Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Mr. Sc. Muharrem QAFLESHI

Dr.Sc. Hajriz MELEQI

https://ojq-qendra.webs.comb

FESTAT E MOTMOTIT NË OPOJË

AFTËSIA DHE LASHTËSIA KRIJUESE SHQIPTARE PËRMES VLERAVE PAGANIKE E FOLKLORIKE MONUMENTALE

(Rreth besëtytnive dhe mitologjive pagane)

"Folklori është pasqyra e kthjelltë e psikes së kombit"... po deshte me shkrua historinë e kombit, e cila me hamende nuk shkruhet, por që edhe pa të kombi jetë nuk ka… folkores do t'i siellesh, po deshte me shtua pasurin, ku ke me ndesh me tipe ma të nalta, me karaktere ma të forta e me motive ma t'ardhuna e të përkueshme për zhvillimin e leteratyrës kombëtare" (At Gjergj Fishta, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, fq. XXI).

Ritet pagane u përvijuan me shekuj nuk u shterën dhe gjallojnë edhe sot në folklorin shqiptar. Njëra nga shtyllat kryesore të formësimit të cilitdo komb është edhe kultura. Pjesë kolorite e kulturës shqiptare  është folklori i gërshetuar me shumë rite dhe festa periodike të shoqëruara me këngë, në këtë rast fjala është më tepër për ritet dhe festat pagane që jetës së shqiptarëve i kanë dhënë gjallëri dhe shpresë.

Motiv për të shkruar për këtë temë është dinamika e kohës ku  po jetojmë sikur po ndikon pa vetëdije që shumë nga këto rite edhe të harrohen dhe e dyta se duke mos i ditur rrënjët e paganizmit, shumë kësi rite e festa për shkak të emrave që i mbajnë, shpeshherë padrejtësisht po adresohen në festa fetare të krishtera, ose po tentohet që këto festa të paraqitën si antifetare dhe si të tilla të margjinalizohen dhe mos të përfillën. Ndoshta me apo pa vetëdije po rrënohet një pjese shumë të lashtë e folklorit dhe e kulturës shqiptare. Në fakt të gjitha ritet pagane drejtpërdrejtë apo tërthorazi lusin Zotin për dashuri, mirëqenie dhe për punë të ndershme dhe në asnjë mënyrë nuk ngjallin urrejtje as ndaj konfesioneve fetare e as mes popujve. Këtë po e bëjnë të gjithë ata që nuk po e dinë apo nuk po duan me ditë së të paret tonë nuk kanë qenë as të krishterë e as islam; se paganizmi është zhvilluar shumë më herët se ky popull të këtë përqafuar krishterimin apo islamin. Përkundër faktit që disa nga festat periodike të ruajtura tek shqiptaret mbajnë emra të krishterë, ata emra, festave të tilla u janë dhënë shumë vonë dhe nuk kanë të bëjnë fare me festa fetare, përkundrazi këto festa e rite shkojnë përtej kufijve fetar dhe është një brumë shumë i vjetër dhe i ruajtur brenda folklorit shqiptar. Ndonëse shumë rituale të tilla janë primitive dhe besëtytni, nuk duhet të ketë frikë se ato po ndikojnë në primitivizmin e kombit tonë. Kombi ynë shumë herët i ka tejkaluar këta primitivizma, mirëpo assesi nuk duhet të turpërohet nga rruga që ka kaluar për të ardhur aty ku është sot, prandaj nuk ka të keqe që ritualet pagane të ruhen në folklorin tonë, aq më tepër kur atij i japin një kolorit me nuanca zbukurimi. Po që se shqiptarët  do të festonin vetëm Bajramin, Pashkët, Kërshëndellat dhe ditën e pavarësisë, a do të fitohej përshtypja të gjeneratat që do vijnë se ky komb paska filluar të zhvillohet pas epokës së re dhe në shekullin e XX kur ky komb ka filluar të pavarësohet nga të tjerët?

Është shumë e vërtetë se fusha ku pasqyrohet më mirë se kudo kjo bashkëjetesë e botëkuptimeve kontradiktore të monoteizmit kristian dhe atij islam me botëkuptimet pagane ilire dhe ndoshta parailire, është folklori.

Për paganizmin si vlerë e folklorit shqiptar dhe kurrsesi si vlerë e ndonjërit besim të këtij populli kanë shkruar shumë studiues si: Kristo Frasheri, Injac Zamputi, At Gjergj Fishta, At Bernardin Palaj, eruditi i madh Faik Konica, At Shtjefën Gjeçovi, etnologia angleze Margaret Hasluck, etj. Materiale mbi këtë temë kanë edhe revistat "Hylli i dritës" dhe "Leka", që kuvendet françeskane dhe jezuite botonin në Shkodër para Luftës së Dytë Botërore.

