LIGJĖRATA E KATĖRT
Sot do tė fillojmė me studimin e detajuar tė qendrave. Diagrami i katėr
qendrave ėshtė si nė vijim:
Diagrami paraqet njeriun i cili qėndron i kthyer nė krah, duke shikuar nė tė
majtė, dhe nė mėnyrė shumė skematike paraqet pozicionin reciprok tė
qendrave.
Gjėrat nė tė vėrtetė qėndrojnė ashtu qė ēdo qendėr e pėrfshin gjithė trupin
dhe tė themi ashtu e pėrshkon gjithė organizmin. Njėkohėsisht, secila nga
qendrat ka diēka qė quhet epiqendėr e saj. Epiqendra e qendrės
intelektuale ėshtė nė tru; epiqendra e qendrės emocionale ndodhet nė
pleksusin solar; kurse epiqendra e qendrės motorike dhe instiktive ndodhet
nė shtyllėn kurrizore.
Duhet tė kuptohet se nė nivelin e tanishėm tė dijes shkencore nuk kemi
mėnyrė tė verifikojmė kėtė pohim, nė radhė tė parė pėr arsye se secila nga
qendrat nė vetvete mban shumė veti qė akoma nuk i janė tė njohura shkencės
aktuale, madje as anatomisė. Kjo mund tju tingėllojė e ēuditshme, por ėshtė
fakt se anatomia e trupit njerėzor akoma as pėr sė afėrmi nuk ėshtė shkencė
e plotė.
Pėr kėtė arsye studimi i qendrave, tė cilat nga ne janė tė fshehura, duhet
tė fillojė nga vrojtimi i funksioneve tė tyre, tė cilat plotėsisht janė tė
qasshme pėr studimin tonė.
Ky ėshtė veprim i zakonshėm. Nė shkenca tė ndryshme fizikė, kimi,
astronomi, fiziologji jemi tė detyruar qė atėherė kur nuk jemi nė gjendje
tė depėrtojmė gjer tek vetė faktet, objekteve apo gjėsendeve qė duam ti
studiojmė fillojmė tua ekzaminojmė rezultatet e tyre, gjegjėsisht
gjurmėt. Nė kėtė rast do tė kemi punė me funksionet direkte tė qendrave;
prandaj ēdo gjė qė konfirmojmė mbi funksionet mund tė zbatohet edhe nė
qendrat.
Tė gjitha qendrat kanė shumėēka tė pėrbashkėt, e njėkohėsisht ekzistojnė
edhe karakteristikat e veēanta tė ēdo qendre qė duhet tė kihen parasysh.
Njė nga principet mė tė rėndėsishme qė duhet tė kuptohen kur ėshtė fjala pėr
qendrat ėshtė dallimi tepėr i madh nė shpejtėsinė e tyre, gjegjėsisht
dallimi i shpejtėsisė sė funksioneve tė tyre.
Qendra intelektuale ėshtė mė e ngadalshmja. Pas saj megjithėqė shumė mė tė
shpejta vijnė qendrat motorike dhe instiktive, tė cilat pak a shumė
punojnė me tė njėjtėn shpejtėsi. Mė e shpejta ėshtė qendra emocionale,
megjithėqė nė gjendjen e gjumit zgjuar ajo vetėm rrallėherė punon me
shpejtėsinė e cila do tė ishte sė paku e pėrafėrt me shpejtėsinė e saj tė
vėrtetė dhe nė parim shpejtėsia i pėrgjigjet qendrės motorike dhe
instiktive.
Vrojtimet kanė mundur tė na ndihmojnė qė tė konstatojmė dallimin e
shpejtėsisė sė funksioneve, por nuk mund tė na japin shifra konkrete.
Dallimi, nė tė vėrtetė, ėshtė shumė i madh, mė i madh sesa qė kushdo qoftė
mund ta marrė me mend dallimin e shpejtėsinė e funksioneve tė tė njėjtit
organizėm. Siē kam thėnė, dallimi i shpejtėsisė sė punės sė qendrave nuk
mund tė pėrllogaritet me mjete tė rėndomta, prandaj, po qe se na tregohet sa
ėshtė, jemi nė gjendje tė gjejmė shumė fakte tė cilat, realisht, nuk do ta
konstatojnė vetėm shifrėn, por do tė konstatojnė se dallimi ėshtė vėrtet i
madh. Sė andejmi, para se tė sjell shifrat, do tė dėshiroja tė them diēka
mbi vrojtimet e zakonshme qė mund tė realizohen pa mė tė voglėn dije tė
veēantė.
Provoni, pėr shembull, qė shpejtėsinė e proceseve mentale ta krahasoni me
funksionet motorike. Provoni qė vetveten ta vrojtoni atėherė kur duhet tė
kryeni shumė lėvizje tė shpejta tė njėkohshme, ta zėmė si gjatė vozitjes sė
automobilit nėpėr rrugėn shumė tė frekuentuar, apo kur keni shaluar atin
dhiareve, apo kur bėni ēfarėdo pune qė kėrkon lėvizje tė shpejta dhe gjykim
tė shpejtė. Menjėherė do tė vini re se nuk jeni nė gjendje tė vrojtoni tė
gjitha lėvizjet tuaja. Duhet ti ngadalėsoni lėvizjet, ose tė hiqni dorė nga
pjesa mė e madhe e vrojtimit; nė tė kundėrtėn, do tė rrezikoni tė pėrjetoni
fatkeqėsi, e nėse do tė insistoni tė vrojtoni, sigurisht edhe do ta
pėrjetoni atė.
