|
Stigmatizimi i tradhtisë në
këngët tona rapsodike dhe popullore është një temë e veçantë, e cila
shtrihet në sinkroni e diakroni në kohë dhe hapësirë, duke filluar nga
antikiteti, te këngët legjendare të Mujit e Halilit e deri te mallkimi i
tradhtisë në luftën tonë çlirimtare e paskëtaj.
Kur merret në trajtim kjo
temë doemos se studiuesi ballafaqohet me dilemë morale, meqë po të gjurmohet
me kujdes kjo lëngatë e kombit, jo më larg se nga koha e Skënderbeut e deri
në ditët tona, mund të konstatojmë me keqardhje se sa më shumë që është
luftuar ky fenomen, sa më shumë që është stigmatizuar, duket sikur aq më
shumë ka marrë përmasa.
Natyrisht se kështu ndodh
jo vetëm me shqiptarët, por edhe me të gjithë kombet e shtypura dhe të
robëruara.
Duke gjurmuar përmbajtjen e
disa këngëve popullore çeçene, kemi zbuluar se nuk e gjejmë të shprehur fare
këtë fenomen nëpër këngët e tyre, edhe pse jeta e këtij popullit të vogël
përballë një Perandorie të fuqishme, sikur është Perandoria gjithnjë
despotike ruse, ka pjellë shumë bij bastardë, por çeçenët nuk merren me
tradhtinë, ata, thjesht e likuidojnë tradhtarin, ata nuk i këndojnë
shembullit, për të ushtruar ndikim te populli.
Ky aspekt i trajtimit të
tradhtisë te çeçenët duket i çuditshëm. Shqiptarët këndojnë këngë me qëllim
për ta stigmatizuar tradhtinë dhe me qëllim për të mos u përsëritur një akt
i tillë bastard, por çuditërisht sa më shumë e stigmatizojmë aq më shumë
kanë ndodhur raste tradhtie.
Studiuesit tanë të
folklorit nuk i kanë kushtuar rëndësinë e duhur këtij fenomeni, që mund të
jetë trajtuar mbase edhe fenomen i kushtëzuar nga rrethanat historike të
jetës së këtij populli nën robërinë shekullore të Romës, Bizantit, Turqisë
dhe Serbisë.
Shembujt e këngëve
rapsodike shqiptare ku stigmatizohet dhe dënohet fuqishëm akti i tradhtisë
janë të shumta dhe janë shënuar në të gjitha trevat e Shqipërisë, në tërë të
kaluarën, pa dallim.
Këngët më të njohura ku
stigmatizohet tradhtia janë: Kënga e Ballaban Pashës, tradhtia e Mojsi
Golemit dhe pendimi i tij, tradhtia e Hamza Kastriotit dhe e
shumë prijësve shqiptarë të asaj kohe.
Me aktin e tradhtisë së
Halil Patronës nga Sulltan Mahmudi fillon edhe rrokullisja e jeniçerëve
për të përfunduar me Ali Pashë Tepelenën, të cilin e tradhtojnë madje edhe
bijtë e tij. Ngjashëm ndodh edhe me bushatlinjtë e Shkodrës etj.
Duke e vërejtur shtrirjen e
këtij fenomeni, shpjegimin e thjeshtë e nxjerrim në rrethanat historike. Pas
çdo humbjeje të betejave, shumica e mundur e popullit sikur luhatej, dhe për
të mbijetuar pranonte bashkëpunimin me forcat pushtuese. Ky realitet nuk
stigmatizohet, por stigmatizohen rastet kur tradhtia bëhet për tregti dhe
përfitim, kur bëhet zeje, jo për të mbijetuar, por për të përfituar kundër
vëllait, fisit, bajrakut dhe kundër kombit apo fesë.
Kënga e Halilit dhe Musës
Njëra ndër këngët e
tradhtisë e cila ka qenë e përhapur në të gjitha viset e Shqipërisë veriore
dhe verilindore dhe që ka arritur e pandryshuar deri në ditët tona është
kënga e Halilit dhe Musës, ku stigmatizohet premja në besë e mikut. Për
shkak se burri ia ka tradhtuar vëllezërit, Hajrie Garria vret burrin,
Bektash aganë, një turkoshak, i cili thyen traditën dokesore shqiptare dhe
vepron kundër nderit dhe moralit të kombit të cilit i takonte. Ajo nga frika
se edhe djali do ta trashëgonte në gjak tradhtinë, vret edhe të birin.