Në folklorin tonë ndeshen dy botë: edhe Zoti (betimi - pasha Zotin), edhe Qielli (betimi - pasha Qiellin), edhe engjëlli (të mbroftë engjëlli) edhe zana (të mbroftë zana apo të shitoftë zana), edhe Shna Ndou (të ndihmoftë Shna Ndou) edhe Sh'Mëhilli (të ndihmoftë Shën Gjergji), etj. etj. As françeskanët dhe as jezuitët nuk e konsideronin blasfemi ndaj fesë së tyre të krishterë kur filluan të mblidhnin besëtytnitë dhe mitologjitë pagane.

Një nga etnografët më të shquar të periudhës midis dy luftërave botërore, At Bernardin Palaj flet për mitologjinë e lashtë nga paganizmi iliro-thrak ku shihet qartë se shumica e dukurive natyrore, kanë për themel një mitologji të rrallë të ruajtur që është themel i një besimi të malësoret tonë. "Orët e zanat nëpër fiset shqiptare vazhdojnë tu  flasin njerëzve, të rrotullojnë gurë për me shënue vdekjen atje në ndonjë shpat të malit kundruall me fis, të këndojnë, vallëzojnë, shitojnë, qëllojnë, gjuajnë, godasin e kallëzojnë lindjen e fatin e fëmijës para se me lé." (Bota shqiptare, Botim i Ministrisë Arsimit, Tiranë, 1943, fq. 27).

At Bernardin Palaj, nder mitologjitë e shumta të shqiptarëve, përmend vetëm dy: "Natën e Buzmit" dhe "Ditën e Verës", dy festa thellësisht pagane, të cilat kremtoheshin prej tyre, pothuajse njësoj si Krishtlindjet dhe Pashkët.

Gjithashtu "Kulti i të vdekurve", sidomos gjëma rrëqethëse shqiptare, ashtu siç praktikohej në malësorët e Veriut, nuk ka lidhje fare me ritualin e krishterë, pra është gjithashtu me origjinë të lashtë, madje për disa, me origjinë indoevropiane.

Nderimi për "bollën" (gjarprin e shtëpisë), që ndeshet ende, të shqiptarët, është gjithashtu me origjinë pagane. Për malësorët e Veriut, ishin këto qenie pagane që përcaktonin fatbardhësinë ose fatkeqësinë e njeriut.

Me origjinë pagane janë edhe Orët dhe Zanat, të cilat, malësorët besonin se janë qenie të mbinatyrshme, hije të padukshëm, që jetonin të vetmuara në pyje, në brigje të lumenjve dhe të përrenjve, rreth urave ose në shkëmbinjtë e maleve (Bota shqiptare, fq. 29, 30, 60).

Një material me një vlerë dokumentare po aq të rëndësishme ka edhe folklori i banorëve katolikë të Shqipërisë Veriore. Është një dokumentacion autentik, i regjistruar  nga françeskanët dhe jezuitët shqiptarë, të cilët nuk qenë aspak të shqetësuar, madje, tregonin kujdes që të nënvizonin elementë paganë të integruar në botën mendore katolike të kësaj treve. (I. Zamputi "Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII", vëll I, Tiranë 1963, Vëll. II, Tiranë 1965).

Materiale mbi këtë temë kanë edhe revistat "Hylli i dritës" dhe "Leka", që kuvendet françeskane dhe jezuite botonin në Shkodër para Luftës së Dytë Botërore.

At Shtjefën Gjeçovi, një françeskan dhe një etnolog i shquar, pranon se në kohën e vet, shqiptarët, akoma adhuronin diellin e hënën, si dy hyjni vëlla e motër që i jepnin dritë njerëzimit, njëri ditën e tjetri natën. Si mbeturinë të këtij kulti, ai vinte në dukje faktin se shqiptarët, shpeshherë kthenin fytyrën nga Dielli dhe bënin kryqin dhe ky është një rast tipik i shartimit të kultit pagan me kultin e krishterë.

Si besëtytni me origjinë pagane, At Shtjefën Gjeçovi shihte edhe besimin e shqiptarëve mbi Kuçedrën dhe Dragoin, të cilët, kur ata kacafyteshin me njëri-tjetrin, shkaktonin bubullima dhe vetëtima në qiell, stuhi e shtrëngata në tokë.

Si një mbeturinë tjetër të paganizmit te shqiptarët e krishterë, At Shtjefën Gjeçovi, shihte edhe faktin se në kuvendet e tyre, malësorët katolikë, për t'u bindur se thoni të vërtetën, kërkonin që betimin për të vërteten e bënin jo mbi "Ungjill", siç është kusht për të krishterët, por mbi një "gur", të cilin ata e konsideronin të shenjtë. ("Bota Shqiptare", fq. 42, 45, 63.).

