Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Dr. Nuhi VINCA

GJURMË TË LASHTËSISË PAGANE NË LIRIKËN POPULLORE TË STRUGËS DHE TË OPOJËS (1)

            Dy lloj normash e botëkuptimesh u ngulitën në kokën e njeriut tonë e sidomos në shtëpi të tij: jeta e normave dhe e botëkuptimeve fetare e ardhur dhe e imponuar përmes fesë dhe jeta e normave të trashëguara, tradicionale, të vjetra. E gjatë qe kjo luftë aq sa po zgjat edhe në ditët tona.

            Gjurmë të lashtësisë parakristiane hasen në gjithë lirikën popullore shqiptare ashtu si edhe në shumë lirika popullore të popujve të tjerë. Iniciacioni i këngëve të dasmës, elemente lashtësie të këngëve të punës, të vajtimit etj. Janë gjurmë pagane, por ne kësaj here qëllimisht ndalemi te këngët dhe ritet e motmotit (apo festat periodike, siç i quajnë disa) ku më së shumti del aspekti i lashtësisë parakristiane në krijimin e tyre.

            Është një veçori sa e çuditshme aq edhe tragjike për shqiptarët e këtyre dy regjioneve (mbase nuk është vetëm për banorët e këtyre trevave), veçoria që konsiston në faktin se ky popull që kur pranoi fenë islame edhe më herët ka ushtruar si të thuash dy lloj normash paralelisht, në të njëjtën kohë.

            Dy lloj normash e botëkuptimesh u ngulitën në kokën e njeriut tonë e sidomos në shtëpi të tij: jeta e normave dhe e botëkuptimeve fetare e ardhur dhe e imponuar përmes fesë dhe jeta e normave të trashëguara, tradicionale, të vjetra. E gjatë qe kjo luftë aq sa po zgjat edhe në ditët tona. Karakteri konservator i festave dhe i këngëve të motmotit nuk do të ishte aq konsekuent dhe deri diku i pamposhtur sikur festat e reja të kishin thelbësisht karakterin më progresiv apo sikur t’i përgjigjeshin etnopsikologjisë së popullit, gjithmonë varur dhe kushtëzuar nga rrethanat ekonomiko-shoqërore, se “nocionet morale ndryshojnë bashkë me ndërrimet e atyre kushteve, në të cilat jetojnë njerëzit” thotë Plehanovi. Kështu, ithtarët e fesë islame në regjionet, për të cilat e kemi fjalën, në institucionin fetarxhaminë, nuk guxuan as t’i përmendin as t’i respektojnë, por përkundrazi i luftuan, por me të ardhur në shtëpi, bota femërore, me të tjerët vazhduan t’i ushtrojnë ritet dhe t’i këndojnë këngët e Ditës së Verës, të Nevruzit, të Shëngjergjit, të Eremisë, e të Shën Mitrit (Strugë) apo të Verzës, Shingjergjit, Shin Kollit, Jeremisë, Bozhiqit, Plakast, Dodolisë apo Dadolisë etj. (Opojë). Ato u festuan në vazhdimësi shekujsh dhe festohen edhe sot.

            Ndër festat e ritet depërtuan në masë, këngët për to e lidhur me to nuk mbeten gjithmonë masive, sepse ndërruan edhe kushtet ekonomiko-shoqërore qe i lindën. Shkencëtarë të ndryshëm, kur kanë studiuar lindjen e letërsisë në plan të përgjithshëm, kanë pasur parasysh botëkuptimin e drejtë shkencor: materializmin historik që shkurtimisht do të mundë të përmblidhej në fjalët e parafrazuara të Plehanovit- në historinë e njerëzimit ndryshojnë marrëdhëniet e prodhimit. Kjo e orienton edhe krijimtarinë artistike. Botëkuptimet e drejta shkencore i ka përqafuar edhe shkenca shqiptare. Kështu tani kemi një varg studimesh qe i kanë konkretizuar këto pikëpamje shkencore duke i bazuar në mendimet largpamëse të klerikëve të marksizmit.

            Të hedhësh vështrimin mbi këngët e ritet e motmotit në gjendjen e sotme, nuk është e mundur të mos mendosh për lashtësinë pagane të burimit të tyre, edhe pse fetë monoteiste kanë bërë përpjekje duke i luftuar vazhdimisht ose duke u përpjekur t’i pleksin me elemente të reja të fesë kristiane apo islame duke dashur t’i bëjnë si festa të tyre. Një pjesë relativisht të vogël të lirikës së këtyre regjimeve e përbëjnë këngët e motmotit. Ky proporcion është analog edhe me gjithë lirikën gojore shqiptare, por me një veçori karakteristike se dy regjionet janë mjaftë të pasura me këngë e rite të këtij lloji. Kështu vetëm në Opojë u regjistruan mbi dyzet këngë të motmotit gjatë dy ekspeditave të fundit (1978-1979), një pjesë e madhe e të cilave nuk janë publikuar në asnjë nga burimet e deritashme folklorike. Ato ruhen në AIA në dosjen e Ekspeditës së Institutit Albanologjik pranverë 1978 dhe Ekspeditën e vjeshtës të përbashkët me Institutin e Kulturës Popullore të Tiranës.

