|
SI RRITET TRURI
Për ta njohur ma mire ndikimin e frytshëm të
emocioneve ndaj trurit mendor – dhe për ta kuptuar për çka ndjenjat dhe
arsyeja aq lehtë konfliktohen – le ta studiojmë mënyrën në të cilën truri ka
evoluar. Truri i njeriut, me një kilogram e gjysmë, apo edhe ma shumë, me
qeliza dhe lëngun nervor, rreth tre herë është më i madh se truri i
kushërinjve tonë më të afërt në evolucion, të primateve jo-humane. Gjatë
miliona vjetëve të evolucionit, truri është rritur prej pjesëve më të vogla
kah ato më të mëdha, me shumë qendra të cilat janë zhvilluar si vazhdimësi
e pjesëve të vogla, shumë më të vjetra.(Rritja e trurit të embrionit
njerëzor në mënyrë të egër e përcjellë këtë trajektore evolutive.)
Pjesa më primitive e trupit, të cilën e kanë të
gjitha speciet me sistem shumë më të ulët nervor, e ky është trungu cerebral
i cili e rrethon majën e palcës kurrizore. Kjo rrënjë cerebrale i rregullon
funksionet bazike të jetës siç është frymëmarrja dhe metabolizmi i organeve
tjera, dhe njëkohësisht kontrollon reaksionet e lëvizjet e rëndomta. Për
këtë tru primitiv nuk mund të thuhet se është në gjendje të mendojë dhe të
mësojë; për të mund të thuhet se është tubë e paracaktuar e rregullatorit të
programuar i cili trupit i mundëson funksionim të drejtë dhe reagim adekuat,
i cili e bënë të mundur ekzistimin. Ky tru ka qenë më i fortë në epokën e
pakurrizorëve: imagjinoni gjarprin i cili shushuritë para se të sulmoj.
Nga rrënja më primitive, e trungut cerebral,
janë zhvilluar qendrat emocionale. Me miliona vjet më vonë gjatë
evolucionit, nga këto zona është krijuar truri mendor apo “neokorteks-i”
llambë e madhe me gërsheta të tkurrura të indeve të cilat i përbëjnë thelat
e sipërme. Fakti se truri mendor është formuar nga ai emocional, flet shumë
për lidhshmërinë e mendimeve me ndjenjat; truri emocional është formuar
shumë më herët sesa ai racional.
Rrënja me e vjetër e jetës sonë emocionale
gjendet në shqisat e të nuhaturit apo, më saktësisht, në pjesën olfaktive,
qelizat të cilat i pranojnë dhe i analizojnë aromat. Çdo trup i gjallë,
pavarësisht a është i ushqyeshëm, i helmueshëm, partner seksual, sulmues apo
edhe egërsirë, ka “nënshkrimin” e caktuar molekular i cili mund të bartet me
erë. Në epokat primitive, falë epërsisë së shqisave të të nuhaturit, është
mundësuar mbijetesa.
Nga pjesa olfaktive qendrat e vjetra të
emocioneve kanë filluar të evoluojnë dhe me kohë kanë mbërri që të rriten sa
për të qenë në gjendje ta rrethojnë majën e trungut cerebral. Në fazën
fillestare qendrat olfaktive kanë qenë të përbëra prej thelave shumë të
holla neuroneve të tubuara për t’i analizuar aromat. Një thelë e qelizës e
ka pranuar një aromë dhe e ka radhitur në kategorinë e caktuar: ngrënëse apo
helmuese, seksualisht të pranuar, armiqësore apo ushqyese. Tjetra thelë e
qelizave i ka dërguar porositë kthyese tërë sistemit nervor, duke e
informuar trupin se çfarë të bëjë: të kafshoj, pështy, afrohet, ikë, ndjekë.