Vjen e motra tue pvetë
-Të mij vllazen çka i ka gjetë?
-I ka shitun miku i vet
-I ka shitë treqind duket.
-Na paç në qafë ti mori motër,
-Qysh na rrejte na prune n’ Shkodër,
-Ty mos t leftë, kurrë djalë në votër,
-Mos leftë djalë, vëlla mos left çikë,
-Ket punë motra se ka ditë.
-Mos ku gajle vëlla i motrës
-T’ i pret motra qentë e Shkodrës.
Këto vargje janë të lidhura
mjeshtërisht dhe në nivel të lartë artistik ku ndërthuren dialogjet ashtu
sikur në tragjeditë e Eskilit, të Eurupidit apo të Sofokliut, dhe të cilat
shpjegojnë më së miri esencën e tragjedisë së motrës, e cila nuk kishte
dyshuar se burri do t’ ia punonte pas shpine; duke ia tradhtuar vëllezërit
kryengritës, që i kërkonte pushteti për t’ i ekzekutuar.
Mallkimi të vëllait, ajo i
përgjigjet duke mallkuar madje edhe veten dhe duke marrë mbi vete fajin që
nuk e kishte, por që ajo konsideronte se ishte pleksur në atë faj. Pikërisht
ajo ndjenjë, edhe pse realisht e paqenë e fajit, e bën atë të vrasë edhe
birin, i cili sipas bindjes së saj, ishte pjellë e tradhtisë.
Kënga e shtatë shaljanëve
Një këngë tjetër e
mirënjohur që ka motiv mallkimin dhe ndëshkimin e tradhtisë është edhe kënga
e “Shtatë shaljanëve”, të cilët i prenë në besë, Veziri i Shkodrës.
Nga kjo këngë po shkëpusim
vetëm një fragment shumë domethënës.
Nga shtatë shaljanët, që
ishin hyrë në saraje, në besë të Vezirit kishte shpëtuar gjallë vetëm, Deli
Pjetri, i cili me vrap kishte arritur në Shalë dhe kishte përhapur fjalë,
për gjëmën e madhe dhe tradhtinë, që kishte ndodhur në sarajet e Vezirit, në
Shkodër. Nëna e tij duke e parë djalin që kishte shpëtuar dhe ishte kthyer
pa shokët, pyet e tmerruar:
-Pse ke ardhë bir, ku i ke shoktë,
-Unë për ty i prefsha floktë.
Djali i shpjegon se nuk i
ka tradhtuar shokët, por ka shpëtuar dhe është kthyer në Malësi për ta dhënë
kumtimin e zi të tradhtisë së Vezirit shqiptar.
Nga dy vargjet e sipërme të
këngës zbërthejmë botën shpirtërore të një nëne, e cila është besnike e
moralit tradicional dhe e aktit sublim të mbajtjes së besës. Nga frika se
djali, i cili ishte kthyer vetëm, mund t’ i kishte tradhtuar shokët, ajo në
një moment mallkon veten, ashtu sikur Hajrie Garria, por këtu kemi të bëjmë
me një zhvillim tjetër të situatës. Nëna, biri i së cilës do të kishte
tradhtuar, do t’ i priste flokët si shenjë mallkimi kundër vetvetes kundër
pjellës së vet. Edhe me këtë rast kemi të bëjmë me një element po aq të
fuqishëm sikur në tragjeditë e mirënjohura të antikës.
Kënga e Kolë Gjeqit
Në Kurbin të Shqipërisë së
mesme është shënuar edhe një këngë shumë karakteristike, që ka të bëjë me
tradhtinë dhe vëllavrasjen.