Ėshtė e mundur tė kryhen edhe shumė vrojtime tė ngjashme, veēanėrisht tė
qendrės emocionale, qė ėshtė akoma mė e shpejtė. Secili prej nesh nė tė
vėrtetė, shumė e shumė here, ka vėnė re shpejtėsi tė ndryshme tė funksioneve
tona, porse ne tepėr rrallė e kuptojmė vlerėn e vrojtimeve tona dhe tė
pėrvojės sonė. Venerimet tona tė mėhershme fillojmė ti kuptojmė vetėm
atėherė kur e kemi tė njohur parimin.
Njėkohėsisht duhet thėnė se tė gjitha shifrat qė kanė tė bėjnė me kėto
shpejtėsi tė ndryshme nė sistemet shkollore janė tė konstatuara dhe tė
njohura. Siē do tė shohim mė vonė, dallimi i shpejtėsisė sė qendrave ėshtė
numėr interesant qė ka domethėnie kozmike, gjegjėsisht i cili hyn nė shumė
procese kozmike apo madje mund tė themi i cili shumė procese kozmike nė mes
veti i ndan. Ky numėr ėshtė 30 000. Kjo do tė thotė se qendra motorike dhe
ajo instiktive janė 30 000 herė mė tė shpejta sesa ajo intelektuale; kurse
qendra emocionale, atėherė kur punon me shpejtėsinė e vet tė vėrtetė, ėshtė
30 000 herė mė e shpejtė sesa qendra motorike dhe ajo instiktive.
Ėshtė vėshtirė pėr tu besuar se midis funksioneve tė sė njėjtit organizėm
ekziston njė dallim aq kolosal nė shpejtėsi. Kjo, nė tė vėrtetė, do tė thotė
se qendrat e ndryshme kanė kohė krejtėsisht tė ndryshme. Koha e
qendrės motorike dhe instiktive ėshtė 30 000 herė mė e gjatė sesa koha e
qendrės intelektuale, kurse koha e qendrės emocionale ėshtė 30 000 herė mė e
gjatė sesa koha e qendrės motorike dhe instiktive.
A e keni vallė tani krejtėsisht tė qartė se ēdo tė thotė koha mė e
gjatė? Kjo do tė thotė se qendrės, sa mė shumė punė qė i duhet tė
kryejė, aq mė shumė herė ka kohė nė dispozicion. Sado i ēuditshėm tė jetė
fakti se midis qendrave ekziston njė dallim kaq i madh nė shpejtėsi, ky fakt
i sqaron dukuritė fare mirė tė njohura tė cilat shkenca aktuale nuk ėshtė nė
gjendje ti sqarojė, prandaj nėpėr to ose kalon nė heshtje ose pėr to
thjesht refuzon tė bisedojė. Kėtu mendoj pėr shpejtėsinė mahnitėse dhe
krejtėsisht tė pashpjegueshme tė disa funksioneve fiziologjike dhe mentale.
Njeriu, ta zėmė, e pi njė gotė raki dhe menjėherė, pėr mė pak se njė
sekondė, pėrjeton shumė ndjenja tė reja e ndjesi ndjesinė e ngrohtėsisė,
tė relaksimit, tė lehtėsimit, tė kėnaqėsisė, tė joshjes apo megjithatė tė
pezmatimit, tėrbimit etj. Ajo qė ndjen nė raste tė ndryshme mund tė jetė e
ndryshme, por mbetet fakti se trupi ndaj stimulansit reagon tepėr shpejt,
pothuajse momentalisht.
Nuk ka, pėrveē kėsaj, kurrfarė nevoje tė flitet pėr rakinė apo mbi ndonjė
mjet tjetėr stimulativ; po qe se dikush ėshtė tepėr i uritur apo tepėr i
etur, gota e ujit apo copa e bukės njėsoj shpejt kanė pėr tė vepruar.
Dukuria e ngjashme qė tregon shpejtėsinė e madhe tė disa proceseve mund tė
vėrehet, ta zėmė, tek ėndrrat. Disa nga kėto venerime i kam pėrmendur te
Modeli i ri i gjithėsisė.
Dhe kėtu pėrsėri fjala ėshtė qoftė pėr dallimin midis qendrės instiktive dhe
asaj intelektuale, qoftė pėr dallimin qė ekziston midis qendrės intelektuale
dhe asaj motorike. Ne, ndėrkaq, kundrejt kėtyre dukurive aq shumė jemi
mėsuar saqė rrallė mendojmė mbi atė se nė ēmasė ato janė tė ēuditshme e tė
pakuptueshme.
Vazhdon...
(2)
(3) |