Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Prof. Dr. Ahmed ARSLLAN

Nga turqishtja: Mr. Rejhan NEZIRI

FILOZOFIA E NJOHJES (2)

     Së këndejmi, shqisat ne na japin atë që është tani dhe këtu, pra, me gjuhën e filozofisë, atë të posaçmen dhe të pjesshmen - partikularen. Ndërkaq qëllimi apo ideali i njohjes, i njohjes shkencore apo filozofike është ta kapë atë të përhershmen dhe të kudoshmen, atë të përgjithshmen dhe të pandryshueshmen, universalen.

            Skeptikët: Në historinë e filozofisë janë hasur filozofë që kanë dyshuar në mundësinë e njohjes. Arsyet e këtyre dyshimeve kanë qenë të ndryshme. Pikë së pari, eksperimentet e përditshme na tregojnë se burimet tona kryesore të njohjes, pra shqisat shpeshherë na mashtrojnë. Po kështu, njohuritë tona lidhur me historinë e njerëzimit na japin të kuptojmë se në të kaluarën, njerëzit shumë gjërave u kanë besuar si të sakta të pagabueshme edhe pse ne sot ato i quajmë si tërësisht të gabuara. Po edhe gjatë vetë historisë apo jetës sonë personale, a nuk kemi pasur ndonjë mendim, saktësinë e të cilit në të kaluarën e kemi pranuar si një doktrinë / besim, e që sot mendojmë se ka qenë i gabuar, i shtrembër? (Nëse nuk kemi pasur, atëherë të përkujtojmë se kjo nuk është një gjë që meriton të lavdërohet!). Edhe historia e shkencës ka treguar se shumë ide “shkencore” (si, fizika e Aristotelit, astronomia e Ptolomeut etj.) të cilat njerëzit në të kaluarën i kanë njohur për të sakta, sot nuk njihen më si të tilla. Kur Pascali thotë “Ajo që është e saktë përtej Pirinejeve (pra në Spanjë), këndej (pra në Francë) është e gabuar”, thekson edhe një burim tjetër të skepticizmit, se çdo shoqëri apo kulturë ka idetë e veta “të sakta”. Ja pra, të gjitha këto kanë qenë shkas për paraqitjen e një rryme që në gjuhën e filozofisë është quajtur skepticizëm dhe që ka kundërshtuar se njeriu mund të zotërojë njohjen.        

            Krahas skepticizmit të cilin mund ta quajmë “skepticizmi si qëndrim” i cili lind gjithmonë nga vetë struktura e filozofisë, kemi edhe lloje të tjera të skepticizmit, si “skepticizmin si metodë”, “skepticizmin lidhur me njohjen jashtempiriste” dhe së fundi edhe “skepticizmin ekstrem”.

            a) Skepticizmi si një qëndrim: Njëra prej tipareve dalluese të filozofisë, ashtu si thamë më lart, është karakteri i saj kritikues. Thamë edhe se filozofia, historikisht, është paraqitur si kritikë kundër botëkuptimit fetar-mitologjik, që në Greqinë e asaj kohe ishte përhapur qysh më herët dhe se secili filozof ka nisur punën e tij duke e shqyrtuar, zbërthyer dhe kritikuar në mënyrë serioze tërë atë akumulim njohurish dhe provash njerëzore që e kishte trashëguar nga e kaluara. Thalesi kritikon traditën fetare-mitologjike greke të Homerit dhe Hesiodit, sofistët kritikojnë filozofët e natyrës, Sokrati kritikon sofistët dhe kjo vazhdon kështu teposhtë. Në këtë kuptim, pra nga aspekti filozofik, dyshimi si një qëndrim i shëndoshë ekziston në vetë shpirtin e filozofisë dhe po në këtë kuptim mund të themi se çdo filozof është skeptik. Kanti këtë e përkufizon si qëndrim “për të mos pranuar asnjë mendim, pretendim përderisa nuk ka arsyet, mbështetjet e veta”. Sipas meje dhe shumë të tjerëve që merren me filozofi, shembulli më i mirë për këtë qëndrim ka qenë Sokrati i cili pa mëshirë ka kritikuar idetë, besimet, traditat dhe zakonet fetare, shkencore, etike, politike të Athinës së kohës së tij dhe i cili përkitazi me pretendimet për saktësinë e të gjitha këtyre ideve para-kriticiste me një qëndrim tallës ka thënë: “Nëse unë di diçka, ajo është se nuk di asgjë”. Gjënë më të rëndësishme që dëshiron ta theksojë Sokrati me këtë rast është se të gjitha këto besime, zakone, tradita, ide e supozime nuk kanë asnjëfarë vlere njohëse.