Veç kësaj, me punën që kreu në fushën e së drejtës zakonore shqiptare, At Shtjefën Gjeçovi (Kanuni i Lekë Dukagjinit), solli si dëshmi një mori normash kanunore që zbatoheshin në famullitë katolike shqiptare, të cilat binin në kundërshtim me normat ungjillore të fesë së krishterë.

Sipas etnologes angleze Margaret Hasluck, kulti i Tomorrit ka një origjinë tepër të lashtë dhe ka lidhje me adhurimin e moçëm të shqiptarëve për kreshtat e larta të maleve. "Atje - shkruante ajo - me qindra shqiptarë të Jugut ngjiten për vit në gusht në maje për me u falë edhe për me therë atje nga një dash ( kurban që nga ilirët paganë). Disa kur kanë qenë të sëmurë i kanë premtuar shenjtorit se do të shkonin atje për "ziaret", nëqofëtse ai i shëronte; disa të tjerë shkonin për shëndetin e vet e të familjes, të kafshëve edhe për prodhim të gatshëm të tokës së vet". ( fq. 84). http://www.bashkimikombetar.com/letersi-f3/festat-dhe-kenget-e-motmotit-t967-15.htm

Një gërshetim i riteve pagane bie po ashtu në kundërshtim me rregullat fetare islame, kur në vigjilje të disa festave pagane se Shëngjergji, Shënkolli vizitohen tyrbet dhe teqetë apo të realizohet premtimi paraprakisht i premtuar me rastin e ndonjë sëmurje apo dëshirë që të vizitohen ato.

Ka shumë rite e festa të tjera me karakter bujqësor e blegtoral, që në ndërkohë, sado që kanë ruajtur elemente të lashtësisë, prapëseprapë kanë përfunduar si festa të krishtera, siç janë Shën Mitri, Shën Gjini, Shën Bartolomeu etj. Stavro Frashëri për Shën Bartolomeun thotë se: ''është ndihmues i çupave që zhuriten për ndonjë djalë, që ia vërtit mëndët, pasi çupa të marrë një kapelë dhe ta verë në qerthull, duke thënë: ''Si vërtitet qerthulli, ashtu t'i vërtitet mendja këtij djali që dua unë''! Kur përmendim këtë festë është e ditur se këtu kemi të bëjmë me magjinë e simpatisë vënë në shërbim të dashurisë.

Në monografinë “Opoja studim kompleks gjeografik historik” shkruar nga H. Meleqi, kapën disa elemente, dukuri, rite dhe kremtime periodike me origjinë pagane ilire, ku shumicës së tyre vetëm u është ruajtur emri në krahinën e Opojës dhe nëpër malësitë e Sharrit.

Në këto vise shqiptare festat pagane rituale më të ruajtura kanë mbetur Dita e Verës apo se quhet ndryshe Verëza (emër simbolik) dhe Shën Gjergji. Festat si: “Shënkolli”, “Shënpjetri”, “Shënmitri”, “Jeremia”, “Shilbuti”, “Kulmi”, “Plakast”etj. u janë nënshtruar harresës dhe gjallojnë vetëm në kujtesën e të moshuarave. Harresës u janë nënshtruar edhe shumë rite tjera pagane si ato gjatë daljes së bagëtisë në stane apo gjatë dyndjes nga stanet, ritët e dasmave, ritet e vendosjes së themeleve të shtëpive etj. (atë ditë që vendosej themeli i shtëpisë, në themel therej qengji apo dashi. Koka e qengjit apo e dashit vendoset në themel, ku paraprakisht në gojë futen monedha dhe një sasi e drithit, monedhat për të sjellë pasuri monetare ndërkaq drithi për të sjell bereqet në atë shtëpi etj).

Ritet e dasmave dhe martesës në këto anë në një masë kanë ruajtur zanafillën e hershme të tyre pagane.

Elemente nga kultura pagane që janë ruajtur gjithandej tokave shqiptare janë edhe amuletet – pasqylat apo vjegcat. Tek shqiptarët deri vonë janë përdorur amuletet, pasqyle apo vjegca të formave të njëjta apo të ngjashme me të gjitha ato që i kanë përdorur ilirët e që janë gjetur gjithandej nëpër varreza ilire. Kryesisht përmes tyre ilirët kanë shprehur paganizmin dhe totemizmin.

Trajtat më të përhapura kanë qenë: shtazët, dhëmbët e tyre pjesët e trupit të njeriut, mineralet, kapakët e breshkave, brisqet, monedhat etj.

Mbajtja e pasqylave ka pasur rëndësi të dyfishtë, ta mbrojë bartësin nga sëmundjet, armiku, syri i keq, fatkeqësitë etj., dhe në anën tjetër të zgjojë dashuri, të nxis rritjen e dhëmbëve, të sigurojë pjellshmëri të gruas, bagëtisë dhe kulturave bujqësore.

