Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Prof. dr. sci. Mujo HASKOVIQ

EMOCIONET

       Njeriu përjeton emocionet subjektivisht në formë të frikës, të gëzimit, të pikëllimit etj. Përveç përjetimit subjektiv, paraqiten ndryshimet edhe në gjendjen e organizmit dhe të funksioneve të organeve përkatëse. Ato ndryshime janë objektive, dhe ato është e mundur të vërehen dhe të përcillen.

NOCIONI DHE DEFINICIONI I EMOCIONEVE

Emocionet përcjellin dhe janë pjesë përbërëse e sjelljes dhe e përjetimit të njeriut. Ne për çdo ditë, në çdo moment përjetojmë, më pak ose më shumë ndjenja të fuqishme të gëzimit, të pikëllimit, të dashurisë, të ngushëllimit, të simpatisë, të krenarisë, të dashaligësisë, të mendjemadhësisë, të turpit, të falënderimit, të brengosjes, të frikës, të pritjes, të shpresës etj. Të gjitha këto dhe shumë ndjenja të tjera që i përjeton njeriu, janë të lidhura me objekte, persona ose situata të caktuara që janë shkas i drejtpërdrejtë ose i tërthortë i atyre përjetimeve. Emocionet nuk paraqiten vetëvetiu, pa shkas. Ato shkaktohen me ndonjë ngjarje nga rrethina. Ç’është e vërteta, nuk është e mundur çdo herë që të vërehet lidhja e drejtpërdrejtë midis emocionit që është i pranishëm dhe ngjarjes me të cilën është shkaktuar ai emocion, por ajo lidhje gjithmonë ekziston. Emocionet reflektojnë vlerën e ngjarjeve të caktuara, pa marrë parasysh sa janë të dukshme lidhjet e tyre. Në bazë të kësaj mund të themi se emocionet janë procese psikike në të cilat shprehet vlera që për përjetuesin e ka realiteti objektiv (definicioni).

Ato dallime në përjetim nuk manifestohen vetëm në intensitetin dhe në drejtimin e përjetimeve emocionale, por edhe në llojin e tyre. Derisa dikush ndjen frikë në praninë e armikut, tjetri mund të ndjejë urrejtje dhe përbuzje, zemërim ose krenari. Është i madh repertoari i ndjenjave që njerëzit e ndryshëm mund ta përjetojnë në praninë e ngjarjeve të njëjta objektive në rrethinë. Bazën e të gjitha përjetimeve emocionale e përbëjnë: shqetësimi dhe qetësimi si shprehje e intensitetit, dhe e këndshmja dhe e pakëndshmja si shprehje e cilësisë. Me këto aspekte të emocioneve duhet të dallohet edhe kohëzgjatja, burimet e paraqitjes dhe orientimi, për çka do të bëhet fjalë më vonë kur të flasim për klasifikimin e emocioneve.

Me vetë faktin që emocionet përcjellin çdo përjetim dhe veprim, ato ndikojnë në cilësinë e sjelljes së njeriut. Emocionet e iniciojnë njeriun për aktivitet me synim që të përjetojë kënaqësinë ose të shmang pakënaqësinë. Pa emocione jeta do të ishte e mërzitshme.

MANIFESTIMET FIZIOLOGJIKE TË EMOCIONEVE

Njeriu përjeton emocionet subjektivisht në formë të frikës, të gëzimit, të pikëllimit etj. Përveç përjetimit subjektiv, paraqiten ndryshimet edhe në gjendjen e organizmit dhe të funksioneve të organeve përkatëse. Ato ndryshime janë objektive, dhe ato është e mundur të vërehen dhe të përcillen. Provën e kësaj e gjejmë në rezultatet e anketës që e kanë zbatuar psikologët amerikanë në mbi 4 000 pilotë dhe anëtarë të tjerë të ekuipazheve të bombarderëve, që i kanë kryer detyrat luftarake gjatë kohës së Luftës së dytë botërore, duke kërkuar prej tyre që të cekin reaksionet organike që i kanë vërejtur në vete në situatat objektivisht të rrezikshme. Në bazë të raporteve të tyre është përpiluar tabela nga e cila shihet lloji dhe shpeshtësia e ndryshimeve organike që paraqiten me ndjenjën e frikës. Rezultatet e anketës janë pasqyruar në tabelën 5.1. .

Tab. 5.1. Ndryshimet e vërejtura organike gjatë përjetimit të fikës gjatë kohës së kryerjes së fluturimeve luftarake (L. F. Shaffer, J. consufti Psych. 1947. 11,).

Këto ndryshime vejnë në dukje në mënyrë të qartë aspektin organik ose fiziologjik të emocioneve, përveç subjektives, të të përjetuarës. Me hulumtimin sistematik është konstatuar se prania e emocioneve mund të vërehet në punën e të gjitha organeve të brendshme dhe në gjendjen e tërë organizmit. Me rastin e emocioneve paraqiten ndryshime në punën e zemrës dhe të sistemit të enëve të gjakut, të mushkërive dhe të organeve të frymëmarrjes, të lukthit dhe të organeve të tretjes, të sistemit të gjëndrave me tajitje të brendshme (të sistemit endokrin), dhe me tajitje të jashtme (të sistemit egzokrin) dhe të gjendjes së indeve të muskujve, që, përndryshe janë nën kontroll. Paraqitja e këtyre ndryshimeve i atribuohet funksionit të sistemit vegjetativ nervor.