            b) Skepticizmi si një metodë: Përkundër kësaj, Sokrati nuk ka ndenjur përgjithmonë në këtë gjendje “paditurie”. Përkundrazi, ka dëshiruar të krijojë moralin si një shkencë dhe, ashtu siç e dimë, për hir të saktësisë së këtij morali ka dhënë edhe jetën. Edhe te shumë disa filozofë të tjerë vërejmë se skepticizmi nuk është përvetësuar si një qëllim final përtej të cilit nuk mund të kalohet, porse, përkundrazi, dyshimi është përdorur si një metodë, si një mjet për eliminimin e vetë dyshimit. Shembulli më i njohur i skepticizmit si metodë mund të shihet te Gazaliu në botën islame dhe te Dekarti në botën perëndimore. Edhe Gazaliu edhe Dekarti kërkonin të saktën, atë për të cilën assesi nuk mund të dyshohet, kërkonin njohjen e sigurt. Për këtë arsye edhe i kanë shqyrtuar gjërat që atyre u janë parashtruar si njohje dhe të sakta. Për më tepër se kjo, ata i marrin burimet e këtyre njohjeve dhe të saktave, pra racion dhe shqisat, dhe interesohen të dinë sa janë të besueshme ato për sa i përket njohjes së sigurt dhe të pagabuar të cilën ato na ofrojnë. Nëse për shembull e marrim Dekartin, ai arsyeton kështu: Jemi dëshmitarë se në jetën e përditshme shqisat ne shpeshherë na mashtrojnë. Ndodh që një ngjyrë ta ngatërrojmë me një ngjyrë tjetër, një send me një send tjetër. Derisa shqisa e të parit tregon se një shkop i futur për gjysmë në ujë është i thyer, shqisa e të prekurit na thotë se kjo aspak nuk është kështu. Nga ana tjetër, ekziston mundësia të gabojmë edhe në të drejtat racionale, p.sh. në arsyetimet matematikore, vetëm se këtu, kemi fatin të dimë se kemi gabuar. Më në fund Dekarti arrin në përfundimin se mund të dyshojmë për çdo gjë, porse nuk është e mundshme që njeriu të dyshojë për sendin që dyshon, në çastin kur dyshon. Dyshimi është një lloj i të menduarit. E pra, në momentin kur njeriu dyshon, ai mendon. Të menduarit kërkon të qenët në jetë. Sepse për të dyshuar, është e domosdoshme qenia që do të dyshojë. Me këtë Dekarti arrin te një njohje e parë e sigurt për të cilën kurrsesi nuk mund të dyshohet: “Mendoj, pra, jam” (Cogito ergo sum). Siç shihet, kjo nga dyshimi të shpie në njohje. Edhe Gazaliu, për shkaqe dhe mendime të përngjashme, arrin në përfundimin se nuk mund t’u besohet, më mirë thënë mund të mos u besohet edhe shqisave edhe racios. Edhe ky për një kohë përjeton një krizë dyshimi. Më në fund, thekson se ka shpëtuar prej kësaj krize dyshimi në saje të “dritës që Zoti ia ka hedhur në shpirt”. Me fjalë të tjera, pak më ndryshe prej Dekartit, Gazaliu garancinë për njohjen e saktë e gjen te Zoti. Edhe pse ka disa dallime midis Dekartit dhe Gazaliut lidhur me natyrën e dyshimit dhe mekanizmave për t’i shpëtuar atij, prapëseprapë ekziston një përngjasim i madh midis tyre sa i përket përdorimit të dyshimit si një mjet përmes të cilit më në fund mundësohet kalimi prej dyshimit te njohja. Këtë përngjasim shkurtimisht mund ta quajmë “përdorimi metodik i dyshimit”.

