Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

TV KLAN

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

NACIONALE

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.AL

KOSOVARJA

Shkruan: Sabir KRASNIQI

    KËNGA E HASAN AGËS DHE ÇIKËS POTURESH

Ne nuk e patëm një Apulej, që e ngriti mitet për Erosin dhe Psikën në piedestalin më të lartë. Neve na mungonte edhe një Shekspir, që tragjedinë e Hasanit dhe çikës Poturesh ta bëjë të famshme mu sikurse dashurinë e fuqishme të Romeos dhe Zhulietës. Por ne patëm gjeniun tonë popullor, i cili ndonëse nuk ishte gjeni i penës e letrës, por gjithsesi ishte gjeni i fjalës së shpirtit; i cili diti t’i ruaj këto vlera me krenari, po edhe me xhelozi, dhe përmes këngës dhe formave tjera arriti t’i trashëgoi, shekuj me radhë, deri në ditët tona.

Shtëpia e dashurisë është zemra e çiltër.

            Natyrisht, që tregimet e ndryshme për dashurinë romantike deri në flijim, nuk i kanë munguar as mitologjisë së lashtë shqiptare. Për fat të keq, për to ne sot dimë fare pak, për të mos thënë aspak, ndoshta edhe jo aq shumë për fajin tonë! Rrethanat e ndryshme historike duket se kanë qenë gjithmonë në disfavor të paraardhësve tanë. Nuk është fare e çuditshme që shumë mite, të cilat sot konsiderohen si greke, apo romake, të kenë qenë thesar i Ilirëve. Historitë e shumta, që nga antikiteti, na dëshmojnë manipulime të ndryshme për interes përvetësimesh, siç është edhe rasti i Erosit - Amorit ose Aresit - Marsit etj. Bile flitet se edhe origjinali i veprave të para të letërsisë Evropiane - Iliadës dhe Odiseut të Homerit, janë të shkruara në gjuhën ilire (shqipe)! Këtë tezë e mbështet edhe studiuesi Aristidh Kola në librin e tij “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”.

            Mjerisht, vetëm disa prej tyre kanë arritur t’i rezistojnë deformimeve, manipulimeve, përvetësimeve etj. të dhunshme që u ushtruan shekuj me radhë mbi mençuritë dhe vlerat e traditës sonë. Por falë gjeniut të mrekullueshëm popullor ato, edhe pse të pakta, arritën të barten në njërën apo tjetrën formë, deri në ditët tona.

Unë do të përqendrohem në njërin prej atyre tregimeve, gojëdhënave, legjendave apo miteve (quajeni si të doni), që na është i njohur pothuajse të gjithëve, përmes këngës: “Hasan Aga dhe çika Poturesh”. Një këngë që hyjnizon dashurinë e sinqertë, perlën e lumturisë, vlerën e së cilës nuk ka pasuri që mund ta shpaguaj dhe për të cilën ia vlen edhe të flijohet, siç ndodh rasti edhe me personazhet e kësaj ngjarjeje.

            Në një vendbanim në Kosovë, jetonte një nënë me djalin e saj. I takonin një familjeje agallarësh. Kur djali ishte i vogël, nëna e vet e dërgonte për t’i ruajtur vjetat (viçat). Duke kaluar nëpër lagjen e poturve, ai takohej me vajzën Poturesh, me të cilën edhe i ruanin vjetat s’bashku. Edhe pse të ri në moshë, ata bien në dashuri dhe i japin besën njëri - tjetrit, se vetëm vdekja mund t’i ndaj. Dhe kënga thotë:

            Se n’potur vjetat kur po i qonë,

            Me n’i çik po i ruan vjetet bashkë,

            Ne mes veti fort kankan dasht,

            Shoqi-shojt besën ja kanë dhanë,

            Shoqit-shojt ja kanë dhanun besën,

            Kur t’i bajna ka gjashtëmbëdhjetë vjet,

            Na te dy kena me hy n’gjerdeke...