Edhe me këtë rast tradhtia
vjen nga Shkodra, por jo nga Veziri, as nga Bejtash Aga apo Bejta Syla, por
nga një cub shkodran. Veziri i Shkodrës kishte premtuar një qyp me lira, për
personin, i cili do ta zinte apo do ta vriste, Kolë Gjeçin. Me
qëllime lakmie e përfitimi, një shkodran, (kënga popullore nuk na njofton me
emrin e tij) që ishte rritë në bukë të familjes së Kolë Gjeçit, ndërsa nënën
e tij e konsideronte si motër, kontakton me Kolën, duke ia fshehur sa më
thellë dyshimin. Pasi i shtrohet buka, dhe qëndron si vëlla në shtëpinë e
moçme, ai largohet si vëlla i largët, Kola e pyet të ëmën:
-Pa vështro ti mori nanë,
-Ata miq që erdhën mbramë,
-Pse kanë ardhë ata shkodranë?
-Për me m’ vra, a për me m’ nxanë?
Nëna e bindur se shkodrani,
të cilin e kishte rritë me bukë nuk do të bënte akt tradhtie i përgjigjet të
birit:
-Pasha nanën je tuj gabue,
-Njani sish asht gjak me mue,
-Vllazen jemi, e nuk e drue
-Shpija jem e tij ka kanë,
-Bukën tem aj e ka ngranë.
Edhe me këtë rast, ashtu
sikur me rastin e Hajrie Garrisë, nëna e Kolë Gjeçit gabohet duke qenë
thellë e bindur në qenien e saj se, njeriu të cilin e kishte rritur me bukë
nuk do ta tradhtonte.
Shkodrani, pas disa ditësh
e vret më pritë Kolë Gjeçin, ia heq kokën, e vendos së calik dhe shkon te
Veziri në Shkodër, të cilit i drejtohet:
-Tu ngjatë jeta shka ke urdhnue
-Urdhni sot në vend të ka shkue,
-Ti kolë Gjeqin e ke lypë,
-Ja ku e ke në ket calik.
Veziri shqiptar, çmeritet
kur e kupton se vrasësi është njeriu, që është rritur në bukën e Kolë Gjeçit,
të cilin ai e kishte trajtuar si vëlla. Duke u zemëruar për veprën e tij të
ligë, Veziri ia kthen vrasësit:
-Flliqë na i paske vend e votër,
-Tue tradhtue vëlla e motër,
-Mbasi vllanë me vra ke shkue,
-Ti gja s’ lejke pa punue,
-Varne cubin qen t’ terbue,
-Se Shqipninë e ka shnjerëzue.
Në këto tri këngë të
traditës folklorike shqiptare tradhtia ndëshkohet rëndë. Hajrie Garria mbyt
të shoqin dhe birin, shtatë shaljanët, në përpjekje për të dalë nga saraji,
vrasin birin e Vezirit, ndërsa një tjetër Vezir i Shkodrës, urdhëron të
varet njeriu, i cili kishte vrarë kryengritësin, që e kërkonte pushteti,
mirëpo ai kishte vrarë njeriun, në bukën e të cilit ishte rritur.
Tradita dokesore shqiptare
nuk lejonte që vëllai ta tradhtonte, apo ta vriste vëllanë, as atëherë kur
pushteti e kërkonte kokën e kundërshtarit.
Stigmatizimi i tradhtisë në
këngët tona rapsodike dhe popullore është një temë e veçantë, e cila
shtrihet duke filluar nga antikiteti, te këngët legjendare të Mujit e
Halilit e deri te mallkimi po jo edhe ndëshkimi i tradhtisë në luftën tonë
çlirimtare e paskëtaj.
Kur merret në trajtim kjo
temë, doemos se studiuesi ballafaqohet me dilemë morale, meqë po të
gjurmohet me kujdes kjo lëngatë e kombit, jo më larg se nga koha e
Skënderbeut e deri në ditët tona, mund të konstatojmë me keqardhje se sa më
shumë që është luftuar ky fenomen, sa më shumë që është stigmatizuar, duket
sikur aq më shumë ka marrë përmasa.
Natyrisht se kështu ndodh
jo vetëm me shqiptarët por edhe me të gjithë kombet e shtypura dhe të
robëruara.
Studiuesit tanë të
folklorit nuk i kanë kushtuar rëndësinë e duhur këtij fenomeni, që mund të
jetë mbase fenomen i racës dhe i rrethanave historike të jetës së këtij
populli nën robërinë shekullore të Romës, Bizantit, Turqisë dhe të Serbisë.