            c) Skepticizmi lidhur me njohjen jashtempiriste: Si shembuj më markantë të këtij lloj dyshimi kemi filozofin e njohur anglez D. Hjum (David Hume) dhe I. Kantin, i cili gjatë ngritjes së sistemit të tij filozofik ka qenë nën ndikim të madh të skepticizmit të Hjumit. Hjumi është një filozof skeptik që bën pjesë në traditën empiriste të filozofisë angleze. Ndër analizat e famshme të tij që ishin fryt i skepticizmit, me rëndësi është të përmendim sidomos analizën e parimit të kauzalitetit. Parimi i kauzalitetit, nënkupton se çdo dukuri ka shkakun e vet, të gjitha dukuritë në gjithësi janë të lidhura me njëra-tjetrën me lidhjen shkak-pasojë. Hjumi pohon se ky parim nuk na është dhënë nga ana e përvojës / eksperiencës. Nëse themi se përvoja është burimi i çdo lloj njohjeje, ashtu siç mendon Hjumi, dhe nëse ky parim (i kauzalitetit) ne nuk na jepet nga ana e përvojës, atëherë do të mund të përfundojmë se bazat e të gjitha shkencave e madje edhe të përvojave tona të përditshme nuk janë të shëndosha. Kritikën e parimit të kauzalitetit të Hjumit më hollësisht do ta trajtojmë në pjesën e ardhshme të librit. Për ne këtu me rëndësi është të theksojmë se Hjumi përfaqëson një lloj skepticizmi dhe se ky lloj skepticizmi shfaqet ndaj çdo lloj njohjeje jashtempiriste. Shembulli i dytë dhe më i famshëm i këtij lloj skepticizmi është Kanti. Nëse e marrim më seriozisht, Kanti, në njëfarë mënyre, nuk numërohet si skeptik. Por, përkundër Hjumit që dyshonte në parimin e kauzalitetit, Kanti është një filozof që zë një pozitë përballë skepticizmit nga aspekti se ai dëshiron të tregojë vlefshmërinë e këtij parimi e me këtë dëshiron edhe ta mbështesë rishtazi shkencën në baza të shëndosha. Mirëpo, nga ana tjetër, ai është një skeptik nga aspekti se ai refuzon mundësinë e fushës së njohjes të quajtur metafizikë dhe që tradicionalisht trajton temat si, të qenët e Zotit, liria dhe pavdekshmëria e shpirtit etj., njohuri këto që e tejkalojnë çdo lloj përvoje të njeriut.

            Sipas Kantit, te njohja kemi elemente që vijnë edhe prej përvojës edhe prej mendjes / racios. Origjinaliteti i Kantit qëndron në faktin që ka treguar se edhe në materialin e përfituar vetëm nga përvoja, ashtu siç mendohej deri në kohën e tij, ka edhe disa kallëpe sistemuese të cilat subjekti njohës ia bashkëngjit përvojës. Sipas tij, te përvoja, subjekti njohës nuk është tërësisht pasiv, pra vetëm një aftësi që pranon. Sendet që ky subjekt nga jashtë i merr në formë pasive janë vetëm të dhënat apo lëndët e para të përvojës. Ai, këtyre të dhënave ua imponon disa forma sistemuese që vijnë nga brendia e tij (subjektit) dhe atyre u jep një formë dhe strukturë të caktuar. Këto forma sistemuese janë, p.sh. hapësira dhe koha. Hapësira dhe koha nuk janë përfytyrime që njeriu i merr nga bota e jashtme, nga përvoja; përkundrazi, janë kallëpe sistemuese që njeriu ia shton, ia bashkëngjit përvojës dhe me të cilat i sistemon dhe rregullon të dhënat e përvojës. Ne nuk e shohim hapësirën dhe kohën, por shohim me hapësirën dhe kohën. Nga ana tjetër, njohja nuk lind vetëm nga përvoja. Një send që vjen përmes përvojës dhe që, megjithëse ka marrë një formë të caktuar, akoma e ruan karakterin e tij si lëndë e parë, i përngjan gjendjes së, p.sh., pambukut krahasuar me stofin. Për të përfituar stofin apo materien e prodhuar nga pambuku duhet që ai (pambuku) të endet e të thuret në vegjë apo në tezgjah, kurse ky tezgjah, në rastin tonë është intelekti apo më gjerësisht aftësia njohëse.  Intelekti bashkë me format sistemuese të ndijimeve, pra me hapësirën dhe kohën, të dhënat e përvojës të cilave një herë u është dhënë një formë, i përpunon për së dyti herë nëpërmjet kallëpeve apo kategorive të arsyes siç i quan Kanti dhe përfiton njohjen. Sipas Kantit, parimi i kauzalitetit të cilin Hjumi me të drejtë s’kishte mund ta gjejë te përvoja, ishte një kategori apo kallëp i këtillë racional. Në saje të këtij kallëpi apo parimi, të dhënat që vijnë prej eksperiencës lidhen dhe bashkohen me njëra-tjetrën si shkak-pasojë.

