Rrėnjėt e mendimit
evolucionist, si njė besim dogmatik qė pėrpiqej tė mohonte faktin e
krijimit, shtrihen deri nė lashtėsi. Shumica e filozofėve paganė tė Greqisė
sė lashtė mbronin idenė e evolucionit. Po tė shikojmė historinė e filozofisė
do tė vėmė re se ideja e evolucionit pėrbėn boshtin e shumė filozofive
pagane.
Rolin stimulues pėr lindjen
dhe zhvillimin e shkencės nuk e ka luajtur kjo filozofi, por besimi nė Zot.
Shumica e njerėzve qė kanė qenė pionierė tė shkencės besonin nė ekzistencėn
e Zotit dhe me studimin e shkencės ata kėrkonin tė zbulonin universin qė Ai
kishte krijuar dhe tė perceptonin e njihnin ligjet qė Ai kishte vendosur.
Astronomėt si Leonardo da Vinēi, Koperniku, Kepleri, Galileo, babai i
paleontologjisė Kuvier, babai i botanikės dhe zoologjisė Linnaues, Isak
Njutoni, i cili vlerėsohet si "shkencėtari mė i madh qė ka jetuar
ndonjėherė", tė gjithė studionin shkencėn jo vetėm duke besuar nė
ekzistencėn e Zotit, por edhe se i gjithė universi erdhi nė ekzistencė si
rezultat i krijimit tė Tij.4
Albert Ajnshtajni qė konsiderohet gjeniu mė i madh i kohės sonė, ishte njė
tjetėr shkencėtar i shquar qė besonte nė Zot. Ai ka thėnė:
Unė nuk mund ta imagjinoj
njė gjeni shkence pa kėtė besim tė thellė. Situata mund tė pėrshkruhet
kėshtu: "Shkenca pa fe ėshtė sakate."
Njė nga zbuluesit e fizikės
moderne, gjermani Max Planck, ka thėnė se kushdo qė studion shkencėn
seriozisht duhet tė lexojė nė derėn e tempullit tė shkencės shprehjen: "Kini
besim". Besimi ėshtė njė cilėsi e domosdoshme e shkencėtarit.
Teoria e evolucionit ėshtė
rezultat i filozofisė materialiste qė doli nė sipėrfaqe me rizgjimin e
filozofive tė lashta materialiste dhe u bė mjaft e pėrhapur nė shekullin XIX.
Ashtu siē kemi treguar mė parė, materializmi kėrkon tė shpjegojė natyrėn
nėpėrmjet fokusit material. Meqenėse ai qė nė fillim mohon krijimin, ai
pohon se ēdo gjė, e gjallė apo jo, ėshtė shfaqur pa krijim, si rezultat i
njė rastėsie qė kėrkonte kushte tė caktuara. Megjithėse mendja njerėzore
ėshtė aq e aftė sa tė kuptojė ekzistencėn e njė vullneti organizues sa herė
qė ndesh rregull dhe organizim, filozofia materialiste, qė ėshtė nė
kundėrshtim me kėtė karakteristikė bazė tė mendjes njerėzore, prodhoi
"teorinė e evolucionit" nė mesin e shekullit XIX.
Imagjinata e Darvinit
Personi qė paraqiti atė qė
njihet si teoria e evolucionit ishte njė natyralist amator anglez, «arls
Robert Darvin. Darvini kurrė nuk pati rastin tė merrte njė edukim shkollor
nė biologji. Ai kishte vetėm njė interes amator pėr natyrėn dhe gjallesat.