            Të gjitha festat periodike apo të motmotit ndahen në dy grupe: në atë të ciklit të beharit dhe në ato të ciklit dimëror. Shumica e këtyre festave janë të pranverës e të verës, kurse vetëm Shënmitri (strugë) dhe Plakast, Bozhiqi etj. Janë të vjeshtës e të dimrit. Në tërësi, ato të pranverës janë edhe ritet më të gjalla që shoqërohen me këngë si edhe vlera artistike, ndërsa ato të dimrit e të vjeshtës janë në braktisje e sipër. Këtyre u mungojnë këngët ose kanë mbetur në gjendje fort fragmentare. Të gjitha këngët e motmotit ndahen në: këngë shumë të lashta parakristiane e në një grup këngësh pak më të vonshme. Kjo vërehet nga gjurmët pagane të tyre sidomos kur këndojnë kultet e perëndive të vegjetacionit, të pjellorisë, të zjarrit, të ujit, si elemente të përbashkëta ballkanike e jashtëballkanike si dhe nga specifikat e jetës siç është kurbeti, humori si elemente më të reja.

            Kur theksojmë se disa nga këto këngë të lashta janë në braktisje, jemi të mendimit se tani, kur në shtëpinë e bujkut e të blegtorit kanë zënë vend mjetet e shpikjet moderne që paralajmërojnë kohën për nesër, këngët e lashta të motmotit janë çastet e fundit. Koha e re po hyn me hov në jetë. Ajo krijon kushte të reja, njerëz të rinj dhe natyrisht këngë të reja, por këto që janë, shndërrohen në ura lidhëse për të shkuar e për të shkelur me hapa të sigurt në një botë të re e më progresive.

            Këngët e motmotit, sidomos ato të botës bujqësore apo fushave të tjera, flasin për një kohë të lashtë, atëherë kur të menduarit për fenomenet e natyrës e të jetës bashkë me mënyrën e prodhimit material ishin në një shkallë të ulët, të pazhvilluar. Atëherë në mendjen e njeriut lindi mistika dhe fantastikja, pra një bindje pagane.

            Edhe njeriut të këtyre anëve, si çdokujt tjetër në rruzullin tokësor, në stadin përkatës të zhvillimit, i gjetur kësisoj para fenomeneve të pakapshme të natyrës si dhe para shumë nocioneve abstrakte të jetës e të vdekjes, i lindi dëshira që t’i lutet lules së parë në Ditën e Verës (13 mars) e t’i thotë:

            Kukureku i roj

            Rumi sojt e moj,

            Niçin e ni vjet,

            Kurxho mos m’i xhet’!.

            (Strugë)

            Ose në ditën e Eremisë të shkojë për t’u larë në Drinin akoma të ftohtë, (më 14 maj) e t’i pëshpërit gjithë mistikë:

            Ujt teposht, shndeti terma….etj.

            (Strugë)

            Ndërsa në Opojë vajzat dalin në natyrë, buzë lumit krehin flokët duke thënë:

            Si uji xhi shkon teposhtë,

            Përpjetë flokt e mija shkofshin!

            Sikur uji i visë xhi rritet e hec

            Ç’ashtu flokët e mija u rritshin shpejt!

            (Opojë)

            Të rinjtë e të rejat ndezin zjarrin, lidhin belin e kokën që të mos kenë dhembje verës në punë: djemtë venë “Potka” nëpër livadhe që të marrë mbarë bereqeti. Barinjtë në ditën e kryemotit, në ditën e Verzës po edhe në bagëtinë në natyrë me krunde, barishte me kripë.

            Pra të gjitha këto edhe në folklorin tonë zbulojnë gjurmë të besimit në kulte pagane të pjellorisë. Me këso këngë nuk kënaqet shija estetike, por në radhë të parë këndohen ata që i duhen më së shumti për punë: sytë, aftësitë e të menduarit. Pra ndillet shëndeti, dobia, utilitariteti. Karakteri i punës dhe ai utilitar manifestohet edhe te fjalët që ndihen nga kopshtarët struganë, kur dy veta, me kashtën e thekrës ndër sqetull dhe me sëpatën në duar, u afrohen pemëve një nga një dhe u thonë dialogun e njohur: ( A ta pres?- Jo, se bon me thes. A ta hosh?-Po se bon me kosh. A t’i sojll?- Mo se bon me kojll).