Varësisht nga funksioni që do të kryejnë, amuletet klasifikohen në tri grupe: 1. në ato që do të ndalin sëmundjet dhe fatkeqësitë, 2. ato që mbrojnë prej demonëve dhe 3. ato që sigurojnë dobi morale e materiale. Jo rrallë ndodh që në të njëjtin amulet të gërshetohen që të tre funksionet.

Për amuletet e punuara nga dhëmbët e shtazëve të egra (derrit, ariut, ujkut etj.) të fiset ilire ka qenë bindja se në dhëmbë përqendrohet një fuqi e stërmadhuar dhe personi që do të bartë, do të jetë i mbrojtur nga sëmundjet dhe fatkeqësitë dhe do të marrë fuqinë e shtazës. Ky amulet ka rolin e largimit të demonit, syrit të keq dhe fitimit të fuqisë dhe guximit. Fëmijës ky amulet i varej në supë i zbukuruar me elemente tjera zbukuruese.

Ilirët kanë përdorur amulete prej guri të kuq, mergjanit etj., duke menduar kështu se këto mbrojnë edhe në botën e pasvdekjes. Trajta të ndryshme të këtilla janë përdorur edhe tek shqiptaret të varura në kraharor të fëmijëve apo në mafesa të grave si rruza të gjata, të cilat tashmë në shumë treva shqiptare  kishin kaluar nga roli preventiv në atë dekorativ.

Rreth mergjanit ka mbetur edhe një adet, kur fëmija nxjerr ndonjë dhëmbë, atë e hedh diku lartë duke u shprehur me fjalinë “po të qes gështajtë mi qit rregjajt”!. Kjo është një lutje për dhëmbë të shëndoshë dhe të bukur. Mergjanët (zmalti i kuq) janë përdorur më tepër të ngjyrës së kuqe. Ngjyra e gjakut ka qenë vendimtare që të besohej se zmalti ka veti mbinatyrore atropeike dhe profilaktike.

Ngjyra e gjakut ka ruajtur rolin e vet që nga fiset toteme ilire. Kështu p.sh duvaku me të cilin i mbulohej fytyra nuses kishte ngjyrë gjaku. Në kohën kur nusja merrej me kalë, zgjidhej kali i bardhë i cili larohej me ngjyrë  të kuqe, më vonë kurë qetë me qerre zëvendësuan kalin, qetë laroheshin po ashtu me ngjyrë të kuqe, në veçanti brirët e tyre dhe qerrja e nuses mbulohej me mbulesë të kuqe, zakonisht me qilima të kuq. Fëmijës që bëhej synet në ballë i vihej pikë e kuqe. Gratë shtatzëna pranë kufomës se ndonjë të afërmi të tyre në gishtin e vogël në formë unaze mbanin një pe të kuq. Edhe lopëve të sapo pjella u vihet në bisht një pe i kuq etj. Ngjyra e kuqe në të gjitha këto ka rolin preventiv.

Në djep të fëmijës apo në mbulesën (pelerinën) e tij vihen dhëmbë apo copë lëkure ujku gurë mergjani i punuar në formë zemre me ngjyrë të kaltër (gurë mësysh) monedhë argjendi në varg kërpudhë “lugë shtrige” Përveç në djep apo mbulesë kësi vendosen edhe në balluke të fëmijës

Amuletet si formë dore, këmbe, zileje bronzi tingull i së cilës dëbonte demonët, sëmundjet, armiqtë etj., edhe sot gjejnë përdorim por që kanë marrë më tepër rol zbukurues apo zilja rol qetësues.

Edhe trajtat e amuleteve në formë enësh, veglash, thikash, sfingash që janë gjetur në varrezat ilire, disa prej tyre u përdoren deri vonë e në veçanti brisku i vogël i cili deri vonë varej në sup apo në kraharor të fëmijëve meshkuj e i cili kishte rolin preventiv dhe shprehte dëshirën për të lindur fëmijë meshkuj. Kështu deri vonë kur lindjet kryheshin në shtëpi edhe prerja e kërthirit lidhej me pe të kuq dhe prehej me brisk, ku ngjyra e kuqe e perit lufton syrin e keq ndërsa brisku sjell lindjen e meshkujve.

Ilirët kanë përdorur edhe amulete që do të siguronin dobi, që ndikojnë në ngjarjet që do të vijnë pak a shumë me domethënie magjike, p.sh. për të siguruar pasardhës, qumësht me bollëk, lindje të pamundimshme, pjellshmëri dhe regjenerim të natyrës, shtim te bagëtisë etj.

Sëpata fsheh kultin e pjellshmërisë, p.sh. për ta ndalur shiun e furishëm apo  breshrin, vendoset me teh përpjetë. Krehri po ashtu ka ruajtur rolin që ka pasur atëherë.