            Kjo ndjenjë e pastër engjëllore, kjo shkëndijë e parë që shkrepi nga thellësitë e zemrave te këta dy të rinj, do ta mbaj përjetësisht të ndezur pishtarin e dashurisë në shpirtin e tyre të çiltër dhe të njomë.

            Vitet kalonin e Hasan Aga vinte gjithnjë duke lëshuar shtat. Nëna e tij dëshironte ta martoj, dhe filloi t’i kërkoj nuse ndër bejlerë. Kur merr vesh djali, i tregon historinë e dashurisë me vajzën Poturesh dhe besën e dhënë asaj. Meqë ajo vajzë i takonte një shtrese të ulët, nëna e tij e refuzon kategorikisht këtë martesë, duke ia përkujtuar Hasan Agës edhe fjalët e babait të tij:

            Hajt Hasan mos u banë budall,

            Potureshen nuse s’banë me marr,

            Baba yt a dinë kosh asht kanë,

            Baba yt asht kanë bajraktar,

            N’sahat t’dekës e ka fol ni fjalë,

            T’i gjithkanë nuse mos me nxanë,

            E korit biro gjakun tonë...

            Edhe këtu dalin në pah antagonizmat e dualitetit si pasoj e traditës, mentalitetit, xhelozisë, egos etj., të cilat i hasim edhe te miti për Erosin dhe Psikën.

            Mirëpo djali ishte i vendosur dhe nuk pranonte tjetër vajzë për nuse. Gjeniu popullor edhe këtu dashurinë e vendos mbi zakonet patriarkale, mbi amanetin (e babait) që konsiderohej, jo vetëm si akt i lartë moral, por edhe kanunor. Kjo e irriton nënën e tij, dhe pa dijen e djalit, ajo e fejon me një vajzë bejlerësh. Dhe, për të mos i lënë hapësirë djalit, ajo cakton ditën e dasmës pas dy javësh. Thërret mbi 300 dasmorë, disa tupangjinjë, këngëtarë dhe në fund e njofton të birin, për të cilin tanimë gjithçka ishte vonë:

            Dy javë vaden, po ma shumë se n’danë,

            Merr tupan besa kangatarë,

            300 krushq rrafsh po i bashkon,

            Muhabet sa ç’mundet po u banë...

            Bëhet dasmë e madhe dhe pasdite e bien nusen në shtëpi. Kur erdhi koha për gjerdek (dhëndri), Hasan Aga nuk pranonte të futej brenda. Pas intervenimeve të shumta të familjarëve dhe nën ndikimin të dokeve e zakoneve të traditës, e detyrojnë që të ndërmarr këtë hap, natyrisht jashtë dëshirës dhe vullnetit të tij. Ai futet brenda, ulet në një shkom (ulëse trekëmbësh prej druri) dhe fillon të pijë duhan. Rrinte heshtur dhe thithte cigaret pandërprerë njërën pas tjetrës, por as nuk merrte guximin që t’i fliste nuses së re e cila gjatë gjithë kohës qëndronte në këmbë.

            Nusja kishte qëlluar e derës fisnore. Ajo e vëren shqetësimin e Hasanit dhe pas një kohe bukur të gjatë, i drejtohet atij me këto fjalë:

            A po ngon Hasan, po ja banë,

            Qe tre sahat mrenda ke ardhë,

            Ti me mua s’pe fol asnjë fjalë,

            A fort e keqe jam t’u t’ardhë,

            A pak çejz e takëm me veta kam marr...

            Këto fjalë e prekin zemrën e helmuar të Hasanit, i cili fillon dhe i rrëfehet nuses së re duke i treguar për lidhjen e tij të dashurisë dhe besën e dhënë një vajze tjetër:

            A po ngon, bre fisnike i kish thanë,

            Nuk po m’dukesh e keqe, ja banë,

            Me çejz boll e me takëm,

            Shyhret Zoti, ty t’paska falë,

            Unë drejt tash po t’kallxoj,

            Pa ize teme nona t’ka nxanë,

            Kam dhanë besën tjetër kund...

