Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegėza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZĖRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRĖ

ZĖRI I AMERIKĖS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHĖNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Tema tė tjera - Gjunjėzimi i evolucionit

Shkruan: Harun JAHJA

www.harunyahya.com

      GJUNJĖZIMI I EVOLUCIONIT

 

      Njė histori e shkurtėr e teorisė

 

 

 

 

 

      Libri  "GJUNJĖZIMI I EVOLUCIONIT", i autorit Harun Jahja, u ofrohet tė interesuarve pėr shkarkim falas nė sektorin "Literaturė".

 

 

            Rrėnjėt e mendimit evolucionist, si njė besim dogmatik qė pėrpiqej tė mohonte faktin e krijimit, shtrihen deri nė lashtėsi. Shumica e filozofėve paganė tė Greqisė sė lashtė mbronin idenė e evolucionit. Po tė shikojmė historinė e filozofisė do tė vėmė re se ideja e evolucionit pėrbėn boshtin e shumė filozofive pagane.

            Rolin stimulues pėr lindjen dhe zhvillimin e shkencės nuk e ka luajtur kjo filozofi, por besimi nė Zot. Shumica e njerėzve qė kanė qenė pionierė tė shkencės besonin nė ekzistencėn e Zotit dhe me studimin e shkencės ata kėrkonin tė zbulonin universin qė Ai kishte krijuar dhe tė perceptonin e njihnin ligjet qė Ai kishte vendosur. Astronomėt si Leonardo da Vinēi, Koperniku, Kepleri, Galileo, babai i paleontologjisė Kuvier, babai i botanikės dhe zoologjisė Linnaues, Isak Njutoni, i cili vlerėsohet si "shkencėtari mė i madh qė ka jetuar ndonjėherė", tė gjithė studionin shkencėn jo vetėm duke besuar nė ekzistencėn e Zotit, por edhe se i gjithė universi erdhi nė ekzistencė si rezultat i krijimit tė Tij.4 Albert Ajnshtajni qė konsiderohet gjeniu mė i madh i kohės sonė, ishte njė tjetėr shkencėtar i shquar qė besonte nė Zot. Ai ka thėnė:

            Unė nuk mund ta imagjinoj njė gjeni shkence pa kėtė besim tė thellė. Situata mund tė pėrshkruhet kėshtu: "Shkenca pa fe ėshtė sakate."

            Njė nga zbuluesit e fizikės moderne, gjermani Max Planck, ka thėnė se kushdo qė studion shkencėn seriozisht duhet tė lexojė nė derėn e tempullit tė shkencės shprehjen: "Kini besim". Besimi ėshtė njė cilėsi e domosdoshme e shkencėtarit.

            Teoria e evolucionit ėshtė rezultat i filozofisė materialiste qė doli nė sipėrfaqe me rizgjimin e filozofive tė lashta materialiste dhe u bė mjaft e pėrhapur nė shekullin XIX. Ashtu siē kemi treguar mė parė, materializmi kėrkon tė shpjegojė natyrėn nėpėrmjet fokusit material. Meqenėse ai qė nė fillim mohon krijimin, ai pohon se ēdo gjė, e gjallė apo jo, ėshtė shfaqur pa krijim, si rezultat i njė rastėsie qė kėrkonte kushte tė caktuara. Megjithėse mendja njerėzore ėshtė aq e aftė sa tė kuptojė ekzistencėn e njė vullneti organizues sa herė qė ndesh rregull dhe organizim, filozofia materialiste, qė ėshtė nė kundėrshtim me kėtė karakteristikė bazė tė mendjes njerėzore, prodhoi "teorinė e evolucionit" nė mesin e shekullit XIX.