            Ajo që na intereson nga kjo teori e njohjes e Kantit është kjo: sipas Kantit, njohja e saktë mund të përfitohet nëpërmjet dy elementeve: të dhënave që vijnë prej eksperiencës dhe sendit që intelekti ia bashkëngjit këtyre të dhënave. Sipas Kantit, njeriu nuk i krijon vetë të dhënat që vijnë prej eksperiencës, porse ato i merr dhe pa këto të dhëna intelekti i njeriut do të ishte si një fabrikë që ka tezgjahët e vet, por që nuk ka lëndët e para që do t’i përpunonte. Nga ana tjetër, sërish sipas Kantit, njeriu nuk mund t’i njohë këto të dhëna apo sende të marra nga jashtë ashtu siç janë në vetvete, porse ai këto mund t’i njohë ashtu siç i duken atij bashkë me elementet që ua ka shtuar dhe bashkëngjitur. Ashtu siç shprehet Kanti, njeriu nuk mund ta njohë “sendin në vetvete” (numenin), por sendin që është për ne, sendin ashtu si na duket ne, pra fenomenin. Tani na paraqitet një përfundim tjetër i rëndësishëm e ai është se nuk është e mundshme njohja e saktë e asnjë sendi që nuk mund ta përfitojmë nëpërmjet eksperiencës, apo që nuk na është dhënë përmes saj. Nga ana tjetër, është e qartë se Zoti, shpirti, liria etj. nuk na janë dhënë nga përvoja, se nuk kemi asnjëfarë përvoje ndijore. Sipas kësaj del se metafizika tradicionale, pra disiplina filozofike që këto i trajton në këtë mënyrë, nuk është e mundshme shkencërisht. Me fjalë të tjera, metafizika nuk është shkencë dhe këto qenie ne asnjëherë nuk mund t’i njohim përnjëmend. E pra, ky skepticizëm doktrinor i Kantit që qëndron përballë skepticizmit metodik, përbëhet prej ngushtimit dhe kufizimit të fushës së aftësive njohëse. Ky qëndrim që ka një vazhdimësi tjetër si përcaktimin e fushës dhe kufijve të njohjes, më vonë në shek. XIX do të vijohet nga ana e dy rrymave filozofike, pozitivizmi dhe pragmatizmi.

            d) Skepticizmi ekstrem: Ky është një lloj skepticizmi i cili duke treguar se ajo që gjatë historisë është pranuar si njohje ndryshon nga koha në kohë, nga shoqëria në shoqëri dhe se e njëjta gjë ndodh edhe brenda historisë së vetë shkencës, në një mënyrë të skajshme / ekstreme mundohet të theksojë se asnjëfarë lloj njohjeje nuk është i mundshëm. Këtë e bën duke i kritikuar dhe përgënjeshtruar në mënyrë sistematike aftësitë dhe burimet njohëse të njeriut. Shembujt më të njohur të këtij skepticizmi mund t’i tregojmë sofistët dhe skeptikët. Sofistët janë një grup mendimtarësh që në shek. V p.e.r. janë paraqitur në botën greke, sidomos në qytet-shtetin e Athinës. Këta kanë siguruar që filozofia greke, e cila deri atë kohë ka qenë e interesuar për botën e jashtme si, për qenien dhe formimin, për karakterin e natyrës etj., tani e tutje të merret me njeriun dhe kulturën. Këta edhe përmes disa veçorive të tjera kanë shkaktuar një revolucion në botën e mendimit grek. Ajo që ne më së tepërmi na intereson këtu është se ata kanë qenë filozofë skeptikë ekstremë. Për shembull, sipas Protagorës, i cili njihet si përfaqësuesi më i rëndësishëm i këtij grupi, aftësitë njohëse të njeriut, pra shqisat, eksperiencat dhe arsyeja gjithsesi janë të pamjaftueshme dhe nuk kanë mundësinë ta njohin të saktën, ta arrijnë njohjen e saktë, prandaj njeriu ka vetëm pandehjet / supozimet (doxa). Një supozim, ndërkaq, ka të njëjtën vlerë sa edhe një supozim tjetër. Siç thotë vetë Protagora “njeriu është masa e çdo sendi”. Me shprehjen “njeri”, këtu nuk nënkuptohet lloji njerëzor ashtu si mendonte Kanti, porse për qëllim është çdo njeri veç e veç si individ. E pra, çdo njeri është masë e së saktës dhe sado njerëz që të ketë aq edhe të sakta apo supozime do të ketë. Mirë, po ç’do të thotë Protagora kur të kundërshtohen dy pretendime të dy njerëzve lidhur me një çështje të njëjtë? Asgjë! Sipas një fjalie tjetër që i atribuohet Protagorës, “dy mendime të kundërta me njëra-tjetrën, kanë të njëjtën shkallë saktësie”. Sipas të gjitha gjasave, kjo fjalia e fundit e Protagorës shumë qartë na tregon skajshmërinë e skepticizmit të tij. Po kështu, për të mësuar shtrirjen ekstreme të skepticizmit të një sofisti tjetër, Georgias, mund t’i përmendim tri mendimet e njëpasnjëshme që i atribuohen atij: “1. Asgjë nuk është, 2. edhe sikur të ishte nuk do të mund ta njihnim, 3. edhe sikur ta njihnim nuk do të mund t’ua shprehnim të tjerëve”. 