Si shtazë kulti konsiderohet gjeli dhe gjarpri. Gjelit si shtazë kulti filet i gjenden në qytetërimin e hershëm, në Mesopotami, në kulturën e vonë greke, romake, pastaj helene. Në shekujt VII-VI para erës sonë arrin edhe te ilirët. Këndimi i tij i mëngjesit dëbonte demonët e natës. Një mendim i tillë ende gjallon të popullata shqiptare. Gjarpri ka rolin e një shtaze totemike i cili konsiderohet si rojtar i vatrës, si simbol i së keqes, urtisë, shëndetit dhe pjellshmërisë. Tek shqiptaret brez pas brezi është përcëlluar porosia “Gjarpri i shtëpisë nuk duhet të mbytet”.

Krahas amuleteve gjallojnë edhe shumë rituale pagane një pjesë të cilave përcillen me këngë dhe me shprehje të lutjes Shumica e ritualëve lidhen për ndonjërën nga festat pagane të cilat u përmenden më lartë

Në vazhdim do të kapim disa nga ritualet që vazhdojnë të ruhen në Opojë. Ndezja e zjarrit edhe sot bëhet gjatë festes së verzës dhe të Shëngjergjit dhe kjo simbolizon kultin e diellit si në kohën pagane ilire. Therja e qengjit për Shëngjergj ku kafka e tij vendoset në një vend të caktuar të vathës paraqet kultin e flijimit për shpirtin (kurban për bagëtinë dhe familjen) d.m.th dëshmon kafshën e flijuar totemike për Shëngjergj Qitja e fallit në shpatullën e qengjit apo në samarin e gjelit lidhet me ngjarjet që mund të vijnë gjatë vitit Luhatja e vajzave në sallangjak përcillet me lutje nëpërmes këngëve për flokë të shëndosha të bukura, të pastra dhe të gjata Në Opojë janë ruajtur edhe një mori ritualesh tjera si: prerja e flokut të vajzave larja e fëmijëve me monedha e lule vendosja e potkave nëpër livadhe sjellja e dheut për çerepë në festën e Jeremisë shkelja dhe kthyerja e çerepëve etj Shumica e ritualeve kanë karakter preventiv nga syri keq (mësyshi) nga sëmundjet vdekjet e fëmijëve etj Lidhur me këtë tregojnë edhe shembujt në vazhdim: Nëse një grua vazhdon të lindë vajza vajza e tretë apo e katërt pagëzohet me ndonjë emër mashkulli duke shtuar prapashtesën femërore Shkurtë për t’u shkurtuar lindja e vajzave Nëse një qifti bashkëshortor vazhdojnë t’u vdesin fëmijët fëmija i tretë apo i katërt i porsalindur i mbështjell në djep vendoset në udhëkryq të koka dhe këmbët i ndizen qirinj, që fëmija të jetojë gjatë Kalimtari i parë që rastis shpallet nun (kumbarë) i fëmijës

Çrregullimet nervore kanë kuptimin e të shkelurit mbi gjendet djajtë në sihir apo edhe të syrit të keq (mësyshit) prandaj preferohet që kontakti i të huajve qoftë me fëmijët qoftë me bagëtinë të shoqërohet me thënien “mashalla” (ruaje Zot) Gerçi të fëmijët në Opojë njihet me termin shkrepje (kalim në tjetër hesap) Ky fëmijë konsiderohet si fëmijë i ndërruar Fëmija i tillë spërkatet me ujë, në të cilin paraprakisht është fikur thëngjill druri po ashtu spërkatja bëhet edhe me ujin i cili ka qëndruar në katër qoshet e dhomës Gjatë natës fëmija i shkrepur për një moment lehet në varreza ku i ndërrohet edhe emri Në këto raste më i preferuar është emri Ukë si preventivë nga të ligat. Rituale të ngjashme pagane ilire hasen edhe të fëmijët të cilët vonohen në procesin e ecjes Në këtë rast tri vajza të fejuara fëmijës ia fusin këmbët në ndonjë rrjedhje ujore duke theksuar fjalën ec Me rite të këtilla tentohet që të shërohet edhe frika Fëmija matet me një pe të kuq dhe me një tjetër të zi një natë penjtë lehen të lidhur në therë herët në agim nga therra hiqet peri i kuq kur tri herë përsëritet thënia: ”oj kaçë të kuqt ta mora tutën (frikën) ta lash” Më gjerësisht do të shkruajmë për Ditën e Verës, për Shengjergjin dhe për Dordolecin. (H. Meleqi, Opoja-studim kompleks gjeografik historik, fq. 96, 97, 98, 99).

Dita e Verës (Verëza) është ditë shumë e pritur pas stinës së dimrit.