 

            Imagjinata e Darvinit

            Personi qė paraqiti atė qė njihet si teoria e evolucionit ishte njė natyralist amator anglez, «arls Robert Darvin. Darvini kurrė nuk pati rastin tė merrte njė edukim shkollor nė biologji. Ai kishte vetėm njė interes amator pėr natyrėn dhe gjallesat. Interesi i tij e nxiti tė merrte pjesė nė njė ekspeditė me anijen Bigėll qė u nis nga Anglia nė 1832 dhe udhėtoi nė rajone tė ndryshme tė botės pėr 5 vjet. Darvini i ri ishte mjaft i impresionuar nga shumėllojshmėria e specieve tė gjalla e nė veēanti nga njė lloj fringilash (zogj endemikė) qė pa nė ishujt Galapagos. Ai mendoi se ndryshimi i sqepave tė tyre ishte shkaktuar nga nevoja e tyre pėr t'u pėr- shtatur me kushtet e jetesės. Me kėtė ide nė mendje ai supozoi se origjina e jetės dhe llojeve gjendej nė konceptin e "pėrshtatjes me ambientin". Sipas Darvinit, llojet e ndryshme nuk ishin krijuar nė mėnyrė tė pavarur, por kishin rrjedhur nga njė paraardhės i pėrbashkėt dhe kishin ndryshuar mė vonė nga njėri-tjetri si rezultat i kushteve natyrore.

            Hipotezat e Darvinit nuk ishin bazuar nė ndonjė zbulim shkencor apo eksperiment. Mė vonė ai i ktheu ato nė teori me mbėshtetjen dhe inkurajimin e disa biologėve materialistė tė kohės sė tij. Ideja ishte se individėt qė pėrshtateshin me kushtet ku jetonin i transmetonin kėto pėrshtatje nė mėnyrėn mė tė mirė te gjeneratat pasardhėse. Kėto cilėsi tė pėrmirėsuara u akumuluan me kalimin e kohės dhe e transformuan individin nė njė lloj tė ri krejtėsisht tė ndryshėm nga paraardhėsi i tij (origjina e kėtyre "cilėsive tė pėrmirėsuara" ishte e panjohur nė atė kohė). Sipas Darvinit, njeriu ishte hallka mė e zhvilluar e zinxhirit tė kėtij mekanizmi.      

            Darvini e quajti kėtė proces "evolucioni nėpėrmjet seleksionimit natyror". Ai mendoi se kishte zbuluar origjinėn e llojeve: Origjina e njė lloji ishte njė lloj tjetėr. Ai i publikoi kėto pikėpamje nė librin e tij "Origjina e llojeve me anė tė seleksionimit natyror" nė 1859.

            Darvini e dinte mirė se kjo teori kishte shumė mangėsi. Ai e tregon vetė kėtė, nė kėtė libėr nė kapitullin "Vėshtirėsitė e Teorisė". Kėto vėshtirėsi sė pari konsistonin nė tė dhėnat fosile, nė organet komplekse tė gjallesave qė nuk mund tė shpjegoheshin me rastėsinė (p.sh. syri) dhe nė instiktet e jetės. Darvini shpresonte se kėto vėshtirėsi do tė kapėrceheshin nga zbulimet e reja, megjithatė kjo nuk e ndaloi atė pėr tė formuluar njė numėr shpjegimesh tė pasakta pėr disa prej tyre. Fizikanti amerikan Lipson ka bėrė komentin e mėposhtėm pėr "Vėshtirėsitė e Darvinit":

            Kur lexova Origjinėn e Llojeve vura re se vetė Darvini ishte shumė mė pak i si- gurtė nga ajo qė prezantohej; p.sh. vetė kapitulli i titulluar "Vėshtirėsitė e Teorisė" paraqet dyshime tė konsiderueshme. Si fizikant, nė mėnyrė tė veēantė, unė u ndjeva i ēorientuar nga komenti i tij se si duhet tė ishte zhvilluar syri.

            Gjatė zhvillimit tė teorisė sė tij, Darvini u impresionua shumė nga biologėt evolucionistė para tij e nė mėnyrė tė veēantė nga biologu francez Lamark. Sipas Lamarkut gjallesat i kalonin veēoritė e fituara gjatė jetės sė tyre nga njė gjeneratė nė tjetrėn e kėshtu evoluan. P.sh. gjirafat evoluan nga antilopat, si kafshė qė shtrinin qafėn e tyre gjithmonė e mė tepėr nga gjenerata nė gjeneratė, duke u pėrpjekur tė arrinin degėt mė tė larta tė pemėve. Kėshtu Darvini e pėrdori "tezėn e kalimit tė veēorive tė fituara" tė propozuar nga Lamarku, si faktorin bazė qė i bėri gjallesat tė evoluojnė.

