Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

MARK TIRTA

Akademia e Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore

SHTRESIME TË HERSHME E TË MIRËFILLTA NË KANUNIN E LEKË DUKAGJINIT (2)

      Besa e betimi, kanë një natyrë me vlera morale të përcaktuara mirë, por e kundërta, nëse nuk respektohen, ka për to sanksione juridike e fetare. Në shumë raste këto janë të ndërthurura me rite e besime. Për thyerjen e besës dënoheshe jo vetëm nga gjykimi popullor, ose dhe si cenim moral, por dhe nga forcat hyjnore: “Beja ka rrfenë”,

            Këto kanune, duke qenë se pasqyrojnë mendësi e organizime të bashkësive të lira fshatare, kanë natyrë tepër demokratike e respektohen të drejtat e fjala e çdo anëtari të bashkësisë.

            Por një pabarazi e fortë me natyrë patriarkale ekzistonte në mes meshkujve e femrave “Të drejtë trashëgimie në pronën e paluajtshme” (shtëpi e tokë) nuk kanë gratë e vajzat. Për shumë gjëra të jetës familjare nuk pyeten gratë, ose së paku nuk vendosin ato, por vetëm burrat. Në kuvende marrin pjesë vetëm burrat dhe femrat e konfirmuara virgjëresha me 12 pleqnarë dorëzanë. Është e vërtetë se në jetën e familjes sundonte mendimi, veprimi e vendimi i burrave. Megjithatë gratë a virgjrat, në raste të veçanta, sipas kushteve të mundëshme, kanë marrë pjesë në luftë e në konflikte të ndryshme sociale dhe kanë përjetuar rrjedhojat fatkeqe të këtyre përplasjeve krah për krah me burrat; ato kanë treguar trimëri të pazakontë e aktet e tyre janë përjetësuar në këngë e legjenda, në dëshmi, tregime historike e në piktura.

            Ka ekzistuar një sistem patriarkor mesjatar: gruaja e vajza me të drejta të kufizuara në familje. Pozita e tyre ishte e nënshtruar ndaj burrave, në çdo punë e veprim jetese.

            Me gjithë pozitën e saj si e nënshtruar në familje e në shoqëri, të pranishme në bashkësitë fshatare në Shqipëri të Epërme e në tërë Jugun, femra shqiptare kishte dinjitet e mbrojtje nga ligji dokesor. Gruaja e vajza, kudo që të ishte, në shtëpi a në rrugë, ishte e mbrojtur nga çdo cenim a përdhunim. Nëse cenohej femra, cenohej rëndë nderi jo vetëm i familjes, por i tërë fisit, i fshatit e i krahinës. Nga kjo shpërthente konflikti i ashpër. Cenuesi dënohej rëndë, deri me grimje (vrasje) që bëhej bashkarisht nga bashkësia fshatare.

            Në këto ligje popullore gruaja kishte të drejtën e ndores. Nëse një i rrezikuar të vritej nga kundërshtari, i binte në ndore(i kërkonte mbrotje) një gruaje, e cila edhe e shoqëronte rrugës, aq më tepër kur kish dhe një fëmijë të vogël në krah a përdore, i kërcënuari për t’u vrarë ishte i mbrojtur; kështu udhëtonte pa frikë se ishte në ndore të një gruaje. Dijetarë të huaj eksplorues që kanë shëtitur viset malore të Shqipërisë së Epërme janë çuditur e shkruajnë me habi se si është e mundur që një njeri që ka vrarë në çast, e sheh të ecë lirshëm mes njerëzve, pa frikë se është në ndore të një gruaje me fëmijë të vogël në krah e që e shoqëron vrasësin. Doke tepër interesante!

