Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

NACIONALE

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

https://bota.al

JEMI KAQ RASTËSORË...

Do të ketë një përfundim më shumë nëse eksperimentet vërtetojnë se truri i vogël formon lidhje të tilla nervore të rastësishme. Nuk do të jemi më në gjendje të themi “E ka fajin nëna time”, për një tipar të padëshiruar të personalitetit. Mund të jetë thjesht rastësia juaj.

Ju mund të mendoni se keni trashëguar, le të themi, sensin e humorit nga babai dhe  kokëfortësinë nga nëna. Dhe ndoshta dashuria juaj e thellë për natyrën lindi gjatë pushimeve të fëmijërisë të kaluara në fshat me familjen.           

Jemi mësuar të konsiderojmë efektet e natyrës (gjenet tona) dhe mënyrën si jemi rritur (edukimin tonë) në karakteristikat dhe tiparet personale. Por shkencëtarët tani besojnë se personaliteti ynë formohet edhe nga një faktor i tretë, që mund të jetë më ndikues se natyra ose edukimi: ngjarjet e rastësishme.

Këta faktorë të rastësishëm ndodhin gjatë zhvillimit të trurit që nga faza më e hershme embrionale deri në adoleshencën tonë, duke ndikuar në mënyrën se si sinjalet nervore udhëtojnë nëpër tru, e duke luajtur kështu një rol kyç për personalitetin që zhvillojmë.

Kjo mund të nënkuptojë se nuk e keni trashëguar as sensin e humorit të babait tuaj dhe as kokëfortësinë e nënës, por ndoshta i keni zhvilluar këto cilësi pavarësisht nga prindërit tuaj – dhe vendi se ku i keni kaluar pushimet e fëmijërisë është i parëndësishëm.

Shkencëtarët po përpiqen të zbulojnë se ku dhe si e kanë origjinën faktorë të tillë të rastësishëm – dhe nëse ne mund të ndikojmë tek ata në një farë mënyre. Për ta bërë këtë, ata po rritin ‘mini tru’ në laboratorë.

Vëllezërit e motrat duhet të jenë më të ngjashëm

Shumë prindër pyesin pse fëmijët e tyre mund të jenë kaq të ndryshëm: sjellja e tyre; personalitetet e tyre themelore; gjërat në të cilat ata janë të zotë; performanca e tyre në shkollë.

Nëse zhvillimi i personalitetit drejtohet vërtet nga natyra dhe rritja, atëherë fëmijët nga të njëjtët prindër që janë rritur së bashku mund të priten të kenë personalitete shumë të ngjashme. Në fund të fundit, vëllezërit e motrat ndajnë gjysmën e gjeneve të tyre, ata kanë përvoja të ngjashme – të paktën në fillimet e jetës – dhe shumica e prindërve përpiqen t’i rrisin fëmijët në kushte të barabarta.

Por ne e dimë se nuk është kështu, dhe shkencëtarët kanë investiguar pse.

Shkencëtarët mund të përcaktojnë relativisht saktë ndikimin e natyrës në disa karakteristika personale.

Është shumë më e vështirë të përcaktohet ndikimi i rritjes dhe edukimit. Studimet përfshijnë binjakë identikë që u rritën në familje të veçanta si rezultat i birësimit. Binjakët kanë saktësisht të njëjtat gjene, kështu që ana e tyre ‘natyrore’ është identike; Shkencëtarët mund të vendosin këtë ndikim gjenetik në tiparet e tyre të personalitetit. Supozimi ka qenë atëherë se pjesa tjetër duhet të jetë për shkak të faktorëve mjedisorë.

Por gjatë dekadës së fundit, shkencëtarët kanë gjetur prova se ideja që mënyra e rritjes plotëson figurën, thjesht nuk duket se përputhet me faktet.

Një studim i gjerë i vitit 2015 bashkoi pothuajse të gjitha kërkimet e bëra ndonjëherë në këto fusha gjatë disa dekadave, dhe rezultati ishte befasues.

Natyra mund të shpjegonte mesatarisht 49% të të gjitha tipareve të karakterit. Por analizat statistikore treguan se edukata dhe mënyra e rritjes është përgjegjëse për vetëm 17%… duke lënë 34% të tipareve të karakterit të subjekteve të testimit, rezultat i faktorëve të tjerë përveç natyrës ose edukimit.

Shumë shkencëtarë tani besojnë se kjo pjesë e rëndësishme është bërë gjithnjë e më rastësore, gjatë zhvillimit të trurit.

Mizat e frutave në krahun e majtë

Neurobiologu Benjamin de Bivort nga Universiteti i Harvardit është një nga shkencëtarët që beson se rastësia mund të formësojë trurin, dhe të ndikojë kështu në karakteristikat tona personale.

Benjamin de Bivort studioi mizat e frutave dhe zbuloi se ato kanë një preferencë të lindur gjatë gjithë jetës për t’u kthyer djathtas ose majtas ndërsa kërkojnë ushqim.

Ai zbuloi se insektet e vogla nuk e trashëgojnë preferencën nga prindërit e tyre dhe se, edhe midis mizave gjenetikisht identike që u rritën nën të njëjtat kushte, disa do të ktheheshin djathtas, ndërsa të tjerat do të ktheheshin majtas.