Sistemi vegjetativ nervor përbëhet nga shumë neurone në korën e trurit të madh (a), në bërthamat e hipotalamusit (b), në vazhdimin e palcës kurrizore, (c), në palcën kurrizore (d) dhe të nervave që, në formë të zinxhirit, shtrihen përgjatë boshtit kurrizor (e). Siç është pasqyruar kjo në mënyrë skematike në figurën 5.1, nervat vegjetativ gjenden në sy, në gjëndrat jargore dhe në gjëndrat e pështymës, gjëndrat e djersitjes, enët e gjakut, zemër,mushkëri, mëlçi, lukth, gjëndrat mbiveshkore, veshkët, barkun, zorrën e trashë, fshikëz, dhe në të gjitha ato organe të brendshme zhvillohet aktiviteti në mënyrë refleksive, jashtë kontrollit të vullnetshëm të njeriut. Sistemi vegjetativ nervor funksionalisht përbëhet nga dy pjesë, që janë në antagonizëm: pjesa simpatike e sistemit vegjetativ nervor është aktive atëherë kur organizmi është në aksion dhe ai shkakton këto ndryshime në punën e organeve të brendshme: shpejton punën e zemrës, rritë qarkullimin e gjakut, zgjeron enët e gjakut në muskuj, por i tkurrë në lukth, zorrë dhe në organe të brendshme, rritë tensionin e gjakut, shpejton ritmin e frymëmarrjes, i zgjeron bebëzat, shkakton tharjen e fytit dhe të gojës, shkakton ngërçe të lukthit dhe lëshimin e sfinkterit, pastaj tajiten e sasive të mëdha të adrenalinës nga gjëndrat mbiveshkore gjë që ka për pasojë rritjen e sasisë së sheqerit në gjak.

Parasimpatikusi

Parasimpatikusi hyn në aksion atëherë kur organizmi është pasiv, kur nuk janë të pranishme emocionet, dhe funksioni i tij manifestohet në grumbullimin (akumulimin) e energjisë së nevojshme për aksion.

Veprimi i këtillë i sistemit vegjetativ nervor në prani të emocioneve ka për pasojë një ndikim shumë të rëndësishëm të emocioneve në sjelljen e njeriut. Në saje të këtij veprimi, emocionet e bëjnë organizmin të gatshëm për aksion. Me ndikimin e simpatikusit bëhet aktiviteti i shtuar i atyre pjesëve të organizmit, që janë të nevojshme në aksion (sistemi i enëve të gjakut, organet e frymëmarrjes, muskulatura etj.), kurse inhibohet funksioni i atyre pjesëve të organizmit që janë të tepërt dhe do të bënin pengesa, siç janë organet e tretjes etj. Veprimit të simpatikusit duhet t’i atribuohet paraqitja që i plagosuri në luftë më ngadalë gjakon se në rrethanat normale, sepse në praninë e emocioneve bëhet tkurrja e enëve të gjakut në sipërfaqe të trupit dhe për këtë arsye paraqitet gjakderdhja më e vogël.

Detektori i gënjeshtrës – poligrafi

Ndryshimet organike që paraqiten me rastin e emocioneve janë bërë përpjekje të shfrytëzohen për qëllime të hulumtimit objektiv të natyrës dhe të përmbajtjes së tyre. Mirëpo, që në përpjekjet e para është dëshmuar se në bazën e ndryshimeve organike është e mundur të konstatohet prania e emocioneve, madje edhe intensiteti i tyre, por jo lloji dhe karakteristikat e tyre. Megjithatë, edhe mundësia e konstatimit objektiv të pranisë së emocioneve janë bërë përpjekje të përdoret për qëllime praktike në kriminalistikë. Ndërkaq, duhet nisur nga supozimi se emocionet mund ta zbulojnë delikuentin që vërtetë ka kryer veprën penale. Në këtë bazë Ibau më 1942 e ka konstruktuar aparatin, të quajtur detektor i gënjeshtrave, i cili përbëhet nga stabilimenti për regjistrimin e pulsit dhe të tensionit të gjakut, të rritmit të frymëmarrjes dhe të aktivitetit elektrik të organizmit. Të hulumtuarin, i cili është i lidhur në aparat, eksperimentuesi e provokon (e ngacmon) me situatën në të cilën është kryer krimi, kurse aparati i matë reaksionet e tij. Situata në të cilën është kryer vepra përmbahet në vargun e fjalëve ngacmuese që eksperimentuesi ia jep të hulumtuarit, kurse i hulumtuari ka për detyrë që në to të përgjigjet me asociacione të lira, d.m.th. në çdo fjalë ngacmuse përgjigjet me fjalën e parë që i bie ndër mend. Në vargun e fjalëve ngacmuese përmbahen edhe të ashtuquajturat fjalët kritike, që kanë lidhje me rrethanat në të cilat është kryer krimi. Fjalët kritike zakonisht shkaktojnë reaksione të bujshme emocionale tek i hulumtuari që vërtetë e ka kryer veprën.

