Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

NACIONALE

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

 Nga Agron SHABANI

www.botasot.info

ARTI, KULTURA, ETIKA DHE EDUKATA E NJOHUR ESTETIKE

Arti në përgjithësi dhe edukata estetike në veçanti, përmbajnë fuqinë dhe mjeshtërinë e njohur të komunikimit të brendshëm shpirtëror ose emocional që i dedikohet shpirtit dhe që është pika më e ndjeshme dhe më esenciale e organizmit e jetës ose organizmit të njeriut. 

Në vargun e shkencave ose disiplinave tjera shkencore ose filozofike si etika, antropologjia, gnoseologjia, ontologjia, epistemologjia dhe kështu me radhë, estetika është si të thuash shkenca ose disiplina më e avansuar, më e përsosur, me eksplorative dhe më fisnike e filozofisë. E lindur, themeluar ose e veçuar si shkencë ose disiplinë e posaçme e filozofisë nga estetët ose filozofët gjerman dhe ata frëng (francez) në fund të shekullit 18, respektivisht në fillim të shekullit 19: Estetika në radhë të parë është shkenca ose disiplina e njohur filozofike mbi artin (mbi të bukurën), mbi të përzgjedhurën, mbi të posaçmen ose të veçantën, lukrativen, sublimen, relevanten etj. Ajo i studion, analizon, eksploron, ravijëzon, konturon, harmonizon, konvencionalizon dhe avancon vazhdimisht kushtet ose rrethanat e gjithëmbarëshme mbi konceptet dhe perceptimet e ndjeshme, të ndërgjegjshme, humane, lineare, lukrative, eksplorative, dekorative etj. Qarqet, strukturat ose superstrukturat e njohura sublime ose relevante dhe të ngjashme. Caku ose qëllimi final i artit, kulturës, moralit, disiplinës dhe edukatës së gjithmbarshme estetike, janë pushteti moral i njeriut mbi vetveten dhe mbi të tjerët përmes artit, kulturës, moralit, disiplinës dhe emancipimit të tij.

Kjo për faktin se emancipimit dhe edukatës estetike në përgjithësi, u përkasin ose takojnë: njeriu, populli (kombi), etnia, shteti, shoqëria, arti, kultura, arsimi, shkenca, teknika, industria etj. "Njeriu duhet të edukohet, emancipohet dhe disiplinohet vazhdimisht, sepse për nga natyra është i gjallë, i egër ose tepër i vrazhdë." (Kant)

Se këndejmi, sipas estetikës, në art çdo gjë është relative, përveç të bukurës (bukurisë) që është absolute, e përjetshme, relevante, sublime dhe madhështore. Me fjalë tjera, asgjë nuk është më e fuqishme dhe më e pushtetshme tek njeriu, se sa edukata, kultura, arsimimi dhe arti ose bukuria e tij. 

Ndryshe nga kjo, edukata estetike, është një koncept shumë më i gjerë sesa koncepti mbi edukatën artistike. Kjo e fundit është e kufizuar ose limituar dhe ka të bëjë vetëm me të bukurën ose bukurinë në artin e krijuar letrar, vizatimor etj. Ndërsa, edukata estetike ka të bëjë me të bukurën në përgjithësi; në natyrë, në jetën familjare, shoqërore ose politike, në cilëndo krijimtari njerëzore, fizike, mendore, morale, psiçike (psikologjike), intelektuale, kulturore, profesionale etj. 

Se këndejmi, për të njohur dhe kuptuar vlerën estetike ose për të pasur shijen dhe njohuritë e gjithmbarshme ose elementare për të bukurën, duhet poseduar dhe kultivuar në vazhdimësi, një sërë afinitetesh ose aftësish elementare: aftësinë për të perceptuar, aftësinë për të nuhatur dhe përjetuar, aftësinë për të vlerësuar dhe cilësuar, si dhe aftësinë për të ngritur, krijuar ose projektuar të bukurën në art. Këto parime ose premisa të njohura metaestetike në esencën ose substancën e tyre përmbajnë nocionin dhe kuptimin e idesë së përgjithshme mbi të bukurën. Pa këto parime ose premisa të njohura estetike ose metaestetike, njeriu, në rastin konkret krijuesi ose artisti, nuk kanë as sy, as vesh, as shpirt, as ndjenja, as emocione, as ide, ideale ose vizione të ndryshme mbi të bukurën në natyrë, apo në jetën e përditshme. Akceptimi, perceptimi, anticipimi, shquarja dhe artikulimi i vlerave të njohura letrare, krijuese ose artistike, apo vlerave estetike në përgjithësi, bëhen ose zhvillohen përmes intelektit të njohur të krijuesit ose artistit, kurse përjetimi i artit bëhet vetëm përmes ndjenjave, shpirtit dhe emocioneve. Arti, është i dedikuar vetëm për anën shpirtërore ose emocionale të individit dhe kolektivitetit, dhe, jo për stisje, rimime, kamuflime, ambalazhime, relativizime, promovime, imponime, komercializime, fosilizime, instrumentalizime ose çorientime të ndryshme "pseudo" dhe "anti" që janë jashtë natyrës dhe karakterit të artit si filozofi dhe filozofisë si art.

"Në dashuri dhe bukuri kemi lindur ose jemi krijuar dhe vetëm në bukuri dhe dashuri do rritemi dhe shkëlqejmë." (Schieler)  

E dashura dhe e bukura në art:

Këto premisa ose komponentë të rëndësishëm edukimi, në radhë të parë trajtojnë raportin e njohur në mes jetës dhe të bukurës në kuptimin e jetës si art dhe artit si filozofi. Sepse, sipas Dr. Ibrahim Rugovës dhe estetëve ose kritikëve tjerë letrar ose kulturor: 'Çdo njeri është një homo-estetikus.' (lexo: "E bukura si parim suprem i shoqërisë", Dr. Ibrahim Rugova, “Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983”, Prishtinë, 1983). 