            Kur në një grumbullim të rastësishëm njerëzish nga malet (në treg, në punë, në kuvend, në rrugë) shpërthente papritur një grindje që kalonte në konflikt me armë, po të ndodhte aty një grua me një fëmijë të vogël, duke ngritur fëmijën përpjetë thërriste: “Pashi Zotin, burra, ulni armët se batë kërdinë!”; nga kjo menjëherë armët uleshin, konflikti pushonte e burrat kthenin shpinën njëri-tjetrit e iknin secili në punë të vet. Të huajt që i kanë përjetuar ngjarje të tilla, janë çuditur nga ky autoritet i madh i gruas, sa të ndalojë vrasjet me anë të një thirrjeje, kur në jetën familjare ishte tepër e nëpërkëmbur. Këtu, natyrisht, duhet marrë parasysh dhe prania e fëmijës si simbol idhulltar i jetës për mendësitë e shoqërive tradicionale malësore; doemos, autoriteti i shenjtëruar i gruas zinte një vend qëndror, ndoshta doke me prejardhje nga një kohë tejet e lashtë.

            Në këtë ligj popullor është tepër domethënës nderi e dinjiteti i njeriut: fyerja publike, rrahja e poshtërimi publik ishin të ndaluara rreptësisht. Dënimet për faje ishin të rënda, por jo me akte poshtëruese. I vrari, sipas normave dokesore, nuk mund të plaçkitej e as të shëmtohej, t’i merrej arma. Akte të tilla ndëshkoheshin rëndë nga bashkësia fshatare, deri dhe me pushkatim.

            Burrit nuk mund t’i thuhej “rren”, se këtë të fundit e ndante shpeshherë vetëm gryka e pushkës. Duhej shpjeguar me mirësjellje se ky problem, “si e gjykoj unë, nuk është kështu ... po ashtu ...”, pra pa fyer atë që shpreh mendimin ndryshe.

            Normat e kësaj së drejte kanë në shumë raste karakter moral, besimor e juridik.

            Prona private në kanun konsiderohej e shenjtë e ndahej me kufij. Kanuni thotë: “Kufini i ngulun një herë nuk luhet ma.”, “Eshtnat e vorrit e guri i kufinit faqe kanunit janë baraz”. Kemi këtu përcaktim juridik, moral po që e ruan nga të cënuarit dhe besimi në fatkeqësi. Besa e betimi, kanë një natyrë me vlera morale të përcaktuara mirë, por e kundërta, nëse nuk respektohen, ka për to sanksione juridike e fetare. Në shumë raste këto janë të ndërthurura me rite e besime. Për thyerjen e besës dënoheshe jo vetëm nga gjykimi popullor, ose dhe si cenim moral, por dhe nga forcat hyjnore: “Beja ka rrfenë”, që do të thotë se po bëre be në rrenë, perëndia të gjuan me rrufe e me pasoja të tjera fatkeqe të kësaj natyre. Edhe respektimi i ekzogamisë kishte natyrë morale, juridike, po dhe mbrojtje nga forcat e mbinatyrëshme të paganizmit. Dukuritë juridike e ndërkohë dhe me natyrë moralo- etiko dhe të besimit në zotërimin e forcave të mbinatyrshme na paraqesin të qarta arketipe shumë të lashta të kësaj të drejte dokesore shqiptare.

            Beja mbi gur ose duke e marrë atë në dorë a në sup, për sedie (shfajsim) a si garanci në vendime kuvendi, në brendinë simbolike që paraqet, është një akt me rrënjë shumë të lashta; ka të bëjë me kultin e gurit,. që është mjaft i njohur ndër shqiptarë. Sh. Gjeçovi thekson se “Beja mbi gur qi bahej tue e mbajtë gurin në dorë, kishte pasë kenë e randë e nder ma të shejtnueshmet ndër kavalete të lashta”. “Kjo bé themelin e vet e kishte në nji besim të hershëm fort,… heret edhe sot përdoret e kanuni i maleve tona e njef kët bé për të ligjshme edhe të randë fort” (KLD, nyjet 89-93; EZSH, f. 155-159, nenet 166, 167, 169, 170). Se sa kultik, i shejtnueshëm ishte guri ndër shqiptarë e tregojnë këto përcaktime të Sh. Gjeçovit: “Guri tërhiekë randë në atë jetë. Bindja e nderimi i Shqyptarëve ndaj gurit janë të përhapura nëpër të katër anët e shqypnisë, por sidoemos ndër malsi: (KLD, par. 537, 533- 534; DZSH, f. 158). Akoma shumë më e rëndë është beja në “gurin e rrufesë”, në “kokrrën e rejës” se vjen nga qielli e për të gjuajtur keqbërësit (KLD, nyja 559), pra dhe beja me te është shumë e rëndë për atë që e bën.