Mizat e frutave kanë tru shumë të thjeshtë, që është një nga arsyet pse ato përdoren kaq shpesh si subjekte testimi në eksperimente të tilla. Kjo thjeshtësi e lejoi de Bivort të identifikonte qeliza nervore specifike që ishin joaktive në disa prej mizave, pra të paafta për të dërguar sinjale nervore – dhe ishte kjo që përcaktoi preferencën e mizave në një mënyrë ose në tjetrën. Dhe dukej se nuk kishte asnjë parim që rregullonte nëse qelizat nervore ishin joaktive apo jo – ishte thjesht fati, thjesht një hedhje e monedhës. Me fjalë të tjera, sjellja e mizave të frutave – ose personaliteti, nëse dëshironi – u përzgjodh rastësisht.

Qelizat nervore lëvizin nëpër tru

Shkencëtarët nuk e dinë ende se si ngjarjet e rastësishme mund të shkaktojnë ndryshime të tilla zhvillimore në trurin e insekteve, e lëre më të njerëzve, por kjo mund të ketë kuptim në aspektin evolucionar, duke krijuar një grup më të gjerë personalitetesh të aftë për të arritur më shumë gjëra sesa thjesht dyfishimi gjenetik dhe mjedisi. Duke sjellë kështu tipare të personalitetit që nuk janë as të përcaktuara nga natyra dhe as nga mënyra e rritjes.

Është e lehtë të shihet avantazhi i mizave të frutave në të paturit e një sërë teknikash për kërkimin e ushqimit. I njëjti çaktivizim i rastësishëm i gjeneve dhe nervave mund të zbatohet për njerëzit.

Nëse një gjen që përcakton zhvillimin e një qelize nervore çaktivizohet gjatë zhvillimit të trurit, ai mund të ndikojë në aftësinë e qelizës nervore për të formuar lidhje me qelizat e tjera, duke ndryshuar kështu rrjetet nëpër të cilat rrjedhin sinjalet nervore.

Kjo mund të shpjegojë disa nga dallimet e çuditshme që vërehen te binjakët identikë.

Megjithatë, rastësia mund të funksionojë edhe në mënyra të tjera. Truri i njeriut ka rreth 86 miliardë qeliza nervore që formojnë më shumë se 1000 trilion sinapse (lidhje nervore) me njëra-tjetrën – një rrjet tepër kompleks që formohet gjatë zhvillimit të trurit, i cili zhvillohet nga faza embrionale dhe deri në adoleshencë.

Gjatë kësaj periudhe të gjatë kohore, jo vetëm që formohen sasi të mëdha të qelizave të reja nervore, ato gjithashtu enden nëpër tru për të gjetur vendndodhjen e tyre përfundimtare, duke formuar fije të gjata nervore që mund t’i lidhin ato me qelizat e tjera nervore.

Gjatë këtij “kaosi ndërtimor”, qelizat nervore në mënyrë të pashmangshme shtyjnë ose pengojnë njëra-tjetrën, duke ndryshuar rrjedhën e tyre. Në këtë mënyrë, rrjeti bëhet paksa i ndryshëm nga plani origjinal i ‘natyrës’, me rrugë të reja sinjalizimi të formuara nga koincidenca e ndryshimeve të vogla. Dhe ato gjithashtu mund të shkaktojnë tipare të personalitetit krejtësisht të paparashikuara.

Truri i vogël zëvendëson binjakët

Ndërsa shkencëtarët duan të studiojnë këto procese zhvillimi në tru për të konfirmuar se si ndodhin këto ngjarje dhe çfarë efekti mund të kenë ngjarjet e rastësishme, ekziston një problem. Studime të tilla kërkojnë një tru të gjallë, dhe në një shkallë njerëzore truri është aq kompleks sa një hetim i tillë në shkallë të vogël është pothuajse i pamundur.

Benjamin de Bivort në vend të kësaj ka besim në trurin e vogël, të cilin shkencëtarët kanë qenë në gjendje ta rritin në laborator vitet e fundit.

Truri i vogël ka vetëm madhësinë e një bizeleje, por zhvillohet njësoj si truri i vërtetë, nga qelizat burimore që formojnë qeliza nervore që lidhen dhe fillojnë të dërgojnë sinjale nervore elektrike përmes rrjeteve të tyre.

Shkencëtarët kanë regjistruar valët karakteristike të trurit nga këta mini tru, dhe në vitin 2021 studiuesit gjermanë e bënë mini trurin të zhvillojë sy që mund të ‘shikojnë’ dritën dhe të reagojnë duke dërguar sinjale nervore në pjesën tjetër të trurit.

Benjamin de Bivort shpreson se shkencëtarët së shpejti do të jenë në gjendje të rritin trurin e vogël gjenetikisht identik në kushte identike, dhe në këtë mënyrë të studiojnë nëse ngjarjet e rastësishme i bëjnë me të vërtetë ata të formojnë rrjete të ndryshme lidhjesh nervore.

Do të ketë një përfundim më shumë nëse eksperimentet vërtetojnë se truri i vogël formon lidhje të tilla nervore të rastësishme. Nuk do të jemi më në gjendje të themi “E ka fajin nëna time”, për një tipar të padëshiruar të personalitetit. Mund të jetë thjesht rastësia juaj.

Science Illustrated