Me ardhjen e sisorëve të parë, janë krijuar edhe
shtresat e para themelore të trurit emocional. Këto, duke e rrethuar trungun
cerebral, një përshkrim i vrazhdë kanë pasur pamjen e gjevrekut me mbarim të
kafshuar ku trungu cerebral është ngjitur për to. Pasi që kjo pjesë e ka
rrethuar dhe e ka kufizuar trungun cerebral, ka marr emrin “sistem limbistik”,
prej fjalës latine “limbus”, që do të thotë “unazë”(rreth). Kjo sipërfaqe e
re emocionale iu është përshtatur repertuarit cerebral. Ky është ai sistem
limbistik i cili na mbanë në kthetrat e veta kur ne zemërohemi, apo kur na
preokupon lakmia, apo edhe kur dashurohemi së tepërmi apo edhe trembemi nga
tmerri.
Derisa ka evoluar, sistemi limbistik i ka
përsosur dy armë të fuqishme: mësimin dhe kujtesën. Këto përparësi
revolucionare ia kanë mundësuar shtazës që të bëhet shumë më e mençur në
zgjedhjet e saja për ekzistencë, dhe t’i mpreh reaksionet duke iu adaptuar
kërkesave të ndryshimeve përpara sesa atyre të pandryshueshme dhe
automatike. Nëse nga ushqimi helmohej, herën tjetër kësaj kishte mundësi t’i
shmangej. Vendimi çka të hahet dhe çka të refuzohet në të shumtën kanë qenë
të përcaktuara me aromë; lidhja midis “llambës” olfaktive dhe sistemit
limbistik tash merr detyrën ta bëjë diferencimin e aromave dhe t’i dallojë,
duke i krahasuar aromat e tashme me ato të mëparshme, dhe në këtë mënyrë t’i
ndaj të mirat nga të këqijat. Ky është veprim “rinencefalonit”, i cili ka
kuptimin veprimi i “trurit hundorë”, veprimit midis sistemit libistik dhe
bazës së neokorteksit – trurit mendor.
Para njëqind milion vjetësh truri i sisorëve me
të shpejtë është rritur. Të tubuar në majën e hollë të korteksit dythelor –
zona e cila planifikon, kupton atë të cilën e ndijen, orienton lëvizjet – iu
janë shtuar edhe disa thela qelizash të reja cerebrale të cilat e kanë
formësuar neokorteksin. Si kontrast i korteksit të lashtë dythelor,
neokorteksi ka ofruar një zonë intelektuale të jashtëzakonshme.
Neokorteksi i homo sapiens-it, shumë më i
madh sesa tek speciet tjera, i ka shtuar të gjitha me të cilat njeriu
veçohet. Neokorteksi është selia e të menduarit; ai përmban të gjitha
qendrat të cilat mbledhin dhe ndajnë atë të cilën shqisat e ndiejnë. Ai
ndjenjave i shton mendimin – na lejon të mendojmë për idetë, artin, simbole,
imagjinatë.
Gjatë evolucionit neokorteksi e ka mundësuar
përsosjen e arsyes e cila, padyshim, ka krijuar përparësira të veçanta
organizmit për t’i mbijetuar të gjitha rrethanat e pandryshuara dhe t’i
dorëzojë, të sigurta, pasardhësve të cilët do t’i përcjellin gjenet me
identitetin e lidhjeve nervore. Vetë mbijetesa është bërë e mundur duke iu
falënderuar aftësisë së neokorteksit për të udhëhequr, planifikuar në
shtigje të gjata, si dhe me dinakëritë tjera. Përpos këtyre, triumfet në
art, civilizim dhe kulturë, të gjitha janë fryte të neokorteksit.
Kjo shtojcë e re e ka mundësuar formimin e
nuancave të reja në jetën emocionale. Për shembull, dashurinë. Strukturat
limbistike krijojnë ndjenjën e kënaqësisë dhe dëshirën seksuale – emocione
të cilat e sulmojnë epshin seksual. Por me futjen e neokorteksit dhe lidhjet
e tija në sistemin limbistik, krijohet lidhja nënë-fëmijë si themel i
bashkësisë familjare, si dhe kujdesi i gjatë ndaj fëmijës që e ka mundësuar
zhvillimin e njeriut. (speciet që nuk kanë neokorteks, siç janë zvarranikët,
iu mungon marrëdhënia prindërore; pasardhësit e porsalindur vetë duhen të
fshihen për të mos qenë të ngrënë.) Tek njerëzit, lidhshmëria mbrojtëse mes
prindit dhe fëmijës mundëson që pjekuria të vazhdojë deri në fëmijërinë e
vonshme gjatë të cilës truri vazhdon të zhvillohet.