Aktet e tradhtisë nuk ishin
ndërprerë gjatë tërë kohës së sundimit turk por as gjatë kohës së sundimit
serb në trojet e robëruara të Shqipërisë.
Janë të shumta dhe të
mirënjohura këngët, që kanë si subjekt tradhtinë. Nga këto këngë po
përmendim disa sosh ku tradhtar është kumbara, njeriu i besuar, i cili në të
kaluarën konsiderohej si njeri i shtëpisë. Kënga e Sinan Dragushës,
të cilin e tradhton kumbara, kënga e Bec Sinanit, e Lec Gradicës, Dan
Darocit, të cilët po kështu i tradhtojnë kumbarët e shtëpisë, pastaj
kënga e Ndoc Mark Gegës, e cila shtjellon disa veçanti krejtësisht të
veçanta lidhur me këtë motiv si dhe këngë të tjera të shumta që i i përkasin
këtij fenomeni.
Kënga e Ndoc Mark gegës
Kënga e mirënjohur e Ndoc
Mark Gegës, sjellë disa elemente krejtësisht të veçanta dhe është kënga më
tipike e këtij lloji. Për dallim nga të gjitha këngët e tjera, përmbajtja e
kësaj kënge është më shumë lirike sesa epike. Nga studimi i kujdesshëm i
vargjeve të kësaj kënge, nga mënyra lirike e këndimit, e shpeshherë edhe e
recitimit të vargjeve me një dinamikë, që nënkupton ritmin e lëvizjes së
kryengritësve dhe komitëve në trojet arbërore, të cilët i kërkonte për t’ i
ekzekutuar pushteti turk për shkak se ata ose kishin kryer kundërvajtje ose
thjesht nuk i bindeshin pushtetit, nga mënyra e interpretimit të ndeshjes në
Ndoc Mark Gegës me Çaushin turk, arrijmë në përfundim se aktet e tradhtisë
ishin bërë krejt të rëndomta dhe dukej sikur këngëtarët tashmë nuk
stigmatizonin, por këndonin për një fenomen që ishte përhapur në çdo krahinë
të vendit dhe dukej krejtësisht i zakonshëm.
Kënga e Ndoc Mark Gegës
është këngë antologjike e kundruar nga shumë segmente, qoftë për nga
shtjellimi i syzheut, përmbajtja, gradacioni, ritmi luftarak, dialogu i
ashpër dhe burrëror por edhe nga përfundimi deri diku tragjik dhe komik.
Të dy personazhet kryesor
të këngës, Ndoc Mark Gega dhe Çaushi, dëshirojnë të shpëtojnë nga luftimet
që po zhvilloheshin.
Ndoci, i cili kishte shkuar
në shtëpi për të festuar ditën e Shën Kollit, rrethohet, meqë një Vocërr
faqezi, e kishte parë atë kur ishte nisur për në shtëpi, dhe e kishte
denoncuar te çaushi, i cili sipas detyrës kishte marrë sejmenët dhe ishte
nisur në rrethim të kullës së Ndocit, që ndodhej në shtëpi së bashku me të
atin, Markun, 70-vjeçar.
Zëri i tellallit i bën me
dije Ndocit se ishte rrethuar dhe nga ai kërkohej të dorëzonte fillimisht
armët e pastaj të dorëzohej edhe vetë, meqë edhe po të kishte krahë të
fluturonte, nuk mund të shpëtonte i gjallë.
Këtë moment këngëtari
anonim popullor e ka interpretuar me përshkrim heroik dhe pa asnjë element
të tragjizmit, meqë, Ndoc Mark Gega ishte prej atyre kryengritësve, i cili i
kishte dy duar për një kokë dhe nuk priste fat tjetër veç luftimit,
mundësisht edhe çarjes së rrethimit. Në moment ai i drejtohet babait:
-Baba Gegë ti çka po thue,
-Ne Çaushi na ka rrethue,
-Po i lypë armët, pa u dëmtue.
-A me i dha a me luftue?
Babai, i cili i përkiste
traditës së fortë të burrërisë dhe qëndresës, i përgjigjet me përbuzje dhe
duke e qortuar të birin:
-Mos lashtë Zoti, bir, pa t marrue,
-Qysh mu ba burri si grue,
-Me dhanë huten pa luftue!