            Dhe këtu pastaj dalin në pah vlerat e larta të fisnikërisë, besnikërisë, madhështisë e moralit të pashoq që e karakterizojnë shpirtin e gruas shqiptare; respektin ndaj dashurisë, fjalës së dhënë, besës etj. Këtë e dëshmojnë fjalët e saj drejtuar Hasanit:

            A po ngon Hasan i ka thanë.

            Edhe nant nuse tjera t’i me i marr,

            Unë e dhjeta hyzmeqare kam me kanë...

            Por djali kishte marr vendim të prerë. Duke mos pasur mundësi t’u kundërvihet zakoneve të traditës, atyre kanunore e patriarkale, pasi një veprim i tillë do ta poshtëronte familjen dhe fisin, ai vendos që të martirizohet për hir të dashurisë, vendim të cilin nusja e re e respektoi. Ai shkruan një letër dhe ia lë nuses amanet që nesër, në mëngjes, t’ia jep nënës së tij. Meqë nëna ishte analfabete, ai e lut nusen që nëna atë letër t’ia dërgoj hoxhës së fshatit që ai ta lexoj para dasmorëve. Atëherë nxjerr thikën nga brezi dhe vetëvritet:

            Hasan Aga me pa çka po banë,

            Thikë t’xehrume vetes po i m’shonë,

            Pa pik t’shpirtit ranën koka konë...

            Për t’i dhënë aktit tragjik të vetëvrasjes kuptim bindës, duke mënjanuar çdo dyshim në vendimin, në vendosmërinë e personazhit, edhe këtu gjeniu popullor gjene shprehjen shumë të përshtatshme duke përmendur, përveç armës, edhe helmin (xeher-in).

            Në shenjë nderimi dhe respekti të thellë për Hasanin, nusja e mbulon atë me çarçafët e çejznisë dhe i qëndron te koka gjatë gjithë natës, pa vënë gjumë në sy.

            Në mëngjes, kur djali e as nusja nuk po dukeshin gjëkundi, afrohet nëna e Hasanit dhe troket te dera. Nusja nuk ja hapë derën, por i thotë që të afrohet te dritarja. Duke ia dhënë letrën, i drejtohet hallës:

            Tu ja zgjat letrën, hallë i ka thanë,

            Ta ka nxanë djalin gjumi i randë,

            Ni amanet ai ta ka lanë,

            Se për jetë ky gjumë s’ka me i dalë...

            Dhe me sa sentencë, sërish gjeniu popullor arrin të shprehet përmes vargjeve të mësipërme, edhe kur bëhet fjalë për lajme të hidhura, për kumte pikëlluese, siç është rasti i Hasan Agës.

            Nëna e Hasanit, pa frymë, vrapon drejt e te Hoxha që ishte në mesin e dasmorëve të cilët po festonin akoma. Sapo i lexon rreshtat e parë, hoxhës fillojnë t’i rrjedhin lotët për faqe dhe gjithë dasmorët shpërthejnë në vajë.

            Përmes këtij amaneti, Hasani mundohet t’ia dërgoj më të dashurës së tij mesazhin e fuqishëm për besën e dhënë, për dashurinë e çiltër e cila nuk u zbehë asnjëherë në shpirtin e tij, e të cilës ai i mbeti besnik:

            A në vorre ju kur t’më qoni,

            Hiç tupanat ju mos t’i ndalni,

            Me m’shetit kah jam kanë me vjeta,

            Kah mahalla, besa Paturesha...

            Derisa po kalonin përmes lagjes së poturve, vajza e vërën këtë dukuri të pazakontë (sepse nuk kishte ndodhur kurrë që të varroset dikush me dajre) dhe thërret nënën e vet duke ju drejtuar:

            Paja, paja, o jemja nanë,

            Ni xhenaze n’vorre po e çojnë,

            A me dajre nanë me tupan...