Nëse ë përcjellim shkallën filogjenetike nga
zvarranikët, përmes majmunit, deri tek njeriu, do ta vërejmë se masa e
ngurtë e neokorteksit rritet; rritja mundëson ngritjen e barabartë të
lidhjeve reciproke të sistemit cerebral. Sa ma i madh që është numri i
lidhjeve të këtilla, rritet edhe distanca e reaksioneve të mundshme.
Neokorteksi mundëson harmonizimin dhe strukturimin subtil të jetës sonë
emocionale, siç është mundësia të kemi vetëdije për ndjenjat
personale. Sistemi limbiko-neokortik është më i komplikuar tek primatët sesa
tek speciet tjera, shumë më i komplikuar tek njeriu i cili i shpjegon
aftësitë tona për t’i shfaqur një numër të madh të reaksioneve emocionale
dhe me shumë ma shumë nuanca. Derisa majmuni apo lepuri kanë numër të
kufizuar të reaksioneve tipike ndaj frikës, neokorteksi i rritur i njeriut
mundëson një repertuar shumë më të llojllojshëm – duke ndërlidhur edhe
thirrjen e ndihmës së shpejtë. Sa më i komplikuar që bëhet sistemi shoqëror,
nuancat e këtilla bëhen më të nevojshme, dhe nuk ka shoqëri më të komplikuar
sesa kjo e jona.
Por këto qendra të mëdha apo të larta nuk
udhëheqin me tërësinë e jetës emoconale; për gjendjet e rëndësishme
emocionale, posaçërisht ato të jashtëzakonshme, mund të thuhet se janë më
afër sistemit limbistik. Për shkak se qendrat cerebrale shumë ma shumë e
shpojnë sipërfaqen e sferës limbistike apo e zgjerojnë, truri emocional e
luan rolin kryesor në arkitekturën nervore. Si dhe rrënja nga e cila është
rritur truri i ri, zonat emocionale mes vete janë të ndërlidhura dhe çojnë
kah masa e rrathëve të ndërlidhura nga pjesët e neokorteksit. Kjo i jep
qendrave emocionale fuqi të jashtëzakonshme të ndikojnë në funksionimin e
pjesëve tjera të trurit, duke e inkuadruar edhe qendrën e mendimit.
ANATOMIA E DHUNËS EMOCIONALE
Jeta është komedi për ata të cilët mendojnë e tragjedi
për ata të cilët ndiejnë.
Horas VALPOL
Ka qenë pasdite e ngrohët gushti i vitit 1963,
kur i përnderuari Martin Luter King juniori(Martin Luther King,Jr.) ka
mbajtur fjalimin e parë “I Have a Dream” në tubimin qytetar në Vashington.
Atë ditë Riçard Robles (Richard Robles), hajn i njohur është liruar me kusht
nga burgu pas tre vjet dënimi të cilat i ka vuajtur për shkak se kishte bërë
më tepër se njëqind vjedhjeje ndërsa arsyeja e këtyre vjedhjeve kishte qenë
varësia ndaj heroinës, kishte vendosur të bëjë edhe një vjedhje. Robles më
vonë kishte dëshmuar se kishte dashur të ndërpres me krimin, por paraja
pamëshirshëm iu kishte nevojitur për dashnorën dhe vajzën e tyre tre vjeçe.
Apartamenti të cilin e kishte thyer kishte qenë
i dy femrave të reja, njëzetenjëvjeçares Xenis Vajli (Janice Wylie)-
hulumtuese e Newsweek-ut, dhe njëzetetrevjeçares Emilli Hofert (Emily
Hoffert)- mësuese. Edhe pse Robles për ta thyer apartamentin kishte zgjedhur
pjesën elite të Njujorkut pasi që kishte menduar se aty nuk do të hasë në
askënd, por Vejli kishte qenë në shtëpi. Duke iu kërcënuar me thikë, Robles
e kishte lidhur. Derisa kishte dalur, Emeli përsëri ishte kthyer në shtëpi.
