Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Aleksandër STIPÇEVIQ 

http://gazetaletrare.com

HISTORIA E LIBRIT

Disa tregime popullore; ai për personazhin e pafat Gilgameshin, janë ruajtur në një numër shumë të madh ekzemplarēsh e variantesh. Atë e kanë përshkruar më së pari sumerët, e pastaj edhe shumë popuj të tjerë. Mirëpo, shkruesit sumerë nuk kanë shkruar vetëm veprat letrare e mitologjike, por edhe fjalorë, tekste veterinarie, matematikore e tekste të tjera, në të cilat njeriu i atëhershëm i fiksonte arritjet e veta shkencore e teknologjike.

Rrëfimi për librin nis në pjesën jugore të Mesopotamisë, ku njëri ndër popujt më enigmatikë në historinë njerëzore-sumerët, krijuan një civilizim jashtëzakonisht të lartë.

Fatet e këtij populli, nga shumë aspekte, janë më të vërtetë unike. Gërmimet shumë të mëdha arkeologjike dhe studimet intensive të mbeturinave të kulturës së tyre materiale e shpirtërore, kanë nxjerrë në dritë shumë anë tê historisë së jetës së tyre, por akoma nuk është zbuluar prejardhja si dhe raca së cilës i kanë takuar. Supozohet se sumerët, në gjysmën e dytë të mijëvjeçarit V para erës së re apo ndoshta edhe më herët, kanë zbritur nga veriu, nga zona e detit Kaspik, dhe kanë zënë pjesën jugore të luginës pjellore ndërmjet lumenjve Tigër e Eufrat. Disa shekuj më pas arritën një zhvillim e një qytetërim të shkëlqyer, nga i cili do të frymëzohen të gjitha qytetërimet e mëvonshme të mëdha në Lindjen e Mesme.

Sumerët, pasi e humbin pavarësinë politike, nga mbarimi i mijëvjeçarit III, shpejt zhduken nga skena historike. Trashëgimtarët e tyre në këtë zonë: akadët, babilonasit, asirianët e popujt e tjerë i marrin dhe i zhvillojnë edhe më tutje një pjesë të madhe të arritjeve të civilizimit të tyre, si në lëmin e shkencēs, të organizimit shtetëror, të letërsisë etj. Vetë emri i sumerëve do të fundoset në harresë dhe nuk do të përmendet më përderisa para arkeologëve të shashtisur të shekullit XIX dalin në dritë qytetet sumere, sisemet e ujitjes, tempujt gjigandë dhe mijëra rrasa argjili të shkruara me shkrim piktopografik e kunjor. Për sumerët sot dimë shumë. Shkenca u ka kthyer të gjitha prioritetet dhe i ka dhënë këtij populli shumë të lashtë vend nderi në historinë e kulturës botërore. Ndër prioritetet e shumta bëjnë pjesë shkrimi, librat e bibliotekat e para.

Përsa i përket shkrimit, nuk dihet me siguri, nëse, pikërisht, sumerët kanë qenë të parët të cilët e kanë përsosur sistemin për paraqitjen grafike të mendimit. Megjithatë, ky supozim konsiderohet më i pranueshëm. Përmendoret më të vjetra të ruajtura të shkrimit sumer janë rrasa të vogla argjile me radhë piktogramesh të gdhendura, që datohen në mesin e mijëvjeçarit IV para erës së re. Gjithashtu, mendohet se sumerët edhe më herët të kenë shkruar me një shkrim të tillë rudimentar mbi materiale organike, që janë kalbur e zhdukur. Është e mundur, po ashtu, që sumerët idenë e shkrimit, si mjet komunikimi ta kenë marrë nga ndonjë popull tjetër akoma të paidentifikuar, i cili para ardhjes së tyre ka jetuar në Mesopotaminë Jugore.

Pa marrë parasysh këtë çështje të “prioritetit”, një gjë mund të pohohet me siguri; sumerët ishin të parët që e kanë përsosur shkrimin ideografik dhe gradualisht, e kanë thjeshtësuar edhe e kanë shndërruar atë në një sistem shenjash me tipare gjithnjë e më të theksuara fonetike.