            Kur nëna i tregon se ishte Hasan Aga, që ishte martuar mbrëmë, vajza stepet! I kërkon leje nënës që ta shoh më afër dhe rrufeshëm i del përpara kortezhit mortor. E lut hoxhën që të ndalojnë dhe t’ia lëshojnë kufomën përpara:

            E përpara hoxhës i ka dalë,

            Këtë xhenaze t’lutna me ma nal,

            Se me ta, herët jena dashuru,

            Se me ta, moti jena besatu,

            Kur t’i bajna ka gjashtëmbëdhjetë vjet,

            Na te dy kena me hy n’gjerdeke,

            Hajt medet s’kanka kanë kysmet...

            Atëherë vajza hidhet mbi kufomë dhe fillon ta vajton. Kur hoxha merr vesh lidhjen e këtyre te dyve, ia tregon vajzës amanetin e fundit të Hasan Agës. Ajo menjëherë e kupton mesazhin e letrës... Dhe këtu sërish shfaqet fuqia e ndjenjës së dashurisë, energjia e saj e pafund të cilën nuk arrin ta sfidojë as vdekja. Kthehet me vrap në shtëpi, merr një thikë, del para turmës dhe ja lë hoxhës amanet që ta varrosin pranë tij. Afrohet pranë trupit të pajetë të Hasanit, nxjerr thikën, ia ngul vetes dhe bie mbi të:

            Amanet hoxhë i ka thanë,

            Se ngatë tij vorrin me ma lanë,

            Thikë t’xehrume vetes i ka m’shue,

            Mbi trup t’Hasanit, trupi saj asht palue...

            Me këtë akt, gjeniu popullor simbolizon jo vetëm formën më të lartë të besnikërisë e sakrificës, por edhe bashkimin e përjetshëm të dy zemrave që nuk arritën të bashkohen në këtë jetë e që tani përqafoheshin në përjetësi.        

            Por gjeniu ynë popullor as këtu nuk ka harruar, që përkrah dashurisë romantike, ta fusë edhe elementin e dashurisë amnore, që është po aq i fuqishëm sa edhe format tjera të dashurisë universale, dashurisë hyjnore. Por, njëkohësisht, edhe elementin e pendesës.

            Kur merr vesh nëna e Hasanit për flijimin edhe të çikës Poturesh, ajo e ndjenë në shpirt barrën e fajit dhe me vrap i del turmës para, që vinte duke u shtuar gjithnjë e më shumë në shenjë nderimi e respektit për martirët e dashurisë. E ndalon turmën dhe ia lë hoxhës amanet që ta varrosin në mes të birit dhe çikës Poturesh. Nxjerr thikën dhe vetëvritet edhe ajo.

            Vargjet e mëposhtme gjithashtu përmbajnë një mesazh, sa prekës aq edhe domethënës. Përmes tyre hyjnizohet dashuria e sinqertë e cila, edhe në këtë këngë, nuk shuhet për asnjë moment, nuk tretet asnjëherë, nuk vdes me trupin por lind sërish e re dhe më e fuqishme, ringjallet si feniksi, merr formën e energjisë universale, rrezet e së cilës shndrisin pafundësisht:

            Kohë e pranverës ishte kanë,           

            E do lule mbi vorre po lulojnë,

            Mbi vorr t’djalit lule trandafil,

            Mbi vorr t’çikes lule karafil...

            Aq i madh konsiderohej mëkati i hallës sa që gjeniu popullor nuk mund ta shfajësonte, pavarësisht flijimit të saj. Derisa për djalin dhe vajzën ai zgjesh trëndafilin dhe karafilin, si simbolikën e bukurisë dhe parajsës, për hallën ai zgjedh therën (gjembin), si simbolikë e së shëmtuarës dhe e ferrit pasi ajo, me veprime djallëzore, kishte penguar bashkimin e dy zemrave, kishte shkatërruar lumturinë, kishte ndërprerë ëndrrën engjëllore duke i detyruar ata të kryejnë aktin tragjik:

            Mbi vorr t’halles therr paska bi,

            A ni therr që shkojke përpjet,

            Si le lulat medet me u përpjek,

            I përpjektë Zoti ani n’ahiret.