Për ta siguruar ikjen, Robles edhe atë e kishte lidhur.
Siç kishte dëshmuar Robles disa vjet më vonë,
derisa e kishte lidhur Emeli-n, Xhenis Vajli ia kishte tërhequr vërejtjen se
për këtë krim nuk do të kalojë i pandëshkuar – do t’ia mbaj në mend fytyrën
dhe do t’i ndihmoj policisë për ta gjetur. Duke i premtuar vetes se kjo
është vjedhja e fundit, Robles në panik plotësisht e kishte humbur
kontrollin. I tërbuar kishte marrë shishen e ujit mineral dhe i kishte
goditur femrat derisa ato nuk e kishin humbur vetëdijen, pastaj ashtu u
tërbuar dhe i frikësuar shumë herë me thikë kuzhine i kishte goditur dhe
prerë. Duke u kthyer në atë çast, në njëzet e pesë vjet më vonë, Robles
pikëllueshëm fletë: “Thjesht u çmenda. Koka sa nuk më eksplodoi”.
Roblesit deri më sot shumë herë iu ka thyer
shpirti për shkak të atyre pak minutave të tërbimit të pakontrolluar. Pas
gati tridhjetë vjetësh derisa këtë po e shkruaj, ai ende është në burg për
rastin e njohur “Vrasja e femrave të punësuara”.
Vlimet e këtilla karakterizohen si dhunë
emocionale. Shembulli tregon se në çastet e tilla qendra e trurit limbistik
alarmon, duke e adaptuar pjesën e mbetur të trurit situatës urgjente. Dhuna
shfaqet momentalisht, duke e provokuar një reagim të tillë në momentet
vendimtare, para se neokorteksi, truri mendor, mund ta shqyrtojë se çfarë po
ndodhë dhe vetë të vendosë se a është vendimmarrja e drejtë. Identiteti
kryesor i këtij lloji të dhunës është që posa të kalojë akti i caktuar, të
zemëruarit nuk janë të vetëdijshëm se çfarë i ka kapluar.
Gjithsesi se dhunat e këtilla nuk janë të
shpeshta – rastet e tmerrshme të cilat nxisin për të bërë krime brutale siç
është rasti i “Vrasjes së femrave të punësuara”. Mesatarisht më të shpeshta
janë ato më pak të rrezikshme, por jo gjithmonë edhe në formë më të butë.
Mendoni kur për herë të fundit jeni “humbur” në atë masë, kur jeni zbrazur
në dikë, në fëmijë apo bashkëshort, apo shoferin në automobilin tjetër, kur
më vonë, pasi që keni menduar dhe jeni penduar, keni kuptuar se tërbimi nuk
ka qenë i nevojshëm të jetë prezent. Gjykuar sipas gjithave, edhe ajo ka
qenë dhunë, xhindosje psikike, e cila siç do ta shohim, rrjedhë nga amidala,
qendra e trurit limbistik.
Nuk janë të gjitha dhunat limbistike brengosëse.
Reagim limbistik është edhe kur dikush sa nuk “pëlcet së qeshuri”nga një
anekdotë qesharake. Për të njëjtën bëhet fjalë edhe kur janë në pyetje
çastet e kënaqësisë intensive: Den Xhensen(Dan Jansen) pas disa disfatave
dhimbse në lojërat olimpike për medaljen e artë në rrëshqitje të shpejtë (të
cilën ia kishte premtuar motrës së vet e cila ishte në prag të vdekjes), në
fund e kishte fituar medaljen e artë në vrapim 1000 metra në lojërat
olimpike Dimërore të mbajtura në Norvegji në vitin 1994, derisa gruas së tij
iu ishte dhënë ndihma e parë në spital sepse ishte shqetësuar së tepërmi nga
gëzimi.
QENDRA E TË GJITHA EPSHEVE
Tek njerëzit amigdala (rrjedhë nga fjala Greke
për “bajamën”) është gjëndër në formë të bajames, struktura reciprokisht të
lidhura mes vete, e cila shtrihet në trungun cerebral dhe gjendet afër
unazës limbistike. Ekzistojnë dy amigdala, nga një në çdo anë të trurit, të
ngjitura për korën cerebrale. Amigdala e njeriut është relativisht e madhe
në krahasim me cilido paraardhës tonin evolutiv – primat.