At Bernardin Palaj shkruan mbi mënyrën sesi malësorët e veriut e kremtonin këtë festë pagane, duhet të themi se "Dita e Verës" ishte dita e fillimit të vitit sipas kalendarit shumë të lashtë të shqiptarëve, pra një ditë që kremtohej shumë shekuj para se të lindte krishterimi. Ajo kremtohej më 1 Mars të kalendarit Julian, ditën e parë të vitit të ri (sipas kalendarit Gregorian, 14 Mars). Ajo ishte një festë mbarëshqiptare, që kremtohej si në Veri dhe në Jug, por me nuanca të ndryshme, sipas krahinave. Si dëshmi po sjellim këtu dy përshkrime të kuptimit dhe kremtimit të Ditës së Verës, njëra për krahinat jugore, tjetra për malësitë veriore. Janë përshkrime të botuara në kohën kur në Shqipëri nuk kishte parti politike, madje në kohën kur as institucionet klerikale nuk futnin hundët në kremtime të ashtuquajtura pagane.

Përshkrimin e parë e kemi nga eruditi i madh Faik Konica, i cili gati 100 vjet më parë, në kohën e sundimit osman, shkruante me atë stilin e vet elegant: "Ç’është Dita e Verës? Është dita në të cilën stërgjyshërit tanë, kur skish lindur edhe krishterimi, kremtonin bashkë me romakët dhe me grekët e vjetër, perënditë e luleve, të shelgjeve. Kur shkrin dimri, kur qaset vera buzëqeshur, e hollë dhe e gjatë si në pikturë të Botiçelit, zemra e njeriut shkarkohet nga një barrë, shijon një qetësi, një lumturi të ëmbël. Në këtë gëzim, stërgjyshërit tanë ndienin një detyrë t'u falën perëndive që sjellin këto mirësia. Dhe ashtu leu festa hiroshe që e quajnë Dita e Verës. Në pak ditë në Shqipëri, besnikët e fundmë të paganizmit, besnikë pa dashur dhe pa ditur, do të rrethojnë me verore degët e thanave, të dëllinjave, të dafinave, të gjitha shelgjeve të nderuara. Do të këputin degë të gjelbra dhe do t'i vënë përmbi kryet e shtëpive. Të mos i lëmë të humbasin këto festa të vjetra të racës sonë. Nuk i bëjnë dëm njeriut. Sjellin një gëzim të kulluar në shtëpi. Në një vend ku jeta e të vegjëlve është aq e trishtuar, djemuria dhe vajzat kanë një rasë të rrallë për të dëfryer. Për të mëdhenjtë, Dita e Verës ka një shije poetike të hollë e të rrallë". (Faik Konica, "Vepra", Tiranë, "Shtëp. bot. Naim Frashëri" 1993, fq. 111).

Përshkrimin e dytë, i cili flet për kremtimin e "Ditës së Verës" nga malësorët katolikë të veriut, e kemi nga At Bernardin Palaj. Ai shkruante dy dekada pas Faik Konicës: "Shtëpi më shtëpi në ditët e verave, pjesëtarët e familjes bashkoheshin rreth zjarrit për me lidhë shtrigat, mgjillçat, llugjat, rrollçat e të gjitha shtasët dëmtuese; gjarpnin mos t'i nxajë, lepurin mos t'u hajë laknat e bathën, e shpendin emën për emën e krymbat e tokës mos t'u bajnë dam ndër ara. Tri ditë përpara veravet duhet me mshefë shoshat, sitat, furkat e me çartë krojet, në mënurë qi mos me i pam këto sende asnji rob i shtëpis, pse për ndryshej nuk lidhet gja. Këto ditët e veravet bijnë gjithmonë ndër ditet e para të Marsit. Mbas darke, të gjithë pjestarët e shtëpis bashkohen rreth zjarmit. I zoti i shtëpis merr një pe të zi leshi, e lidhë për vargue nji nye e thotë këto fjalë: Lidhe Zot e nata e mojt e dita e verave! Unë pak e Zoti shum! Po lidhim shtrigat. Kështu përsërite kët veprim për secilin shpirt damtues, sëmundje, krymba e kandra qi don me lidhë" (Bota shqiptare", botim i Ministrisë së Arsimit, Tiranë, 1943, fq. 59).

Është e domosdoshme të kujtojmë se, jo vetëm në kohën kur Faik Konica shkruante këto radhë, por edhe në kohen e sotme, festa pagane e "Ditës së Verës" apo “Verëza” siq quhet në malësitë e Sharrit, kremtohet në Shqipërinë e Jugut, jo vetëm nga shqiptarët e krishterë të ritit ortodoks, por edhe nga shqiptarët myslimanë të të dy sekteve, po ashtu në Shqipërinë e Veriut, në Kosovë dhe në viset tjera shqiptare të cilët e ruajnë si trashëgim që nga koha kur ishin paganë.