            Në këto betime dokesore me rrënjë të lashta e me kufijt gurë, është e dukshme dhe prania e numrave të kultit: rreth gurit të kufirit, si dëshmitarë 12 gurë futen thellë në tokë, ose duke e përgjysmuar edhe gjashtë; diku si dëshmitarë vihen 3 gurë: edhe nëse dikush e luan natën kufirin mbeten dëshmitarët në tokë. Për probleme të rënda me sedie bëhen betime me 12 betarë a me 24: 12 të njehur e 12 të panjehur.

            Pra në disa akte elementet e kultit të numrave janë të dukshme. Në vënie kufijsh të harruar a të pavënë në kohë të shkuara, mes tokave a pyjeve të dy familjeve, të dy fshatrave a dhenave ose krahinave, pleqnari gjykues vinte në sup një gur e një buc dheu duke i mbajtur me dorë e me tjetrën dorë tregonte shenjat ku duhej vënë kufiri. Me këta betohej për drejtësi gjykimi e kjo ka të bëjë me kultin e tokës, me besimin në natyrën hyjnore të saj.

            Para se të fillonte caktimin e kufijve betohej me plis e gur në sup: “Për këtë gur e dhé (ose për ket peshë), me të cilat e ngarkova vedin, për shka kam pasë ndie prej së parësh, veset e kufijve janë kenë sikurse do tju diftoj tash e, me sa ma merr mendja e shpirti, s’do t’i randohem kurrnjanës lagje!”.  Ose: “Për ket peshë, e cila m’u randoftë në atë jetë, njikëtu janë kenë shejat e vjetra të kufijve, si më ka pasë kallxue tatëgjyshi kur ishe camërdhok e bari dhizësh me te!”. (EDZSH, f. 215-216, neni 251-253; KLD, neni 245-247). Pra këto botime kanë të bëjnë me kultin hyjnor të tokës, çka flet për një doke juridike të lashtë.

            Një doke shumë e lashtë e theksuar nga botimet e Sh. Gjeçovit dhe nga mbledhës të tjerë të së drejtës dokesore shqiptare, janë kanunet e gjigantëve, pra të fituarit e pronës me anën e peshës a të forcës së mbinatyrshme. Gëziqi (Mirditë), nga mospërdorimi për një kohë të gjatë i së drejtës në Bjeshkën e Oroshit, e kish humbur të drejtën. Mblidhen pleqtë te rrënojat e kishës së Shën Lleshit në Mal të Shejtë e vendosin se kush ta marrë një gur të madh në krah e nëse mund të çojë thellë në bjeshkë, do të rifitojë të drejtën e Bjeshkës. Del bariu Kolë Prenga i Gëziqit, e mban gurin dhe e çon deri te Hurdha e Lopëve në Fushat e Lugjve. Aty e lëshon gurin në tokë, pin ujë me grreç e vdes menjëherë. Kështu Gëziqi fitoi përgjithmonë të drejtën e kullotjes së bagëtive në këtë bjeshkë. Kjo ka ndodhë, si e kanë shkruar disa eksplorues, më 1830 ose diçka më parë. Ka dhe të tjera fakte interesante që me anë të forcës fitojnë të drejta: njëri po pret dru a qereste në pyll a mal të pronarëve të tjerë. Kapet duke prerë: nëse është i fortë sa ta ngulë sopatën në trung aq thellë sa pronarët a ruajtësit e pyllit nuk janë të zotët ta shkulin, atëherë ai jo vetëm që nuk dënohet për aktin e kryer, por fiton dhe të drejtën e pronësisë mbi atë mal, zabel a pyll; pra ka të drejtë ta përdorë atë si gjithë pronarët e tjerë. Edhe Kthellasit me anë të nguljes së sopatës në trung të pishës, sa nuk mund të shkulej me dorë nga kundërshtarët, fituan të drejtën mbi Shollgjanë shumë kohë më parë (EDZSH, f. 218-220, nenet, 258-261, shih dhe KLD, nenet 263-266).