Hipokampusi dha amigdala kanë qenë dy pjesë
themelore të “hundës cerebrale” primitive të cilat, gjatë evolucionit, kanë
ndërtuar korteksin dhe neokorteksin. Deri me sot, strukturat limbistike në
të shumtën, apo pjesën më të madhe, veprojnë në mësim dhe kujtesë; amigdala
është e specializuar për veprimtari emocionale. Nëse amigdala hiqet nga
truri, pasojë mbetet mosnjohja e mundësive të vlerësohet vlera e ndodhisë
emocionale; kjo gjendje nganjëherë quhet “verbërim afektiv”.
Pasi që i mungon pesha emocionale, humbet
interesimi për marrëdhënie reciproke. Djaloshit të cilit iu ishte mënjanuar
amigdala në mënyrë kirurgjike për të mos ketë më sulme të rënda, ai është
bërë tërësisht i painteresuar për njerëz dhe është mbyllur në vete duke mos
kontaktuar me askënd. Edhe pse ka qenë në gjendje të bisedojë, ai më nuk i
ka njohur as miqtë më të afërt, kushërinjtë, madje as nënën dhe fare nuk ka
reaguar ndaj vuajtjes së tyre që kanë pasur për mosinteresimin e tij. Pa
amigdal duket se nuk ishte në gjendje t’i njoh ndjenjat e veta, dhe të ndien
atë që ndiente. Amigdala shërben si depo për memorien emocionale dhe në këtë
mënyrë fiton kuptim: jeta pa amigdal është jetë në të cilën humbet kuptimi i
personalitetit.
Varësia nga amigdala është shumë më e madhe se
sa nga ndjenjat; të gjitha epshet varen nga ajo. Shtazëve të cilave iu është
hequr amigdala, apo dëmtuar, iu mungon ndjenja e frikës dhe tërbimi, humbin
dëshirën për të garuar apo mes vete të konkurrojnë, dhe kështu nuk kanë
ndjenjën për pozitën e vet në racën e tyre; emocionet i kanë të topitura apo
të zhdukura. Lotët, sinjale të veçanta emocionale për njeriun, inicohen nga
amigdala dhe struktura e saj e afërt – girusi singulativ; nëse janë të
dëmtuar apo të paralizuar, apo nëse ngushëllimi i qetëson këto pjesë të
trurit – qarja ndërpritet. Pa amgidal nuk ka as lot pikëllim për qetësim.
Xhozef Ledu (Josef Le Doux), neurolog në Qendrën
për neurologji pranë universitetit të Njujorkut, ka qenë i pari i cili e ka
zbuluar rolin kyç të amigdalës në trurin emocional.
Ledu i përket gjeneratës së re të neurologëve të
cilët i kanë aplikuar metodat e reja dhe teknologjitë me të cilat zbulohen
deri me atëherë të panjohura zonat saktësisht të përshkruara të ndikimit
trunor, dhe në këtë mënyrë kanë pasur mundësi t’i zbulojnë fshehtësitë
esenciale të cilat gjeneratat e hershme shkencëtarësh i kanë konsideruar si
të pashpjeguara. Zbulimet e tija mbi lidhjet e trurit emocional i
përgënjeshtrojnë mendimet një kohë të gjatë të rrënjosura për sistemin
limbistik, duke e vendosur amigdalën si qendër të emocioneve dhe duke iu
bashkangjitur strukturave tjera limbistike role të ndryshme.
Hulumtimi i Ledeut shpjegon në ç’mënyrë amigdala
mund ta merr kontrollin mbi atë se çka bëjmë dhe madje se si truri mendor,
neokorteksi, merr vendime. Siç do ta shohim, ndikimi i amigdalës dhe
influenca reciproke e amigdalës dhe neokorteksit është thelbi i
inteligjencës emocionale.
Librin “Inteligjenca emocionale” mund ta shkarkoni falas në sektorin
“Literaturë”
|