Në malësitë e Sharrit, Verza kremtohet me 13 dhe 14 mars, 13 marsi quhet Nata e Verzës ndërkaq 14 marsi Dita e Verzës. Në mëngjesin e 13 marsit herët të rinjtë ndezin zjarre në vende të caktuara, pas dite sjellin në shtëpi dëllinja për të pastruar oxhaqet dhe kur afrohen afër shtëpisë, zonjën e shtëpisë e cila është duke përgatitur fli e sinjalizojnë me thënien: “Oj e zota shpisë sillu rreth tepsisë”...etj. Vajzat gjatë ditës nëpër vende të shenjta (gurë, lisa, kroje etj.) kryejnë ceremonialin e thyerjeve të veve. Të gjitha këto rite përcillen me këngë kushtuar kësaj feste, me lutje për flokë të bukura, trup të bukur, për shëndet të mirë, bereqet të bollshëm etj. psh.“Ori verës e lumja verës, dita parë e pranverës”.

Dita e Shëngjergjit- Po ti referohemi emrit Shën Gjergj, ska se si mos të konkludojmë se kjo festë është krishtere, mirëpo po ti analizojmë ritet që kryhen brenda kësaj feste periodike, as më të voglin element nuk e ndeshim që ka ndonjë lidhje me ritet fetare krishtere e as me ato islame, prandaj si shumë festa tjera edhe kjo rrënjët i ka nga koha pagane ilire.

Sipas At Bernandin Palaj edhe kremtimi i ditës së "Shën Gjergjit", është me origjinë pagane, meqenëse kisha e të dy riteve nuk njeh ndonjë shenjtor të martirizuar me emrin Gjergj. Andaj "Shën Kolli" “Shën Mitri”etj. janë festa pagane të cilave shumë vonë u është ndryshuar emri.(http://www.bashkimikombetar.com/letersi-f3/festat-dhe-kenget-e-motmotitt 967-15.htm)

Shengjergji kremtohet zakonisht me 6 maj, që përputhet me kohen e kultivimit të bimëve pranverore (patates, misrit, fasules). Po i përmendim disa rite që kryhen në ditën e Shengjergjit: Kremtimi fillon herët në mëngjes ku të rinjtë ndezin zjarr dhe vendosin shelg nëpër ara. Vajzat herët në mëngjes, afro ndonjë uji i prenë flokët, me dëshirë që floku i tyre të jetë i butë dhe të rritet si rrjedhja e ujit. Gjatë ditës vajzat lëkundjen e tyre në sallanxhak e shoqërojnë me këngën “sallanxhak sixhimi këtu e të xhamia, aq mu rritshin flokët e mia”, “sallanxhak sixhimi këtu e të mejtepi aq mu rrit mua gërsheti”.

Në Brod të Gorës dhe në Shajne të Opojës në ditën e Shëngjergjit në një vend tradicional bëhet tubimi i të rinjve, ka raste ku të rinjtë njoftohen por edhe lidhin fejesën.

Në festën e Shëngjergjit me rastin e larjes së fëmijëve në vaskën ku do të lahet fëmija hedhen lule, monedha, vezë, shelg etj, me dëshirë që fëmijët të rriten të bukur, të fortë e të pasur, ku larja e fëmijës shoqërohet me lutjen “uji teposhtë, fëmiu përpjetë”. Shelgu deri vonë, në mëngjesin e ditës së Shëngjergjit ngulitej nëpër ara për të siguruar rritjen e kulturave. Me shelg (shelqe) mbështillet ftini (tpini) për t’u shtuar bulmeti. Po ashtu shelgu mbështillet për bel për të penguar dhembjen e shpinës (kurrizit) etj

Jeremia- është një festë periodike e cila kremtohet në pranverë kur fillon të ringjallet jeta tek bimët dhe shtazët. Në këtë ditë vajzat e fshatit bëjnë sheti në natyrë, këndojnë këngë me karakter të ringjalljës natyrore ku rituali kryesor është: ”Jeremi, jeremi, bollë e gjarpen në Vërri”. Po këtë ditë ato në shtëpi sjellin botë me ngjyrë të zezë nga luginat e prera nga prrojet dhe lumenjtë për ti ngjyrosur fundet e mureve të shtëpisë, po ashtu sjellin argjilë për bërjen e çerepëve (mjet ku deri vonë është pjekur buka).(H. Meleqi, Opoja-studim kompleks gjeografik historik, fq. 93-99).

Dordolecat- është njëra nga festat me origjinë pagane, që është e lidhur me kultin e hyjnisë së pjellorisë. Kjo festë simbolizon përpjekjen e njeriut për të siguruar shiun në kohen kur të lashtat dhe kullosat kanë nevojë. Kjo festë kremtohej gati ndër të gjithë popujt e botës, me përjashtim të ujdhesës tropike të Javës, ku i hasim ritet e kundërta për të penguar shiun e tepërt. Me këtë rast një fëmijë lakuriq, i mbuluar me fier e me qingla, i shoqëruar me fëmijët e tjerë shkojnë shtëpi me shtëpi dhe këndojnë këngë dordolecash;

Dordolec, bjerna shi të na bëhet misri i ri, misri i ri sa trari, të na mbushet hambari!

