petalet e trėndafilit
Merr krah vargu i bardhė
Poetizimi i fjalės ėshtė thelbi i kėsaj lirike.
Hyrja e kėsaj poezie, i ngjet mitit tė muzės a grishjes sė saj, posi te
poetėt tanė tė traditės (De Rada thėrret pėllumbin e Anakreontit, Naimi
thėrret engjėllin e urtėsisė, Fishta zanat mitike shqiptare...), kurse
poeti thėrret fjalėn, kujtesėn, muzat... kalin pegasian qė e befasonte
gjetjet e kėsaj aventure poetike tė shkrimit tė librave (Mė pret befasia/
Njė kalė i bardh/ Vrapon nėpėr furtunėn e zezė). Kryeneēėsia e vargut
kėrkon gjakimin e brendshėm, shpirtėror, por edhe fashitjen, zbutjen,
thjesht shkarkimin prej katarze. Fjala ka plasaritjet e saj tė brendshme,
ajo nė poezi shfaqet pėr tė emėrtuar fenomene vrastare tė jetės, prandaj
ekzistojnė edhe fjalė plumbash, por fjala ka edhe thellėsitė e saj
(Dėgjohej nga thellėsia e njė fjale). Ndodh qė komunikimi tė mos arrijė tė
vėrė dialog me lexuesin e kjo pėrbėn gjendjen mė tė rėndė tė krijuesit
(Humbėsit po kalojnė tė humbur rrugėve. Sillen vėrdallė... Askush nuk ua
vuri veshin/ Fjalėve tė mia).
Ndodh qė kujtesa e rėndė historike tė zgjohet me
pezėm, pikėrisht pėr shembjet e identitetit tonė, temė qė del e shpeshtė te
kėto poezi:
Shoqja ime dhe unė
Pamė nė Shqipėri duke vdekur njė pemė
Rrėnjėt e ullirit nė kalanė e Krujės
Prandaj, edhe ndėrtimi i komunikimit me tė
tjerėt, me empatinė e emocioneve, me bashkėndjesinė, pėrbėn vlerėn tjetėr
tė kėtij arti
Zėri yt si zėri i erės mė vjen nė
ėndėrr(...)
Si fjala e harruar rilind
Nga thellėsia e tokės (...)
Unė do tė tė pres diku nė vetėdijen time (...)
Bėhem erė te njė muzikė
E tė presė nė zhgjėndrrėn time
Zgjimi ndodh nė momentet e situatave ekstreme
ekzistenciale, kur gjakojmė ti gjejmė fjalėt mė tė goditura, tė depėrtojmė
nė zemrėn e qenies njerėzore, pėr ta spikatur ndjesinė e dashurisė, mendimin
pozitiv, transofmimin shpirtėror (Ashti im/ Do tė konvertohet nė dashuri);
poeti gjakon, gjithsesi, tė depėrtoj dhe nė thelbin e gjėrave, realiteteve,
dilemave, ēėshtjeve, dhimbjeve...
Pjesė nga parathėnia e P. Buzhalės
|