Detektori i gënjeshtrave i regjistron ato reaksione dhe kështu ndihmon në zbulimin e delikuentit. Të hulumtuarit që ndaj fjalëve kritike nuk shqetësohen, ose janë të pafajshëm ose emocionalisht të ftohtë. Në këtë rastin e dytë, detektori i gënjeshtrave nuk na ndihmon. Mirëpo, shumica e kriminelëve janë primitiv dhe “dorëzohen” para se detektori fillon të punojë, kështu që ky aparat është shumë i dobishëm në kriminalistikë atëherë kur ai përdoret profesionalisht. Ana e tij e mirë qëndron në faktin që më parë mund të “gabojë” tek fajtori sesa të “akuzojë” të pafajshmin.

Sëmurjet psikosomatike

Deri më tash kryesisht i pamë efektet e dobishme të ndryshimeve organike që paraqiten gjatë emocioneve. Mjerisht, ndryshimet organike shpesh kanë edhe pasoja negative për gjendjen e organizmit. Ato dalin nga mosharmonizimi i ndryshimeve organike, të paraqitura me rastin e emocioneve, me gjendjen e përgjithshme të organizmit. Kështu, gjatë emocioneve bëhet tajitja e shtuar e lëngut të lukthit, edhe pse në lukth nuk ka ushqim për zbërthimin e të cilit lëngu është i nevojshëm; shkaktohet puna shpejtuar e zemrës, edhe pse organizmi realisht nuk u nënshtrohet përpjekjeve të shtuara për të cilat është e nevojshme sasia më e madhe e gjakut në inde; shkaktohet tharja e fytit dhe e gojës, edhe pse pështyma është e nevojshme për punën normale të organit të të folurit, etj. Gjatë gjendjeve të pakëndshme emocionale (brengave, ankthit, frikës) që zgjasin shumë, janë të gjata edhe ndryshimet që paraqiten në punën e disa organeve të brendshme. Puna jopërkatëse e organeve të brendshme shkakton dëmtimin e tyre dhe çrregullimin e funksioneve të tyre.

Pasi që ato çrregullime shkaktohen me anë të emocioneve, përkatësisht të ndikimeve psikologjike, i quajmë çrregullime psikosomatike . Në rastet më të shpeshta ndër to paraqiten sëmurje të organeve të tretjes në formë të tretjes së çrregulluar, të pengesave gastritike, të të thatit në lukth dhe në zorrën dymbëdhjetgishtore etj, por mund të paraqiten edhe çrregullime në punën e zemrës dhe të sistemit të enëve të gjakut, pengesa astmatike, hemorroidet etj. Është rregull e përgjithshme se pengesat psikosomatike paraqiten në ato organe që janë më pak rezistente në organizëm.

Që të njihet më mirë natyra e paraqitjes së sëmurjeve psikosomatike, është bërë një eksperiment me katër qifte majmunësh të lidhur për karrige, nëpër të cilët në intervale prej 20 sekondash është lëshuar rryma. Para goditjes së rrymës paraqitej drita e kuqe që mund ta shihnin majmunët. Njëri nga secili qift i majmunëve ka pasur mundësinë që ta shkyç rrymën dhe kështu të shmanget goditja e rrymës ndaj tij dhe qiftit të tij, kurse majmuni tjetër në qift nuk ka pasur mundësi që këtë ta bëjë. Me ritmin e këtillë eksperimenti ka zgjatur 6 orë, pastaj ka pasuar një pushim po aq i gjatë, në mënyrë që eksperimenti prapë të vazhdojë. Rezultatet e eksperimentit janë paraqitur shumë shpejtë dhe kanë qenë shumë drastike. Ditën e nëntë të eksperimentit ka ngordhur majmuni i parë nga ata katër majmunët që kanë pasur mundësi të shkyçin rrymën, e pas tij kanë pësuar të tjerët kështu që i dyti ka ngordhur ditën e 23, kurse i treti ditën e 25 të eksperimentit. Majmuni i katërt nga ata që kanë pasur mundësi ta shkyçin rrymën ka jetuar edhe 48 ditë pas eksperimentit. Tek këta majmunë është gjetur ithati aktiv në lukth, i cili ka qenë shkaktar i ngordhjes. Njëkohësisht, tek katër majmunët që nuk kanë pasur mundësi ta shkyçin rrymën, nuk janë vërejtur kurrfarë çrregullimesh.

Nga rezultatet e këtij eksperimenti mund të nxirret mësimi se shqetësimet afatshkurta, intensive, çfarë i kanë përjetuar majmunët që nuk kanë pasur mundësi t’i shmangen goditjes së rrymës elektrike, nuk janë të dëmshme dhe nuk lënë pasoja në organizëm. Ajo që vepron dëmshëm, janë brengat dhe preokupimet e përhershme që e ngarkojnë njeriun, nga të cilat ai nuk mund të lirohet.

            Nga libri i Prof. dr. sci. Mujo HASKOVIQ “PSIKOLOGJI”