            Aty ku vendosnin tëbanat e verimit në bjeshkë të përbashkët a tëbanat në vërri të dimërimit, secili kishte të drejtë të përvetësonte një copë tokë për kopësht, arë a për pemë. Sasia e tokës caktohej me pleqnarë e kështu: i zoti i tëbanës ulej ndenjur e hidhte një gur me dorë të majtë në të katër anët e në vendet ku binte gurivendosej kufiri i tokës e në vendin e përbashkët nuk kishte të drejtë më tepër. Edhe kjo hyn në kanu vigajsh e do të jetë një doke shumë e lashtë në këto norma të ligjeve popullore.

            Të tëra këto probleme e norma që u shqyrtuan i çojnë rrënjët e kanunit shqiptar thellë në lashtësi, si një popull autokton e me tradita të herëshme sedentare.

            Kjo e drejtë dokesore ka ardhë e gjallë dhe e fuqishme deri në kohë të re, duke qenë se kryente disa funksione shoqërore jetike në bashkësitë fshatare; ka qenë një mjet i fuqishëm mbijetese të këtij populli, e marrë brenda kompleksit kulturor të traditës. Në mungesë të një shteti kombëtar për tërë trojet shqiptare dhe i ligjeve përkatëse shtetërore të kombit, ajo ishte një mjet mbrojtjeje e lidhjesh krahinore e ndërkrahinore, mjet i shprehjes së ndërgjegjes kombëtare, ligj për të vënë rregull në bashkëjetesë fshatare e krahinore, i veprimtarisë atdhetare, i ruajtjes nga nëpërkëmbja prej të huajit; ka qenë mjet i konfirmimit të unitetit kombëtar. Por ajo ka qenë dhe një mbështetëse e formave tepër arkaike, mesjetare, patriarkale në jetën e organizimin shoqëror të malësive.

            Në përmbajtjen më thelbësore të instituteve kryesore në tiparet më të mirëfillta vendëse, kjo e drejtë popullore ishte e njëjtë si për malësitë e Shqipërisë së Epërme, po ashtu dhe për Jugun (Labëri etj.), pavarësisht nga ndryshime krahinore: në “dialekte” e “të folme”, si mund të themi, për të shfaqurit në variante të saj, sipas kushteve të veçanta të jetesës në fshatra a krahina të ndryshme: populli thotë: Tym për shtëpi, doke për katund”.

            Duhet theksuar se kjo e drejtë popullore shprehte gjendjen e mendësitë e njerëzve të lirë, krenarë, të panënshtrueshëm; dinjiteti e të drejtat e personit ishin të një shkalle të admirueshme, por gjithnjë në përputhje me nje botkuptim mesjetar patriarkal ku zgjidhja e konflikteve bëhej me mjete të egra, shoqëruar me ngjarje të dhimbëshme.

            Këto norma ka kohë që kanë dalë nga përdorimi i dobishëm. Kjo e drejtë është një monument kulture në duar të studiuesve: të etnologëve, të juristëve, të psikologëve, të sociologëve, të historianëve.

            Në të vërejmë të kaluarën etnokulturore të këtij populli, po e tashmja ka dalë nga e kaluara dhe e ardhmja do të dalë nga e tashmja. E tashmja e bashkësive njerëzore, si etnokulturë, nuk mund të studiohet pa marrë dije të thella për të kaluarën. Ndër të tjera këtë na e japin dhe normat kanunore.