Në qytetin Uruk (Erekun biblik) janë zbuluar disa qindra rrasa argjile të shkruara me shkrim piktografik, që datohen nga mesi i mijëvjeçarit IV para erës së re. Në atë kohë sumerët përdornin rreth 2000 shenja (piktograme). Me kalimin e shekujve shkrimi u përsos dhe për shkak të fonetizmit gjithnjë e më të madh të tij shenjat do të pakësohen gradualisht, kështu që në mijëvjeçarin II para erës së re do të mbesi  gjithësej 500-600. Pamja e shkrimit sumer, me kalimin e kohës, do të ndryshojë esencialisht. Skicat fillestare nga faza piktografike do të shndërrohen në shenja të skematizuara, të cilat shpesh do t’i ngjajnë shumë pak bazës nga e cila janë zhvilluar. Ky evulucion i morfologjisë së shenjave u mundësua edhe nga mënyra e re e shkrimit të këtyre shenjave mbi argjilën e butë me anë lapsash të mprehur prej kallami, druri ose të ndonjë materiali tjetër, të cilët mbi argjilë linin shenja të gjata në formë trekëndëshi që i ngjasonin kunjit. Së këndejmi rrjedh edhe emri për këtë shkrim; kunjor. Sumerëve u shkoi dorësh ta përsërisin aq shumë shkrimin, saqë me të mund të shprehnin idetë më të ndërlikuara dhe ndjenjat delikate.

As shkrimi piktografik, në fillim, dhe as ai kunjor, më vonë, nuk kanë lindur e janë zhvilluar nga dëshira që me ta të shkruhen poezi, tregime ose tekste të shkencave të natyrës. Sumerët shkrimin e kanë zhvilluar nga nevoja e përditshme për të regjistruar mallin ose kafshët, të cilat individë të ndryshëm ishin të detyruar t’ua dorëzonin tempujve ose nëpunësve lokalë, e kështu me radhë. Edhe më vonë, në kohën e lulëzimit të perandorisë babilonase e asiriane, si edhe në shumë zona të Lindjes së Mesme, shkrimi, në rend të parë, shërbente për qëllime utilitare. Madje, rreth 95% të të gjitha teksteve të zbuluara deri më sot, të shkruara në rrasat e argjilës, mbi gur ose në ndonjë material tjetër, kanë përmbajtje afariste, shtetërore ose administrative. Për historinë politike e ekonomike të njerëzimit këto tekste kanë vlerë të çmueshme, mirëpo për historinë e kulturës rëndësi më të madhe kanë rrasat me përmbajtje historike, letrare, juridike, mitologjike, astronomike, veterinare e me përmbajtje të ngjashme. Leximi i këtyre rrasave (shpesh në fragmente e me dëmtime të rënda) rezultoi me njohuri me të vërtetë të papritura. U tregua se sumerët kishin një letërsi shumë të pasur e të larmishme; njihnin bazat e shumë shkencave natyrore dhe se kishin pasur një mitologji shumë të pasur, në të cilën ndeshen motive të cilat në shekujt e mijëvjeçarit të mëvonshëm do të bëhen pronë e të gjithë popujve në Lindjen e Mesme. Disa prej tyre do t’u qëndrojnë të gjitha ndryshimeve historike e do të arrijnë deri në ditët e sotme.

Rrasat argjilore sumerët i ruanin në lokale të veçanta, që gejndeshin në mjediset e tempujve, pallateve mbretërore ose shkollave. Mbeturinat e këtyre bibliotekave-arkiva janë zbuluar në qytetet e mëdha sumere: Lagash, Ur, Uruk, Nipur etj. Vendosja e qindra pllakave në ambientet e tempujve, pallateve a vende të tjera ka ngjallur shumë diskutime. Një rreze drite, në këtë çështje interesante, hodhi eksperti i njohur amerikan për historinë e kulturës sumere, S.N.Kramer, i cili tekstin e një rrase, e cila ruhet në Muzeun Universitar në Filadelfi (Pensilvani, ShBA) e identifikoi si katalog biblioteke. Kjo rrasë, që i takon viteve 2000 para erës së re, është zbuluar në rrënojat e qytetit Nipur, qendër religjioze e kulturore e sumerëve, ku janë zbuluar edhe shumë rrasa të tjera argjile si edhe punishte e shkolla shkrimi të ruajtura mirë. Në të dy anët e rrasës është regjistri i //gjashtëdhjetë e dy veprave// me përmbajtje të ndryshme, prej të cilave trembëdhjetë të fundit i takojnë grupit “urtësitë”. Nga një e dhënë supozohet se rrasat e argjilës, në raftet e bibliotekës së atjeshme, kanë qenë të renditura sipas grupeve profesionale rudimentare. Nēse interpretimi i Kramerit është i saktë, ky do të ishte paralajmërimi i parë për ekzistencën e një sistemi embrional klasifikues në bibliotekat sumere.