            Fuqia e dashurisë

Fuqia e dashurisë është më e madhe se fuqia e mbretërve..., pa dashuri s’do të kishte as njerëz, as mbretër.

            Nuk e di se a ka shembull më të mirë, se tregimi i mësipërm, për ta përshkruar fuqinë e dashurisë. Mjerisht, ne si popull më i lashtë në truallin Ballkanik, nuk patëm fatin që botës t’ia prezantojmë vlerat tona madhështore. Ne nuk e patëm një Apulej (ose na përvetësuan të tjerët), që t’i ngrit edhe mitet tona në piedestalin e merituar, edhe pse tregimi ynë ngjason shumë me mitin e famshëm mbi Erosin dhe Psiken, por me një ndryshim - sepse personazhet tanë përfundojnë tragjikisht, sikurse te vepra e Shekspirit. Por neve na mungonte edhe Shekspiri, që tragjedinë e Hasanit dhe çikës Poturesh ta bëjë të famshme mu sikurse dashurinë e fuqishme të Romeos dhe Zhulietës, që u bënë po ashtu viktimë e urrejtjes së familjarëve të tyre dhe përfunduan sikurse personazhet tanë, tragjikisht. Ne, po ashtu, nuk arritëm që mitin e personazheve të këngës sonë ta lartësojmë në nivelin e mitit të Tristanit dhe Isoldës, të cilët fuqia e dashurisë i shtyri t’i thyejnë të gjitha rregullat dhe ligjet religjioze e shoqërore të kohës dhe për hir të saj edhe të viktimizohen. Ne nuk e patëm as edhe një Tolstoj, që me këtë tregim, ta magjeps opinionin botëror sikurse me romanin e tij “Ana Karenina”, kur personazhet, në ndikimin e fuqishëm të dashurisë sfidojnë edhe “normat morale” duke u ballafaquar me konflikte, vuajtje... dhe një përfundim tragjik. Por ne patëm gjeniun tonë popullor, i cili ndonëse nuk ishte gjeni i penës e letrës, por gjithsesi ishte gjeni i fjalës së shpirtit; i cili diti t’i ruaj këto vlera me krenari, po edhe me xhelozi, dhe përmes këngës dhe formave tjera arriti t’i trashëgoi, shekuj me radhë, deri në ditët tona. Dhe pa më të voglin dyshim, pa asfare hezitimi vlerësoj se ky tregim apo mit shqiptar, kjo tragjedi e dhembshme shqiptare, ia kalon edhe tragjedisë shekspiriane “Romeo e Zhulieta”, edhe mitit për “Tristanin dhe Isoldën”, edhe romanit të Tolstojit “Ana Karenina”, por edhe shumë miteve e veprave të tjera që edhe sot e kësaj dite konsiderohen si kulmi i letërsisë dhe arti romantik. E them me bindje të plotë këtë, pasi në këtë histori gërshetohet një univers i tërë elementesh si: filozofik, psikologjik, estetik, etik etj. Element të dashurisë romantike, element të dashurisë amnore, element të dashurisë njerëzore, me një fjalë, element të dashurisë hyjnore. Gjithashtu, tregimin tonë e karakterizojnë edhe element të tjerë si: morali, besnikëria, fisnikëria, e bukura dhe e madhërishmja, por edhe xhelozia, tradhtia, e shëmtuara dhe tragjikja, që nuk i përmban si tërësi asnjëra nga veprat e lartpërmendura.