            Por tė dy, Darvini dhe Lamarku, gabuan sepse nė kohėn e tyre jeta mund tė studiohej vetėm me teknologji primitive dhe nė njė nivel shumė tė papėrshtatshėm. Fushat e shkencės si gjenetika dhe biokimia nuk ekzistonin as si emėr, kėshtu teoritė e tyre duhet tė mbėshteteshin krejtėsisht nė fuqinė e imagjinatės.

            Ndėrsa ndjehej jehona e librit tė Darvinit, njė botanist austriak me emrin Gregor Mendel zbuloi ligjet e trashėgimisė nė 1865. Jo shumė i dėgjuar deri nė fund tė shekullit, zbulimi i Mendelit mori rėndėsi tė veēantė nė fi llimin e viteve nėntėqind. Ky zbulim shėnoi lindjen e shkencės sė gjenetikės. Mė pas, u zbulua struktura e gjeneve dhe kromozomeve. Zbulimi, nė 1950, i ADN-sė, e cila mban informacionin e koduar gjenetik e vuri teorinė e evolucionit nė njė krizė tė thellė. Arsyeja ishte kompleksiteti i pabesueshėm i jetės dhe pavlefshmėria e mekanizmave tė evolucionit tė propozuar nga Darvini.

            Kėto zbulime rezultuan nė hedhjen e teorisė sė evolucionit nė koshin e plehrave tė historisė. Megjithatė, qarqe tė caktuara insistuan nė riparaqitjen, rimodulimin dhe ringritjen nė nivele "shkencore" tė kėsaj teorie. Pėr- pjekje tė tilla nga kėto qarqe marrin kuptim vetėm n.q.s. kuptojmė se pas teorisė sė evolucionit nuk shtrihen mendime korrekte shkencore, por qė- llime ideologjike.

 

 

          

               Pėrpjekjet e dėshpėruara tė neo-Darvinizmit

            Teoria e Darvinit ra nė krizė tė thellė pėr shkak tė zbulimit tė ligjeve tė gjenetikės nė ēerekun e parė tė shekullit XX. Megjithatė, njė grup shkencėtarėsh qė kishin vendosur t'i mbesnin besnik Darvinizmit u orvatėn tė gjenin zgjidhje. Ata u mblodhėn sė bashku nė njė takim tė organizuar nga "George Society of America" nė 1941. Gjenetistėt G. Ledyard Stebbins dhe Theodosius Dobzhansky, zoologėt Ernst Mayr dhe Julian Huxlej, paleontologėt George Gaylord Simpson dhe Glenn L. Jepsen dhe gjenetistėt matematikanė Roland Fisher dhe Sewall Right pas diskutimesh tė gjata mė nė fund ranė dakord pėr mėnyrėn se si do tė "meremetohej" Darvinizmi.

            Kuadri u fokusua nė ēėshtjen e origjinės sė ndryshimeve tė dobishme, e cila supozohej se shkaktonte evoluimin e gjallesave, pro- blem tė cilin Darvini ishte i paaftė ta shpjegonte dhe thjesht u pėrpoq ta anashkalonte duke u mbėshtetur tek Lamarku. Tani idea ishte "mutacione tė rastėsishme". Ata e emėrtuan kėtė teori "Teoria Moderne Pėrmble- dhėse Evolucioniste", e cila u formulua duke i shtuar tezave tė seleksionimit natyror tė Darvinit konceptin e mutacionit. Nė pak kohė kjo teori u njoh me emrin "neo-Darvinizėm".

            Nė dekadat vijuese u bėnė shumė pėrpjekje tė dėshpėruara pėr tė provuar vėrtetėsinė e neo-Darvinizmit. Tashmė dihej se mutacionet qė ndodhin nė gjenet e organizmave tė gjallė ishin gjithmonė tė dėmshme e kėshtu neo-Darvinizmi u pėrpoq tė gjente njė provė konkrete pėr tė ashtuquajturat "mutacione tė dobishme", duke bėrė qindra eksperimente mutacioni. Tė gjitha pėrpjekjet e tyre dėshtuan plotėsisht.