Interesi i tij e nxiti tė merrte pjesė nė njė ekspeditė me anijen Bigėll qė
u nis nga Anglia nė 1832 dhe udhėtoi nė rajone tė ndryshme tė botės pėr 5
vjet. Darvini i ri ishte mjaft i impresionuar nga shumėllojshmėria e
specieve tė gjalla e nė veēanti nga njė lloj fringilash (zogj endemikė) qė
pa nė ishujt Galapagos. Ai mendoi se ndryshimi i sqepave tė tyre ishte
shkaktuar nga nevoja e tyre pėr t'u pėr- shtatur me kushtet e jetesės. Me
kėtė ide nė mendje ai supozoi se origjina e jetės dhe llojeve gjendej nė
konceptin e "pėrshtatjes me ambientin". Sipas Darvinit, llojet e ndryshme
nuk ishin krijuar nė mėnyrė tė pavarur, por kishin rrjedhur nga njė
paraardhės i pėrbashkėt dhe kishin ndryshuar mė vonė nga njėri-tjetri si
rezultat i kushteve natyrore.
Hipotezat e Darvinit nuk
ishin bazuar nė ndonjė zbulim shkencor apo eksperiment. Mė vonė ai i ktheu
ato nė teori me mbėshtetjen dhe inkurajimin e disa biologėve materialistė tė
kohės sė tij. Ideja ishte se individėt qė pėrshtateshin me kushtet ku
jetonin i transmetonin kėto pėrshtatje nė mėnyrėn mė tė mirė te gjeneratat
pasardhėse. Kėto cilėsi tė pėrmirėsuara u akumuluan me kalimin e kohės dhe e
transformuan individin nė njė lloj tė ri krejtėsisht tė ndryshėm nga
paraardhėsi i tij (origjina e kėtyre "cilėsive tė pėrmirėsuara" ishte e
panjohur nė atė kohė). Sipas Darvinit, njeriu ishte hallka mė e zhvilluar e
zinxhirit tė kėtij mekanizmi.
Darvini e quajti kėtė
proces "evolucioni nėpėrmjet seleksionimit natyror". Ai mendoi se kishte
zbuluar origjinėn e llojeve: Origjina e njė lloji ishte njė lloj tjetėr. Ai
i publikoi kėto pikėpamje nė librin e tij "Origjina e llojeve me anė tė
seleksionimit natyror" nė 1859.
Darvini e dinte mirė se kjo
teori kishte shumė mangėsi. Ai e tregon vetė kėtė, nė kėtė libėr nė
kapitullin "Vėshtirėsitė e Teorisė". Kėto vėshtirėsi sė pari konsistonin nė
tė dhėnat fosile, nė organet komplekse tė gjallesave qė nuk mund tė
shpjegoheshin me rastėsinė (p.sh. syri) dhe nė instiktet e jetės. Darvini
shpresonte se kėto vėshtirėsi do tė kapėrceheshin nga zbulimet e reja,
megjithatė kjo nuk e ndaloi atė pėr tė formuluar njė numėr shpjegimesh tė
pasakta pėr disa prej tyre. Fizikanti amerikan Lipson ka bėrė komentin e
mėposhtėm pėr "Vėshtirėsitė e Darvinit":
Kur lexova Origjinėn e
Llojeve vura re se vetė Darvini ishte shumė mė pak i si- gurtė nga ajo qė
prezantohej; p.sh. vetė kapitulli i titulluar "Vėshtirėsitė e Teorisė"
paraqet dyshime tė konsiderueshme. Si fizikant, nė mėnyrė tė veēantė, unė u
ndjeva i ēorientuar nga komenti i tij se si duhet tė ishte zhvilluar syri.
Gjatė zhvillimit tė teorisė
sė tij, Darvini u impresionua shumė nga biologėt evolucionistė para tij e nė
mėnyrė tė veēantė nga biologu francez Lamark. Sipas Lamarkut gjallesat i
kalonin veēoritė e fituara gjatė jetės sė tyre nga njė gjeneratė nė tjetrėn
e kėshtu evoluan. P.sh. gjirafat evoluan nga antilopat, si kafshė qė
shtrinin qafėn e tyre gjithmonė e mė tepėr nga gjenerata nė gjeneratė, duke
u pėrpjekur tė arrinin degėt mė tė larta tė pemėve. Kėshtu Darvini e pėrdori
"tezėn e kalimit tė veēorive tė fituara" tė propozuar nga Lamarku, si
faktorin bazė qė i bėri gjallesat tė evoluojnė.