            Një grup tjetër skeptikësh ekstremë në botën greke janë ata që në historinë e filozofisë quhen skeptikët. Mendimtarët kryesorë që e përbëjnë këtë grup janë: Pironi (Pyrrhon, 365-275 p.e.r.), Arkesilau (Arkesilaos, 316-240 p.e.r.), Karneadi (Karneades, 219-129 p.e.r.) dhe Sekst-Empiriku (Sextus Empiricus, shek. II e.r.). Sipas këtyre, përgjithësisht njohja është e pamundshme. Përkundër Sokratit i cili thoshte “Nëse unë di diçka, ajo është se nuk di asgjë”, Karneadi shkon edhe më tej duke thënë “nuk e di me siguri se nuk di asgjë”. Kjo është një fjali që shumë bukur i sqaron qëndrimet e famshme të skeptikëve për “mosgjykim”, për “pezullim të gjykimeve”. Meqë skeptikët për parim të tyre kanë qëndrimin se nuk mund ta fitojmë njohjen e saktë të asnjë sendi, kanë përfunduar se gjëja e vetme logjike sipas kësaj është se nuk duhet gjykuar për asnjë send. Edhe përkundër kësaj duhet pasur parasysh se edhe në mesin e skeptikëve hasim dallime sa i përket skepticizmit.

            Burimi i njohjes (Një retrospektivë): Është e vërtetë se njerëzit krijojnë lidhje me botën objektive nëpërmjet shqisave. Me syrin tonë shohim ngjyrat, format; me shqisën e të prekurit perceptojmë nxehtësinë-ftohtësinë, fortësinë-butësinë etj. Po të mos e kishim veshin nuk do të mund t’i dëgjonim zërat, po të mos e kishim gjuhën nuk do të mund t’i ndienim shijet. Më shkurt thënë, është e qartë se organet e shqisave janë burimi kryesor apo njëra prej burimeve kryesore të njohjes. Aristoteli thotë: “Ai që e humb një shqisë, e ka humbur një botë”. Mirëpo, nga ana tjetër, jemi në dijeni se shqisat herë-herë dhe na mashtrojnë. Filozofët skeptikë nuk mërziten pse shpesh e përmendin shembullin e shkopit të futur në ujë i cili për syrin duket i thyer ndërkaq për dorën nuk është i tillë. Së këndejmi, e njëjta shqisë e të prekurit, ashtu si e shpreh edhe Protagora në shembullin e tij të famshëm, nuk është e mbrojtur nga mashtrimi. Nëse në dy kova të mbushura me ujë prej të cilave njëra ka ujë të nxehtë e tjetra të ftohtë e fusim dorën e djathtë në njërën e të majtën në tjetrën dhe t’i nxjerrim prej aty e t’i fusim në një kovë të mbushur me ujë të vakët, dora e nxjerrë prej kovës me ujë të nxehtë uji i vakët do t’i duket i ftohtë, ndërkaq asaj që është nxjerrë prej ujit të ftohtë uji i vakët do t’i duket i nxehtë. Për të njëjtat mashtrime mund të sjellim shembuj edhe për shqisat e tjera. Mirëpo, nga ana tjetër, nga e dimë se shqisat / ndijimet na mashtrojnë? Ashtu siç ka thënë për herë të parë Demokriti e siç e ka përsëritur edhe Epikuri, a nuk e mësojmë këtë sërish në saje të shqisave? “Oj arsye e gjorë, argumentet që i përdor për të më përgënjeshtruar mua, i merr sërish prej meje!”. 