            Gjithashtu, ata u pėrpoqėn tė provonin se organizmat e parė duhet tė ishin shfaqur rastėsisht nė kushtet fillestare tė tokės, por edhe kėto ekspe- rimente patėn tė njėjtin fat. Tė gjitha eksperimentet qė kėrkonin tė provonin se jeta kishte gjeneruar nga rastėsia dėshtuan. Llogaritjet e probabilitetit vėrtetojnė se as edhe njė proteinė e vetme (njėsia bazė e ndėrtimit tė jetės) nuk mund tė formohet nga rastėsia. Qeliza, qė sipas evolucionistėve u formua rastėsisht nė kushte fillestare dhe tė pakontrolluara, nuk u arrit tė sintetizohej as nė laboratorėt mė tė sofistikuar tė shekullit XX.

            Neo-Darvinizmi gjithashtu ėshtė hedhur poshtė nga gjetjet fosile. Asnjė formė kalimtare, tė cilat sipas neo-Darvinizmit mendohej se mund tė provonin evolucionin gradual tė gjallesave nga mė primitivja te mė tė avancuarat, nuk ėshtė zbuluar ndonjė herė nė botė. Nė tė njėjtėn kohė anatomia krahasuese tregon se speciet qė supozohej tė kenė evoluar nga njėra-tjetra kanė, nė fakt, karakteristika anatomike tė ndryshme e ato kurrė nuk mund tė jenė para ose pasardhėse tė njėra-tjetrės.

            Neo-Darvinizmi kurrė nuk arriti tė bėhej njė teori shkencore, ai mbeti vetėm njė dogmė. Kjo ėshtė arsyeja qė flamurtarėt e teorisė se evolucionit vazhdojnė ta mbrojnė atė megjithėse tė gjitha argumentet provojnė tė kundėrtėn. Njė nga gjėrat pėr tė cilėn ata nuk bien dakord me njėri-tjetrin, ėshtė se cili prej modeleve tė propozuara pėr realizimin e evolucionit ėshtė ai i "drejti". Njė nga modelet mė tė rėndėsishme ėshtė skenari fantastik i njohur si "Ekuilibri i Ndėrprerė".

 

            Shqyrtimi dhe gabimi i Ekuilibrit tė Ndėrprerė

            Shumica e shkencėtarėve qė besojnė nė evolucion pranojnė teorinė neo-darviniste tė evolucionit gradual. Megjithatė, nė dekadat e fundit u propozua njė model tjetėr. I quajtur "ekuilibri i ndėrprerė" ky model kundėrshton idenė darviniste tė evolucionit gradual dhe thotė se evolucioni ndodhi me kėrcime tė mėdha. Mbrojtėsit e parė poterexhinj tė kėtij modeli u shfaqėn nė Amerikė nė fillim tė viteve shtatėdhjetė.