Por tė dy, Darvini dhe
Lamarku, gabuan sepse nė kohėn e tyre jeta mund tė studiohej vetėm me
teknologji primitive dhe nė njė nivel shumė tė papėrshtatshėm. Fushat e
shkencės si gjenetika dhe biokimia nuk ekzistonin as si emėr, kėshtu teoritė
e tyre duhet tė mbėshteteshin krejtėsisht nė fuqinė e imagjinatės.
Ndėrsa ndjehej jehona e
librit tė Darvinit, njė botanist austriak me emrin Gregor Mendel zbuloi
ligjet e trashėgimisė nė 1865. Jo shumė i dėgjuar deri nė fund tė shekullit,
zbulimi i Mendelit mori rėndėsi tė veēantė nė fi llimin e viteve nėntėqind.
Ky zbulim shėnoi lindjen e shkencės sė gjenetikės. Mė pas, u zbulua
struktura e gjeneve dhe kromozomeve. Zbulimi, nė 1950, i ADN-sė, e cila mban
informacionin e koduar gjenetik e vuri teorinė e evolucionit nė njė krizė tė
thellė. Arsyeja ishte kompleksiteti i pabesueshėm i jetės dhe pavlefshmėria
e mekanizmave tė evolucionit tė propozuar nga Darvini.
Kėto zbulime rezultuan nė
hedhjen e teorisė sė evolucionit nė koshin e plehrave tė historisė.
Megjithatė, qarqe tė caktuara insistuan nė riparaqitjen, rimodulimin dhe
ringritjen nė nivele "shkencore" tė kėsaj teorie. Pėr- pjekje tė tilla nga
kėto qarqe marrin kuptim vetėm n.q.s. kuptojmė se pas teorisė sė evolucionit
nuk shtrihen mendime korrekte shkencore, por qė- llime ideologjike.
Pėrpjekjet
e dėshpėruara tė neo-Darvinizmit
Teoria e Darvinit ra nė
krizė tė thellė pėr shkak tė zbulimit tė ligjeve tė gjenetikės nė ēerekun e
parė tė shekullit XX. Megjithatė, njė grup shkencėtarėsh qė kishin vendosur
t'i mbesnin besnik Darvinizmit u orvatėn tė gjenin zgjidhje. Ata u mblodhėn
sė bashku nė njė takim tė organizuar nga "George Society of America" nė
1941. Gjenetistėt G. Ledyard Stebbins dhe Theodosius Dobzhansky, zoologėt
Ernst Mayr dhe Julian Huxlej, paleontologėt George Gaylord Simpson dhe Glenn
L. Jepsen dhe gjenetistėt matematikanė Roland Fisher dhe Sewall Right pas
diskutimesh tė gjata mė nė fund ranė dakord pėr mėnyrėn se si do tė
"meremetohej" Darvinizmi.
Kuadri u fokusua nė
ēėshtjen e origjinės sė ndryshimeve tė dobishme, e cila supozohej se
shkaktonte evoluimin e gjallesave, pro- blem tė cilin Darvini ishte i paaftė
ta shpjegonte dhe thjesht u pėrpoq ta anashkalonte duke u mbėshtetur tek
Lamarku. Tani idea ishte "mutacione tė rastėsishme". Ata e emėrtuan kėtė
teori "Teoria Moderne Pėrmble- dhėse Evolucioniste", e cila u formulua duke
i shtuar tezave tė seleksionimit natyror tė Darvinit konceptin e mutacionit.
Nė pak kohė kjo teori u njoh me emrin "neo-Darvinizėm".
Nė dekadat vijuese u bėnė
shumė pėrpjekje tė dėshpėruara pėr tė provuar vėrtetėsinė e neo-Darvinizmit.
Tashmė dihej se mutacionet qė ndodhin nė gjenet e organizmave tė gjallė
ishin gjithmonė tė dėmshme e kėshtu neo-Darvinizmi u pėrpoq tė gjente njė
provė konkrete pėr tė ashtuquajturat "mutacione tė dobishme", duke bėrė
qindra eksperimente mutacioni. Tė gjitha pėrpjekjet e tyre dėshtuan
plotėsisht.