Edhe një rrasë nga Nipuri, me një regjistër të ngjashëm, ruhet në Luvër të Parisit, të cilën e ka zbuluar po ashtu Krameri i palodhshëm e mendjemprehtë. Në këtë regjistër ndeshen disa tituj që janë shënuar edhe në rrasën e Filadelfisë; kështu që në të dy rrasat kemi të përmendura gjithësej //87 tituj//. Syrit plot përvojë të Kramerit nuk i kanë shpëtuar disa veçanti kaligrafike në këto rrasa, të cilat ia kanë mbushur mendjen se i ka shkruar e njëjta dorë.

Nuk na habit që ruajtësit e atëhershëm të rrasave (nuk kemi kurajo t’i quajmë bibliotekarë ose arkivistë!), të jenë kujdesur për vendosjen e rrasave mbi rafte, në mbështetje të ndonjë renditjeje logjike. Mënyra më e thjeshtë ka qenë që rrasat me përmbajtje mitologjike t’i vendosnin në një raft; ato me përmbajtje matematikore në një tjetër e kështu me radhë. A thua katalogu i Nipurit mund të kishte edhe ndonjë vlerë praktike? Është vështirë të thuhet, por ai, pa dyshim, na zbulon përpjekjen e “bibliotekarëve-arkivistëve” të atëhershëm për të krijuar mënyrën e orientimit në fondin, tashmë të madh, në bibliotekat e kohēs.

Kultura sumere ka dominuar në Mesopotami më shumë se njëmijë e pesëqind vjet, d.m.th. nga mesi i mijëvjeçarit IV deri në fillim të mijëvjeçarit II. Gjatë kësaj kohe, shkruesve sumerë u ka shkuar ndorësh, që të shkruajnë një numër shumë të madh tekstesh me përmbajtje të ndryshme e me një numër të madh kopjesh. Disa tregime popullore; ai për personazhin e pafat Gilgameshin, janë ruajtur në një numër shumë të madh ekzemplarēsh e variantesh. Atë e kanë përshkruar më së pari sumerët, e pastaj edhe shumë popuj të tjerë. Mirëpo, shkruesit sumerë nuk kanë shkruar vetëm veprat letrare e mitologjike, por edhe fjalorë, tekste veterinarie, matematikore e tekste të tjera, në të cilat njeriu i atëhershëm i fiksonte arritjet e veta shkencore e teknologjike. Sumerët janë të parët të cilët këto arritje i kanë shënuar me një qëllim të qartë – për t’i ruajtur për breznitë e ardhshme. Me fjalë të tjera, librit; sumerët i kanë caktuar rolin, të cilin do ta ruajnë deri më sot – që të jetë ruajtës i arritjeve intelektuale e teknologjike të njeriut.

Nga mesi i mijëvjeçarit III, në Mesopotami, nisin të depërtojnë akadët semitë. Nën goditjet që pësojnë nga ardhacakët luftarakë, sumerët zhduken ngadalë nga arena historike. Pas një ngritjeje të shkurtër e të shkëlqyeshme në kalimin në mijëvjeçarin II, kur kultura sumere përjeton një ndër lulëzimet e veta më të mëdha, amorianët semitë e shkatërrojnë qendrën e shtetit të tyre, qytetin Ur, dhe vendin e sumerëve ia nënshtrojnë sundimit të vet. Në gërmadhat e shtetit sumer e kulturës së tyre do të zhvillohet shteti i fuqishëm i Babilonisë.

Gjithë ç’kishin krijuar sumerët në lëmin shpirtëror e në atë të kulturës materiale e trashëguan dhe e zhvilluan më tutje babilonasit.