            Dy paleontologėt amerikanė, Nils Eldredge dhe Stephen Jay Gould, e dinin mirė se thėniet e neo-Darvinizmit ishin hedhur poshtė krejtėsisht nga gjetjet fosile. Fosilet provonin se organizmat e gjallė nuk erdhėn nga njė zhvillim gradual, por u shfaqėn papritur plotėsisht tė formuar. Neo-Darvinizmi jetonte me shpresėn e pėrvėluar - tė cilėn e kanė akoma - se njė ditė do tė gjendeshin format kalimtare tė humbura. Kur e kuptuan se kjo shpresė ishte e kotė Eldredge dhe Gould pėrsėri nuk qenė nė gjen- dje tė braktisnin dogmėn e tyre tė evolucionit, ndaj paraqitėn njė model tė ri qė u quajt "ekuilibri i ndėrprerė". Thelbi i modelit tė tyre ishte mendimi se evolucioni nuk ndodhi si rezultat i ndryshimeve tė vogla, por ai ndodhi papritur dhe me ndryshime tė mėdha. Ky model nuk ėshtė gjė tjetėr veēse fantazi. P.sh. paleontologu evropian O. H. Shindewolf, i cili i hapi rrugėn Eldredge dhe Gould, thotė se zogu i parė doli nga njė vezė zvarraniku si njė mutacion vigan, pra, si rezultat i njė aksidenti gjigand qė ndodhi nė strukturėn gjenetike.9 Sipas tė njėjtės teori disa kafshė tokėsore duke pėsuar transformim tė papritur duhet tė ishin kthyer nė balena. Kėto thėnie kundėrshtojnė krejtėsisht rregullat e gjenetikės, biofizikės e biokimisė dhe janė po aq shkencore sa mund tė jetė i tillė tregimi i bukur pėr bretkosėn qė u kthye nė princeshė. Megjithatė duke vuajtur krizėn e pranimit tė neo-Darvinizmit disa paleontologė evolucionistė e pėrqafuan kėtė teori, e cila ishte akoma mė e ēuditshme dhe e pamundur se dhe vetė neo-Darvinizmi.

            Qėllimi i vetėm i kėtij modeli ishte tė shpjegonte boshllėkun nė tė dhėnat fosile, tė cilat neo-Darvinizmi nuk mund t'i shpjegonte. Eshtė krejtėsisht e palogjikshme pėrpjekja pėr tė shpjeguar boshllėqet fosilore nė evolucionin e zogjve me thėnien se "zogu doli krejt papritur prej njė veze zvarraniku", sepse vetė evolucionistėt pranojnė se evoluimi i njė specie nė njė tjetėr kėrkon ndryshime tė mėdha nė kodin gjenetik. Asnjė mutacion nuk mund tė pėrmirėsojė kodin gjenetik. Mutacionet vetėm e ērregullojnė kodin gjenetik. Kėshtu mutacioni vigan i imagjinuar nga modeli i "ekuili- brit tė ndėrprerė" mund tė shkaktojė vetėm dėmtime dhe reduktime vigane nė kodin gjenetik, asgjė mė tepėr.

            Pėr mė tepėr modeli i "ekuilibrit tė ndėrprerė" u rrėzua qė nė hapin e parė, pasi ishte i paaftė t'i jepte pėrgjigje ēėshtjes sė origjinės sė jetės, e cila ėshtė ēėshtja qė hedh poshtė qė nė fillim neo-Darvinizmin. Qė nga momenti kur nuk mund tė vėrtetohet ardhja e rastėsishme nė ekzistencė e njė proteine tė vetme, ndėrkohė qė organizmat pėrbėhen nga miliona proteina, debati merr fund duke e nxjerrė evolucionin gradual apo tė ndėrprerė krejt nga fusha e lojės.

Modeli qė tė vjen nė mendje kur ėshtė fjala pėr evolucionin ėshtė neo-Darvinizmi. Nė kapitujt e mėposhtėm ne do tė ekzaminojmė nė fillim dy mekanizmat imagjinarė tė neo-Darvinizmit e pastaj do tė shikojmė nė tė dhėnat fosile pėr tė parė vėrtetėsinė e tyre. Pas kėsaj do tė flasim me hollėsi pėr ēėshtjen e origjinės sė jetės, e cila zhvlerėson si modelin e neo-Darvinizmit ashtu edhe modelet e tjera evolucioniste si "evolucioni me kėrcime".

            Para se tė bėjmė kėtė ėshtė mirė tė kujtojmė lexuesin se realiteti qė ne do tė hasim nė ēdo hap ėshtė se skenari evolucionist nuk ėshtė gjė tjetėr veēse njė pėrrallė, njė mashtrim i madh qė ėshtė krejtėsisht jashtė botės reale. Eshtė njė skenar qė ėshtė pėrdorur pėr tė mashtruar botėn pėr 140 vjet me radhė. Falė zbulimeve tė fundit shkencore, mbrojtja e tij ėshtė bėrė mė nė fund e pamundur.

 

Pjesė nga libri: “Gjunjėzimi i evolucionit”