            Ndër këngët më të lashta të momentit nuk janë primare vlerat estetike si qëllim i këngëtarit të popullit. Primare janë komponentët e tjera që zanafillën e kanë në vetëdijen e njerëzve që jetojnë në gjirin e shoqërisë, udhëhequr me botëkuptimet e shoqërisë përkatëse.

            Prandaj, këto këngë janë studiuar më shumë me qasje jashtë letrare, me qasje që kapin relacionin letërsi-shoqërireligjion e relacione të tjera, fort pak, pra, ose gati aspak në aspektin estetik.

            Kënga -Maj maj kokomaj/Rrjotmi fjokët sa t’i mbaj/ Për nji jav’ sa ni stav’, Për një muj sa nji duj/ Për nji vjet sa ni qep/ Sa bishti i kalit/ Sa litari samarit/ Sa usha pazarit/ etj., - bën përjashtime nga grupi i tillë sepse, siç është thënë edhe nga një studiues tjetër, kjo del si njëra nga variantet më të bukura në llojin e vet në gjithë lirikën shqipe e që lidhet me ritin e “kullotjes së flokëve gjatë ditëve të festave pranverore nga ana e vashave strugane. Kur e theksojmë faktin se këngët e motmotit nuk shquhen shumë për vlerat estetike, nuk mohojnë këto vlera edhe për disa këngë relativisht më të reja se ato me gjurmë të lashta pagane. E tillë b.f. është kënga e Majit që u citua më lart dhe ajo e mbledhjes së luleve për ditën e verës, në të cilat vërehen elemente poetike të një niveli pak më të lartë. Në këto këngë është e pranishme një ndjenjë e ngrohtë që qarkullon nëpër vargje e ka shprehje figurative të qëlluara.

            Kënga e luleve është e përhapur mjaft. Dihet se nga kjo këngë u frymëzua L. Poradeci. Siç na njofton Dh. Shuteriqi në veprën e tij “Nëpër shekuj letrare” (Tr. 1973, f.12 e 13) variantin e kësaj kënge e gjejmë edhe

ndër arbëreshë:

            N’është gjarpëri që u zu

            Kanë barëra fushat;

            N’është dora që e ngau

            Atë dorë ajo e do…

            Pas kësaj strofe vijon ky komentim:

            Vargjet e fundit të kësaj kënge janë njëlloj me vargjet e fundit të një kënge të viseve tona që edhe sot dëgjohet në fshatrat e Pogradecit: ”N’e zu gjarpëri u shëroftë/ N’e zu trimi u trashëgoftë". Kjo e Pogradecit është këngë pranverore, këngë lulesh si i thonë, e cila me sa kemi gjurmuar ka të bëjë me këngët rituale të ringjalljes së natyrës në pranverë dhe këndohen ndër festa si Pashka dhe Dita e verës”. Qasjet e shumta të studiuesve ndaj riteve e të këngëve të motmotit janë përqendruar më shumë në jetën rituale të tyre se sa në atë estetike për arsye se është menduar se mungojnë vlerat e njëmendta estetike. Prandaj, këto janë vështruar nga aspekti etnologjik. Por, grupi tjetër i këngëve që për nga përmbajtja, japin të kuptosh se janë krijime postpaganike, aspak nuk përkon me këtë konstatim mohues vlerash.

            Kështu, këngët e regjistruara nga gratë e moshuara edhe në Opojë, pos dy-tri këngëve që u veneruan në Strugë, flasin vetë bindshëm si fakt i gjallë estetik. Të tilla i konsiderojmë disa këngë motmoti të festave të Ditës së Verës dhe të Shingjergjit apo Eremisë si është cikli i tetë këngëve që fillojnë me vargun botë e tokës tonë e sidomos kënga e Verzës që nis me vargun: po këndon bilbili, të cilat i shënuam në Kuk dhe në Pllavë të Opojës (1978-1979). Ja si duket ky fakt estetik:

            Po këndon bilbili

            Po këndon no ferr:

            Këndo të lumtë goja

            Se dolëm no ver!

            Po këndon bilbili

            Nopor fush t’gjona:

            Këndo, bilbil, këndo

            Se verza- e jona.

            Po këndon bilbili

            Po këndon tu dera:

            Këndo, bilbil, këndo

            Se na erdh pranvera!

            Kënga “Po këndon bilbili” paraqet një pikturë të gjallë e realiste nga jeta rituale rurale apostrofuar bilbilit, shpendit aq të kënduar në poezinë e shkruar të romantikëve të të gjitha kombeve. Por, këtu vargjet na dalin të gdhendura e të gjetura nga çdo gjë e tepërt.

            Vazhdon...

     (2)