            Kjo e drejtë dokesore është dëshmi e aftësive krijuese të shqiptarëve në fushën juridike, për të vënë rregull e ekuilibër social me veti kombëtare, ashtu si ia kërkuan praktika e rrethanat e jetës. Për t’u vetëqeverisur, populli krijoi, ruajti e zhvilloi ndër shekuj ligjet popullore të tij, me natyrë krahinore, ndërkrahinore e mbarë shqiptare.

            Kompleksi i etnokulturës shqiptare e, në të dhe e drejta dokesore shqiptare, duhen njohur në themel për të kuptuar se si ka mbijetuar ky popull e ku i ka pasur energjitë shpërthyese në kalimin përmes dallgëve të egra të historisë. Lufta për mbrojtjen e kulturës etnike ka qenë qëndresë për mbijetesë. Psika e njeriut të lirë e liridashës, të panënshtrueshëm, krenar, me ndjenja të theksuara të barazisë, të së drejtës në bashkësitë e lira fshatare kanë qenë burim i energjive shpërthyese për progres shoqëror e kombëtar.

            Disa mbijetoja të kanunit gjallojnë diku-diku dhe sot dhe bëhen pengesë në emancipimin shoqëror. Me norma dokesore mesjetare shoqëria bashkëkohore nuk mund të ndërtohet e të ecë përpara. Në hartimin e zbatimin e ligjeve modernejuristët doemos duhet të bazohen në elemente të veçanta të së drejtës dokesore, se ato shprehin psikën e prakticitetin e popullit, urtinë e tij me ngjyra kombëtare e si trashëgimi e shekujve. Ligjet popullore, pra dhe Kanuni i Lekës, janë pjesë e rëndësishme e historisë së qytetërimit të shqiptarëve. Gjeçovit në këtë vështrim i takon një meritë e veçantë në nxjerrjen në dritë të këtyre ligjeve popullore, në shpalosjen përpara botës të këtyre vlerave të etnokulturës shqiptare, si eksplorues, si etnolog, si dijetar, si atdhetar.

            REFERENCAT

            Castelletti, Giuseppe, Consuetudini e vita sociale nelle montagne albanesi secondo il Canun di Lekë Ducagjini, “Studi Albanesi”, 1933- 1934, vol. III-IV, fq. 61-163.

            Cozzi, Ernesto, La vendetta del sangue nelle montagne dell’Alta Albania, “Anthropos”, Bd. V, K. Heft 4; Revue Int. de L’Ethn. et de Linguistique, Wien, 1910, fq. 655-687.

            Cozzi, Ernesto, La donna albanese con speciale riguardo al diritto consuetudinario delle Montagne di Scutari, “Anthropos”, Revue Inst. d’Ethn. e de Linguistique, Wien, tom. VII, 1912, f. 310-335.

            Cozzi, Ernesto, Le tribú Alta Albani - apunti sulla loro organizzazione sociale e politika, Roma, “Studime e tekste”, Tiranë, Instituti i Studimeve Shqiptare, Roma, 1943, fq. 231-269.

            Dorëshkrimet e Gjeçovit (D. Gj.), Arkivi Etn. I Inst. të Kulturës Popullore, Tiranë. Durham, Edith, Brenga e Ballkanit…, Tiranë, “Sht. Bot. 8 Nëntori, 1990.

            E drejta zakonore shqiptare (EDZSH). Mbledhur dhe kodifikuar nga Shtj. Gjeçovi, Tiranë, Akademia e Shk. e Shqipërisë, 1989.

            Elezi, Ismet, E drejta zakonore penale e shqiptarëve, Tiranë, Sh.B. “8 Nëntori”, 1983.

            Elezi, Ismet, E drejta zakonore e Labërisë, Tiranë, “Toena”, 2002.

            Hahn, J. G. von, Udhëtim nëpër viset e Drinit e të Vardarit, (HUVDV) Prishtinë, SH.B. Rozafa”, 2006.