Gjatë luftimeve të ashpra
mes Ndocit, babait të tij, Markut dhe Çaushit vriten e plagosën shumë
sejmenë, po ashtu vritet edhe babai i Ndocit. Duke parë epilogun e rrethimit
dhe nga frika se mos po e merrte plumbi Çaushi ikë duke i lënë sejmenët në
rrethim. Ai bekon ditën e Bajramit si ditë me fat, që po shpëtonte vetë,
ndërsa për sejmenët nuk e bënte fare dert, meqë mbreti do të regjistronte
sejmenë të tjerë.
Edhe Ndoc Mark Gega
lumturon Ditën e Shën Kolit, që kishte rastisur të binte në të njëjtën ditë
me Bajramin dhe në ditë të shenjtë kërkonte të shpëtonte vetë, dhe për
babanë, nuk e kishte dert. Tekefundit, ai kishte kërkuar të mos dorëzoheshin
dhe ishte plak 70 vjeç, i cili nuk kishte më përse të jetonte, për më tepër
nuk po shkonte gjakhupës, sepse i kishte vrarë shtatë a tetë sejmenë.
Kënga e Ndoc Mark Gegës
është një margaritar i rrallë i këngëve tona ku heroizmi dhe tragjikja
shkrihen në një tërësi të realitetit ekzistues, në një kohë dhe në rrethana
ku ishte tëholluar tejmase kufiri mes jetës dhe vdekjes, ku shpëtimi i
rastit ishte një qelepir, për të jetuar edhe një ditë më shumë, qoftë edhe
mbi kurriz të njëri tjetrit, pse jo edhe mbi kurriz të babait plak, nga
djali i cili i kishte shpëtuar rrethimit, apo Çaushi, i cili kishte shpëtuar
falë qëndresës së zaptive.
Kjo këngë është e pasur me
një dialog refleksiv, pa shumë përshkrime pa stilizime të zakonshme. Ngjarja
zhvillohet me një ritmikë të shpejtë dhe të jashtëzakonshme. Tradhtari,
simahori, i cili në këtë rast ishte një Vocër Prenku faqezi, e
lajmëron Çaushin se e ka parë Ndocin, që ishte nisur drejt shtëpisë së tij,
dhe pastaj ngjarja zhvillohet me shpejtësi. Çaushi sapo merr lajmin
mobilizon sejmenët, me qëllim për ta zënë shumë të kërkuarin sapo të futej
në shtëpi, përndryshe, ai do t i qepej malit dhe nuk e zinin dot.
Për dallim nga këngët e
tjera ku zakonisht ndëshkohet tradhtari, në rrëfimin e kësaj kënge ai
ndëshkohet me denoncim publik, duke i bërë të ditur emrin, me qëllim që
turpi e tradhtia të mbeteshin në këngë, brez pas brezi dhe vepra e tillë të
stigmatizohej e të demonizohej, si shembull i tradhtisë.
Është me interes edhe një
dukuri, që vërehet në këto këngë, të cilat, mbi të gjitha janë krijime të
fuqishme artistike. Në disa raste denoncohet emri i tradhtarit, por në shumë
raste nuk denoncohet, po zakonisht është kumbara i shtëpisë, apo dikush i
afërm. Ky anashkalim i emrave të tradhtarëve në shumë raste konsiderojmë se
është bërë me qëllim për të mos i demonizuar pasardhësit, apo vëllezërit, e
fisin, që kishte krijuar një reputacion për të mirë, duke iu përmbajtur
parimit të kanunit, se nuk ka fis pa një pis, dhe një dele e keqe nuk e
prish kopenë e bagëtisë.
Këngëtari anonim popullor,
i cili ishte rrëfimtar besnik i përshkrimit të ndodhive, kishte qëndrim të
qartë klasor dhe politik. Ai, kurdoherë kishte mbështetur interesin e
popullit dhe duke marrë anën e kundërshtarëve të regjimeve sunduese, duke
stigmatizuar tradhtinë, përmes shembujve që kanë sjellë në ndodhitë e
caktuara.
|