Çdo njeri pra, është një artist i vogël në brendinë ose vetvetën e tij dhe arti është një dimension i lindur i njeriut dhe gjithmonë njeriu, gjatë tërë etapave të zhvillimit ose evolucionit të tij, ka treguar interesim dhe respekt maksimal ose optimal për të bukurën. E bukura është kriter qenësor ose themelor i vlerësimit të marrëdhënieve ose raporteve njerëzore, i dukurive, proceseve ose fenomeneve të ndryshme jetësore, familjare (bashkëshortore), shoqërore, politike, shkencore, fetare, kulturore, intelektuale, natyrore, mbinatyrore... I qenieve ose krijesave të njohura letrare, kulturore ose artistike dhe i tërë asaj që e rrethon dhe karakterizon njeriun.

Kjo do thotë se e bukura, e dashura, kultura dhe edukata, janë nevoja dhe procese të zhvillimit individual e kolektivë. Ne nuk njohim asnjë shtet ose shoqëri në botë pa arte të ndryshme ose kulturë. Ndaj, përderisa s’ka shtet ose shoqëri pa arte, pa bukuri ose dashuri, kjo nënkupton se  gjithnjë ka pasur ndjenjë, emocion, imagjinatë, fantazi, interesim dhe përjetim për të bukurën në art. Vlerat, parimet, premisat, përjetimet, krijimet ose mbindërtimet e njohura estetike, nuk janë gjëra që maten, prehën dhe fiksohen në mënyrë konkrete ose gjeometrike, apo që mund të skicohen ose dëshmohen si argument i kapshëm ose i prekshëm fizikisht. Jo. Por, kuptimi, esenca (substanca), nocioni dhe rëndësia e gjithmbarshme e estetikës si shkencë ose disiplinë e shquar e filozofisë, qëndron në konstruktin, projeksionin, enkodimin, dekodimin dhe antonimin e saj etik dhe metaestetik. Estetika është shkenca ose disiplina e njohur filozofike mbi artin, respektivisht, mbi të bukurën, të posaçmen, sublimen, relevanten, madhështoren etj. Ajo i studion, analizon, i shquan dhe fokuson të bukurën dhe të dashurën së bashku me shijen, teknikën, praktikën dhe teorinë e njohur për të bukurën ose bukurinë. Për këtë, Aristoteli konsideronte se, estetika është jo vetëm shkenca mbi artin, por filozofia e artit dhe s’mund të ketë diçka më të saktë se kjo. Ndërsa, sipas Siegmuind Freudit: "Natyrën dhe origjinën e të së bukurës, konceptimin, anticipimin, perceptimin, përjetimin,  krijimin dhe kuptimin  e saj, mund t’i shpjegojë në mënyrë të duhur shkencore ose metodologjike  vetëm psikologjia ose psikanaliza. Arti është fenomen kulturor, shpirtëror ose emocional si dhe një shfaqje ose manifestim i përgjithshëm” (Siegmund Freud  "Mbi Letërsinë dhe artet")

Arti ka karakter edhe filozofik, edhe sociopsikologjik. Arti dhe filozofia janë dy forma të njohjes së botës dhe jetës së njeriut ku arti e trajton të veçantën, kurse filozofia e trajton të përgjithshmen, globalen ose universalen. 

Estetika ka të bëjë me artin ose mbi të bukurën, ndërsa arti ka të bëjë me ndjenjat, me shpirtin, emocionet ose përjetimet e ndryshme objektive dhe subjektive, ndijimet ndaj atyre gjërave që janë të bukura dhe të cilat mund të shfrytëzohen edhe për qëllime ose lajtmotive tjera. 

Për me tepër ndërkaq, ndërgjegjja estetike, nënkupton edhe ndërgjegjen e përgjithshme morale dhe humaniste që janë nevojë, kërkesë dhe synim i çdo shtetit dhe shoqërie të përparuar njerëzore ose qytetare. Sociologët e njohur botëror ose ndërkombëtar kanë vlerësuar dhe konstatuar shpesh se, me art edhe njerëzit më të ashpër ose më të vrazhdë, bëhen më të ndjeshëm, më të butë, më racional, më social, më shoqëror, më familjar... Gjegjësisht, më pak egoistë, prepotent, stupid, narcisoid, egocentrik etj.

Arti në përgjithësi dhe edukata estetike në veçanti, përmbajnë fuqinë dhe mjeshtërinë e njohur të komunikimit të brendshëm shpirtëror ose emocional që i dedikohet shpirtit dhe që është pika më e ndjeshme dhe më esenciale e organizmit e jetës ose organizmit të njeriut.  Shih për këtë, artin ose të bukurën (bukurinë), përveç si faktor që shkaktojnë ose krijojnë kënaqësi shpirtërore,  emocionale ose psikofizike, duhet shfrytëzuar edhe si mjet shumë të fuqishëm edukimi dhe komunikimi. Schopenhaueri thotë se vetëm ndjenjat për të bukurën, mund të neutralizojnë veset ose instinktet irracionale dhe negative të njerëzve.  E bukura sipas Jeronim de Radës, është burim i të gjitha gjërave të çmuara dhe pozitive. E bukura sublime, e bukura relevante, e bukura morale, e bukuria shpirtërore ose emocionale, e bukura formale, e bukura relative, e bukura absolute etj.