            Së këndejmi, shqisat ne na japin atë që është tani dhe këtu, pra, me gjuhën e filozofisë, atë të posaçmen dhe të pjesshmen / partikularen. Ndërkaq qëllimi apo ideali i njohjes, i njohjes shkencore apo filozofike është ta kapë atë të përhershmen dhe të kudoshmen, atë të përgjithshmen dhe të pandryshueshmen, universalen. Kështu, edhe pse kafshët i kanë të njëjtat shqisa me ato të njeriut, nuk mund të thuhet se ato prodhojnë shkencë apo filozofi. Po kështu, njohjet shkencore që paraqesin shembullin më të përkryer të njohjes së saktë, e sidomos premisat e shkencave natyrore, siç dihet formulohen në trajta “ligjesh” të cilat e shprehin atë të përhershmen dhe të kudoshmen. Ligji i rënies së lirë i Galileut thotë: “ky gur i veçantë që  ndodhet këtu para meje, tani bie sipas ligjit ½ gt²”. Ai pretendon se “të gjithë trupat në zbrazëtirë bien dhe çdo herë bien sipas ligjit në fjalë” (Sipas këtij ligji, rënia e lirë e një trupi ndodh ose nën veprimin e forcës tërheqëse të Tokës ose nën ndikimin e forcës së rëndesës – R. Neziri). Prandaj, njohja e saktë pas së cilës nxiton shkenca dhe filozofia, përpos veçorisë së përgjithshme që ta reflektojë saktë lëndën e vet, ka edhe një veçori të veçantë që ta shprehë atë të përhershmen dhe të kudoshmen, atë universalen. Është më se e qartë se këtë lloj njohjeje nuk do të mund ta sigurojnë vetëm shqisat. Kështu, shkaku që filozofët e parë racionalistë, si Sokratin, Platonin dhe Aristotelin i ka nxitur që njohjen ta kërkojnë në një bazë tjetër, në një burim tjetër, pra ta mbështesin në arsyen, ka qenë pikërisht ky. Sipas Aristotelit njohja fillon me ndijimin, mirëpo nuk është ndijim. Nëse në njohje krahas ndijimit nuk ndodhet një element tjetër, pra nëse nuk përzihet arsyeja, atëherë kurrë nuk do të mund të lindë shkenca (apo filozofia). Aristoteli është një filozof racionalist i matur. Së këndejmi, Platoni shkon akoma më larg: Njohja as fillon me ndijimin, po as që ka nevojë për të. Nuk është njohje ajo në të cilën është përzier ndijimi. Vetë arsyeja dhe vetëm arsyeja është burim i njohjes. Sepse vetëm ajo mund t’i arrijë standardet e njohjes shkencore apo filozofike. Ndijimi lëre që nuk i ndihmon arsyes, ai edhe e pengon atë. Platoni vëren se objektet e matematikës nuk ndodhen në botën e jashtme, në botën e shqisave, edhe pse premisat e saj (matematikës) përputhen me kriteret që i lyp shkenca. Duke u nisur nga kjo, ai pohon se çdo lloj njohjeje shkencore ka të bëjë vetëm me objektet që ndodhen jo në botën “shqisore”, por në atë “mendore-racionale” (ideale). (Ne në botën e jashtme nuk mund të gjejmë ndonjë “pikë” që ka gjatësinë, gjerësinë dhe thellësinë e vet. Ndërkohë që pika përbën njërën prej koncepteve bazë të gjeometrisë. Pastaj, trekëndëshi për të cilin flet matematikani, në të vërtetë nuk është ai trekëndëshi i vizatuar, p.sh., në dërrasë të zezë. Ai në dërrasë vizaton trekëndëshin vetëm sa për të folur për konceptin e trekëndëshit dhe tërësia e këndeve të brendshme të asnjë trekëndëshi të vizatuar në dërrasë nuk është 180 shkallë). Duke u nisur prej këtu, Platoni thotë se edhe lëndën e astronomisë bile nuk e përbëjnë trupat qiellorë dhe lëvizjet e tyre të cilat ne i vështrojmë nëpërmjet shqisave, porse janë trupat qiellorë dhe lëvizjet e tyre të cilat ne i mendojmë me arsyen tonë. Tani e shohim se sa i skajshëm është Platoni kur e shpreh pamjaftueshmërinë e shqisave: Në fakt, jo vetëm matematika, por edhe çdo lloj shkence natyrore, lëndë studimi nuk kanë objektet natyrore që ne i perceptojmë nëpërmjet shqisave, por vetëm “modelet” (idetë) e tyre dhe objektet që ne i konceptojmë nëpërmjet arsyes. S’ka dyshim se edhe ky mendim më vonë do të bëhet lëndë diskutimi dhe kontestimi. Kështu, filozofi i parë që e kundërshton këtë teori racionale të Platonit, ka qenë menjëherë nxënësi i tij Aristoteli. Ashtu si thamë edhe më lart, Aristoteli nga njëra anë e ndanë mendimin e Platonit që thoshte se njohja merret jo me atë që është tani e këtu, por me të përgjithshmen, me universalen dhe se lëndë e saj janë konceptet, nga ana tjetër thekson se kjo e përgjithshmja, universalja duhet kërkuar brenda botës shqisore. Edhe pse Aristoteli shqisat nuk i quan vetë shkencë, ai ato i quan si pikënisje për në shkencë. Me këtë ai zë të njëjtën pozitë me atë të Kantit (që vjen shumë më vonë) lidhur me njohjen: te njohja kemi elemente që vijnë edhe nga ndijimet, nga perceptimet, nga vrojtimet e jashtme po edhe nga intelekti dhe arsyeja. Sa i përket çështjes së burimit apo mjeteve të njohjes përfundimisht mund të themi se mendimet në këtë drejtim kanë dy pozicione, empiriste dhe racionaliste, si dhe atë sintetike që mundohet të bëjë bashkimin e dy të parave. Natyrisht se kësaj duhet shtuar edhe mendimin tjetër që i refuzon edhe empiristët edhe racionalistët si dhe pozicionet e tyre bashkuese dhe i cili, sa i përket njohjes, në plan të parë e nxjerr rolin e intuitës.