Në vapën më të madhe, atëherë kur njëmend misrit i nevojitet më së shumti shiu, në Veleshtë të Strugës, grupe fëmijësh të maskuar e ndjellin shiun kështu:

Dordolec, dordolec, ban duva t’gjifeshoj, t’boen mosrat me kollaj! Dordolec, dordolec, e të shkojmë të daja, t’bohen groshat me bishtaja!

Sipas zakonit njerzit dalin nga shtëpitë dhe e lagin me ujë dordolecin, për të joshur në këtë mënyrë shiun.

Në krahinën e Opojës (fushgropë e Sharrit) po ashtu një i ri apo e re vishet me rroba të vjetra mban në dorë një shkop ku është vendosur një dordolec dhe i përcjell me grup fëmijësh, së bashku futen në oborret e çdo familjeje duke lutur Zotin për shiun kështu:

Oj li dodoli, qit Zot ni pikë shi, Oj let bojlet, qit Zot bereqet.

Më këtë rast e zonja e shtëpisë me ujë spërkatë dordolecin dhe fëmijët dhe u dhuron atyre tëlyen dhe  miell për të përgatitur sëbashku kaçamakun (lloj gatese nga mielli dhe gjalpi)

Përfundim

Festat periodike, ritet dhe këngët me të cilat u shoqëruan ato sado arkaike që na duken, paraqesin një lëndë folklorike interesante përmes së cilës mësojmë për rrugët e zhvillimit të popullit tonë ndër shekuj. Festat, ritet e këngët e motmotit reflektojnë për bukuri luftën e njeriut tonë për ekzistencë për jetë më të mirë varësisht nga mentaliteti, botëkuptimi e psikologjia që krijuan baza materiale e rrethanat historike e shoqërore nëpër të cilat kaloi ai. Ritet, lutjet, këngët ndonëse indirekt kuptohet se e lusin Zotin, nuk përputhen fare me rregullat fetare të krishterimit dhe të islamit. Si të këtilla edhe duhet kuptuar këto vlera folklorike, të cilat tash i kujtojmë vetëm si monumente të një kulture të kaluar që megjithëse primitive në krahasim me të tashmen, prapëseprapë na flet për lashtësinë e popullit tonë dhe për aftësitë krijuese të tij.

Shumë festa periodike të shoqëruara me rite dhe këngë arkaike, që nga koha e lashtë pagane janë përcjell brez pas brezi dhe gjallojnë rreth e tërthorë hapësirës shqiptare. Njëherë paraqesin një lëndë interesante folklorike përmes së cilës shohim rrugët e zhvillimit të popullit shqiptar ndër shekuj që nga koha ilire-trakase.

Shumë festa pagane të përcjella me rite e këngë rezistuan me shekuj edhe përkundër rrethanave historike e shoqërore, krishterimit dhe islamizmit sepse reflektuan për mrekulli luftën e shqiptarëve për ekzistencë dhe për jetë më të begatë.

Po që se u qasemi mesazheve të këtyre vlerave, kuptojmë qartë se populli shqiptar tradicionalisht ka pasur vlera të larta krijuese dhe të ndershme, ka çmuar virtytet dhe ka qenë gjithmonë kundër sjelljeve të këqija, në asnjë moment nuk tentohet as më e vogla urrejtje ndaj popujve tjerë.

Pasi janë të tilla duhet ruajtur ky folklor në kulturën e përgjithshme shqiptare sepse as nuk është kundër punës, as kundër nderit dhe moralit, as nuk nxit urrejtje e as nuk e dëmton fenë, përkundrazi e lut Zotin për shumë gjera të mira dhe i jep jetës hijeshi dhe gjallëri.

Për popullin, kombëtarja dhe fetarja janë pasuri, e në veçanti kur ato nuk e rrezikojnë dhe nuk e pengojnë njëra tjetrën, mendoj se të tilla janë ato tek shqiptaret.

Literatura:

Bota shqiptare, Botim i Ministrisë Arsimit, Tiranë, 1943,

Faik Konica, "Vepra", Tiranë, "Shtëp. bot. Naim Frashëri" 1993, 

I. Zamputi "Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII", vëll I, Tiranë 1963, Vëll. II, Tiranë 1965.

H. Meleqi, Opoja- studim kompleks gjeografiko historik, Prishtinë, 2009,

Gjurmime albanologjike, VIII, 1978,

A. Stipçeviq, Amuletet ndërilire në kohën parahistorike, Gjurmime albanologjike, VIII, 1978.

http://www.bashkimikombetar.com/letersi-f3/festat-dhe-kenget-e-motmotit-t967-15.htm