            Kanuni i Lekë Dukagjinit, (KLD). Mbledhur e kodifikuar nga Shtjefën Gjeçovi, Shkodër, Shtypshkroja Françeskane, 1933.

            Kanuni i Skanderbegut. (KS). Mbledhë e kodifikue nga Dom Frano Illia, Milot. Botuar: “Editrice la Rosa”, Breshia (Italia), 1993.

            Kanuni i Lekë Dukagjinit – Varianti i Pukës (KLDP). Mbledhur e kodifikuar nga Xhemal Meçi, Tiranë, Sh. B. Çabej, 1996.

            Kanuni i Lekë Dukagjinit. Në variantin e Mirditës (KLDM). Mbledhur e kodifikuar nga Xhemal Meçi, Tiranë, Geer, 2002.

            Konica, Faik, Shqipëria, Kopshti shkëmbor i Europës Juglindore, (KSHKSH). Tiranë, Sh.B. “M. Barleti”, 1993.

            Palaj, Benedikt, Mitologji, doke e zakone shqiptare, Prishtinë, “Shpresa”, 2000. Peinsipp, Walter, Populli i Shqipeve të Malit, (PPSHM). Tiranë, “Mirdita”, Mirgeeralb, 2005.

            Pupovci, Syrja, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Prishtinë, “Rilindja”, 1972.

            Pupovci, Syrja, Kanuni i Lekë Dukagjinit (SPKLD), (Origjina, zhvillimi dhe karakteristikat).

            Studim botuar në “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Përmbledhur dhe kodifikuar nga Shtj. Gjeçovi, Prishtinë, E.T. dhe i M.M., “Rilindja”, 1972.

            Studime e Tekste (Studi e Testi),(ST), Dega I, Seria I. Juridike, nr. 1 – Giuridica, Tiranë, Inst. i Stud. Shqiptare, 1943.

            Salihu, Ismet, Vrasjet në krahinën Soc.Aut. të Kosovës, Prishtinë, “Rilindja”, 1985.        Tirta, Mark, E drejta dokesore shqiptare në bashkësitë e lira shqiptare, “Të drejtat e njeriut”, Tiranë, 1998, nr.2, f. 31-43.

            Tirta, Mark, Ulqini në traditat e tij të hershme, “Ulqini në rrjedha të kohës”, Ulqin, Art Club, 2000, fq. 261-269.

            Tirta, Mark. Croyances païennes dans le droit coutumier albanais et rapprochement avec des pays voisins, “Makedonski Folklor”, nr. 56-57, Skopje, 2001, fq. 327-331.

            Tirta, Mark. Ekspedita. Shënime nga vëzhgimet në eksplorime në malësitë shqiptare në vitet ‘50-’70, të shek. XX, në Ark. Etnologjik të IKP e në Arkivin vetiak në shtëpi.

            Valentini, Giuseppe, Il diritto delle comunitá. Nella tradizione giuridica albanese. Generalitá (VDK). Firenze, “Vallachi”, 1956.

            Valentini, Giuseppe, La legge delle montagne albanese nelle relazioni delle missione volante, 1880-1932, Firenze, “Leo Olschi Ed.”, 1969, vol.I-II.

            Villari, Salvatore, Le consuetudini giuridiche dell’Albania (Il Canun di Lekë Dukagjini), Roma, Societa Editrice del libro italiano, 1940.

            Zojzi, Rrok, Mbi të drejtën kanunore të popullit shqiptar, (RrZDK), “Buletin për shkencat shoqërore”, Tiranë, Botim i Inst. të Shkencave, 1956, nr.2, f. 144-151.

            Zojzi, Rrok, Aspekte të Kanunit të Skënderbeut të para në kuadrin e përgjithshëm të së drejtës kanunore, “Studime historike”, Tiranë, USHT-IHGJ, 1967, nr. 4, f. 173-182.

            Bartur nga revista: STUDIME SOCIALE - Revistë e Institutit të Sociologjisë

(1)