            Empirizmi: Shembulli klasik i një filozofi empirist është Xh. Loku (John Locke, 1632-1704). Në librin e tij të famshëm Një ese lidhur me të kuptuarit njerëzor (An Essay Concerning Human Understanding) të cilin ia ka kushtuar problemit filozofik që në esencë ka të bëjë me veçoritë dhe burimin e njohjes, intelektin e njëjtëson me “një letër të bardhë që nuk ka të shkruar asgjë”. Po mirë, nga i fiton intelekti këto ide? “Nga i vjen intelektit gjithë ky grumbull i gjerë të cilit fuqia e bujshme imagjinuese e njeriut i jep forma të ndryshme thuajse të pafund? Si furnizohet intelekti me ide? Lidhur me këtë çështje unë përgjigjem me një fjalë: nga përvoja.” Siç u pa, Loku intelektin e njëjtëson me një letër të bardhë apo me një tabelë të zbrazët (tabula rasae) në ose mbi të cilën nuk ndodhet asgjë përpara përvojës. Burimin e gjithë njohjes ai e gjen te përvoja, te vrojtimi, te të dhënat që intelektit i vijnë si rezultat i përdorimit të shqisave. Me fjalë të tjera, sipas Lokut, asgjë nuk është në intelekt pa qenë më parë në shqisa (Nihil est in intellectu quod antea non fuerit in sensu) dhe burimi apo mjeti i çfarëdo lloj njohjeje është përvoja. Në gjuhën e filozofisë këto njohje quhen njohje a posteriori. E pra, sipas Lokut çdo lloj njohje është a posteriori.

            Loku është një empirist i matur, sepse intelektin nuk e redukton në ndijime. Pasi intelekti t’i pranojë njëherë këto të dhëna që vijnë nga përvoja, nuk refuzon t’i studiojë e t’i përpunojë ato. Përkundër këtij, ndër empiristë ka edhe disa filozofë të tjerë të quajtur sensualistë të cilët intelektin nuk e pranojnë të ndarë prej ndijimeve dhe të cilët tentojnë që intelektin apo arsyen ta reduktojnë si tërësi të ndijimeve. Filozofi i famshëm frëng Kondijaku (1715-1780) është njëri ndër përkrahësit e kësaj ideje.

            Vazhdon...

 (1)               (3)