Gjithashtu, ata u pėrpoqėn
tė provonin se organizmat e parė duhet tė ishin shfaqur rastėsisht nė
kushtet fillestare tė tokės, por edhe kėto ekspe- rimente patėn tė njėjtin
fat. Tė gjitha eksperimentet qė kėrkonin tė provonin se jeta kishte
gjeneruar nga rastėsia dėshtuan. Llogaritjet e probabilitetit vėrtetojnė se
as edhe njė proteinė e vetme (njėsia bazė e ndėrtimit tė jetės) nuk mund tė
formohet nga rastėsia. Qeliza, qė sipas evolucionistėve u formua rastėsisht
nė kushte fillestare dhe tė pakontrolluara, nuk u arrit tė sintetizohej as
nė laboratorėt mė tė sofistikuar tė shekullit XX.
Neo-Darvinizmi gjithashtu
ėshtė hedhur poshtė nga gjetjet fosile. Asnjė formė kalimtare, tė cilat
sipas neo-Darvinizmit mendohej se mund tė provonin evolucionin gradual tė
gjallesave nga mė primitivja te mė tė avancuarat, nuk ėshtė zbuluar ndonjė
herė nė botė. Nė tė njėjtėn kohė anatomia krahasuese tregon se speciet qė
supozohej tė kenė evoluar nga njėra-tjetra kanė, nė fakt, karakteristika
anatomike tė ndryshme e ato kurrė nuk mund tė jenė para ose pasardhėse tė
njėra-tjetrės.
Neo-Darvinizmi kurrė nuk
arriti tė bėhej njė teori shkencore, ai mbeti vetėm njė dogmė. Kjo ėshtė
arsyeja qė flamurtarėt e teorisė se evolucionit vazhdojnė ta mbrojnė atė
megjithėse tė gjitha argumentet provojnė tė kundėrtėn. Njė nga gjėrat pėr tė
cilėn ata nuk bien dakord me njėri-tjetrin, ėshtė se cili prej modeleve tė
propozuara pėr realizimin e evolucionit ėshtė ai i "drejti". Njė nga modelet
mė tė rėndėsishme ėshtė skenari fantastik i njohur si "Ekuilibri i
Ndėrprerė".
Shqyrtimi dhe gabimi i Ekuilibrit tė Ndėrprerė
Shumica e shkencėtarėve qė
besojnė nė evolucion pranojnė teorinė neo-darviniste tė evolucionit gradual.
Megjithatė, nė dekadat e fundit u propozua njė model tjetėr. I quajtur
"ekuilibri i ndėrprerė" ky model kundėrshton idenė darviniste tė evolucionit
gradual dhe thotė se evolucioni ndodhi me kėrcime tė mėdha. Mbrojtėsit e
parė poterexhinj tė kėtij modeli u shfaqėn nė Amerikė nė fillim tė viteve
shtatėdhjetė.
Dy paleontologėt amerikanė,
Nils Eldredge dhe Stephen Jay Gould, e dinin mirė se thėniet e neo-Darvinizmit
ishin hedhur poshtė krejtėsisht nga gjetjet fosile. Fosilet provonin se
organizmat e gjallė nuk erdhėn nga njė zhvillim gradual, por u shfaqėn
papritur plotėsisht tė formuar. Neo-Darvinizmi jetonte me shpresėn e
pėrvėluar - tė cilėn e kanė akoma - se njė ditė do tė gjendeshin format
kalimtare tė humbura. Kur e kuptuan se kjo shpresė ishte e kotė Eldredge dhe
Gould pėrsėri nuk qenė nė gjen- dje tė braktisnin dogmėn e tyre tė
evolucionit, ndaj paraqitėn njė model tė ri qė u quajt "ekuilibri i
ndėrprerė". Thelbi i modelit tė tyre ishte mendimi se evolucioni nuk ndodhi
si rezultat i ndryshimeve tė vogla, por ai ndodhi papritur dhe me ndryshime
tė mėdha. Ky model nuk ėshtė gjė tjetėr veēse fantazi. P.sh. paleontologu
evropian O. H. Shindewolf, i cili i hapi rrugėn Eldredge dhe Gould, thotė se
zogu i parė doli nga njė vezė zvarraniku si njė mutacion vigan, pra, si
rezultat i njė aksidenti gjigand qė ndodhi nė strukturėn gjenetike.9
Sipas tė njėjtės teori disa kafshė tokėsore duke pėsuar transformim tė
papritur duhet tė ishin kthyer nė balena. Kėto thėnie kundėrshtojnė
krejtėsisht rregullat e gjenetikės, biofizikės e biokimisė dhe janė po aq
shkencore sa mund tė jetė i tillė tregimi i bukur pėr bretkosėn qė u kthye
nė princeshė. Megjithatė duke vuajtur krizėn e pranimit tė neo-Darvinizmit
disa paleontologė evolucionistė e pėrqafuan kėtė teori, e cila ishte akoma
mė e ēuditshme dhe e pamundur se dhe vetė neo-Darvinizmi.
Qėllimi i vetėm i kėtij
modeli ishte tė shpjegonte boshllėkun nė tė dhėnat fosile, tė cilat neo-Darvinizmi
nuk mund t'i shpjegonte. Eshtė krejtėsisht e palogjikshme pėrpjekja pėr tė
shpjeguar boshllėqet fosilore nė evolucionin e zogjve me thėnien se "zogu
doli krejt papritur prej njė veze zvarraniku", sepse vetė evolucionistėt
pranojnė se evoluimi i njė specie nė njė tjetėr kėrkon ndryshime tė mėdha nė
kodin gjenetik. Asnjė mutacion nuk mund tė pėrmirėsojė kodin gjenetik.
Mutacionet vetėm e ērregullojnė kodin gjenetik. Kėshtu mutacioni vigan i
imagjinuar nga modeli i "ekuili- brit tė ndėrprerė" mund tė shkaktojė vetėm
dėmtime dhe reduktime vigane nė kodin gjenetik, asgjė mė tepėr.
Pėr
mė tepėr modeli i "ekuilibrit tė ndėrprerė" u rrėzua qė nė hapin e parė,
pasi ishte i paaftė t'i jepte pėrgjigje ēėshtjes sė origjinės sė jetės, e
cila ėshtė ēėshtja qė hedh poshtė qė nė fillim neo-Darvinizmin. Qė nga
momenti kur nuk mund tė vėrtetohet ardhja e rastėsishme nė ekzistencė e njė
proteine tė vetme, ndėrkohė qė organizmat pėrbėhen nga miliona proteina,
debati merr fund duke e nxjerrė evolucionin gradual apo tė ndėrprerė krejt
nga fusha e lojės.
Modeli qė tė
vjen nė mendje kur ėshtė fjala pėr evolucionin ėshtė neo-Darvinizmi. Nė
kapitujt e mėposhtėm ne do tė ekzaminojmė nė fillim dy mekanizmat imagjinarė
tė neo-Darvinizmit e pastaj do tė shikojmė nė tė dhėnat fosile pėr tė parė
vėrtetėsinė e tyre. Pas kėsaj do tė flasim me hollėsi pėr ēėshtjen e
origjinės sė jetės, e cila zhvlerėson si modelin e neo-Darvinizmit ashtu
edhe modelet e tjera evolucioniste si "evolucioni me kėrcime".
Para
se tė bėjmė kėtė ėshtė mirė tė kujtojmė lexuesin se realiteti qė ne do tė
hasim nė ēdo hap ėshtė se skenari evolucionist nuk ėshtė gjė tjetėr veēse
njė pėrrallė, njė mashtrim i madh qė ėshtė krejtėsisht jashtė botės reale.
Eshtė njė skenar qė ėshtė pėrdorur pėr tė mashtruar botėn pėr 140 vjet me
radhė. Falė zbulimeve tė fundit shkencore, mbrojtja e tij ėshtė bėrė mė nė
fund e pamundur.
Pjesė nga
libri: Gjunjėzimi i evolucionit
|