            Nuk besoj se ka njeri që kjo ndjenjë të mos ja ketë përshkuar, së paku, një herë trupin, shpirtin dhe zemrën e tij. Secili nga ne e ka përjetuar ndjenjën e dashurisë, këtë energji madhështore por edhe hyjnore. E them hyjnore, pasi cili burim i energjisë është më i fuqishëm se ndjenja e dashurisë? A ka gjenerues më të fuqishëm se sa dashuria? Ajo vë në lëvizje çdo qelizë të organizmit tonë. Fryma e dashurisë është fryma e jetës. Ajo nuk njeh kufij, nuk njeh barriera, nuk njeh sfida, nuk dallon gjini, moshë, kombe, raca.

            Sa dridhje zemrash, sa lot gëzimi apo hidhërimi, sa net pa gjumë, sa ëndrra pa fund, sa shpresa njerëzore, sa lutje shpirtërore... E cili njeri nuk ka gjetur sadopak fuqi frymëzuese te kjo ndjenjë e madhërishme e dashurisë?

            Sa bukur, sa ëmbël, sa këndshëm, sa tërheqëse e magjepse tingëllojnë fjalët: ti je shpirti im; ti je zemra ime, ti je jeta ime andaj të dua përjetësisht. A nuk kanë vërtet kuptim e fuqi hyjnore këto thënie të mrekullueshme - simbolikë e materiales, simbolikë e shpirtërores. Këtu nuk aludoj vetëm në dashurinë romantike (kur i thonë të dashuruarit njëri-tjetrit), por në konceptin e përgjithshëm të të kuptuarit të dukurisë së quajtur dashuri, pra edhe në dashurinë prindërore (kur i thotë nëna fëmijës).

            Edhe pse dashuria prindërore shpeshherë ngjason me instinktin, në të vërtetë, ajo nuk ka ndonjë lidhshmëri të fuqishme me të. Në realitet, burimi i saj fillon që nga lindja (ardhja në jetë), por kultivohet dhe merr përmasa të caktuara në raport me faktorët e tjerë kohorë. Në shoqëritë ku relacioni prind-fëmijë është në lidhje të ngushtë emocionale, aty edhe afërsia mes tyre, lidhshmëria mes tyre, me një fjalë  - energjia e dashurisë është më e fuqishme. Një koherencë e tillë është padyshim primare edhe akoma shumë e fuqishme edhe në shoqërinë tonë shqiptare. Për ne fëmija është gjëja më e çmuar, prandaj edhe dashuria për të është pothuajse mbi të gjitha. Natyrisht, kjo nuk do shumë mend: të gjithë ata që janë prindër u është e njohur kjo ndjesi. Padyshim që secili prej tyre, pa më të voglën mëdyshje, do të sakrifikonte gjithçka, edhe jetën, për hir të dashurisë prindërore që ushqen ndajë fëmijës së tij i cili, në realitet, edhe është fryt i ndjenjës së dashurisë.

            Shikojeni fuqinë e dashurisë edhe te besimtarët, pavarësisht se cilës fe i takojnë. Një besimtar i devotshëm, me sa përkushtim, respekt e dashuri i drejtohet Perëndisë. Në shpirtin e besimtarit, dashuria ndaj Zotit (që konsiderohet si forma më e lartë e dashurisë njerëzore) njëkohësisht ngjallë dashurinë edhe ndaj vetës por edhe ndaj të tjerëve, pasi ne jemi krijesa të tij, të krijuara sipas shëmbëlltyrës së tij. Nganjëherë kjo dashuri është aq dominuese, sa që vë në pah gatishmërinë për çdo lloj sakrifice. Shembull më i mirë për këtë është sakrifica e Jezuit apo Isait, i cili nuk kishte bërë kur ndonjë mëkat personal, por vetëm për hir të dashurisë njerëzore, u gozhdua për së gjalli.

            Kjo është dashuria hyjnore, manifestimi i vet Zotit brenda shpirtit të njeriut, dashuria e tij e derdhur në zemrat tona. Dhe këtë dashuri e hasim në përmbajtjen esenciale të secilës doktrinë fetare, nga krishterimi e deri tek budizmi. Të gjitha religjionet predikojnë dashuri, të cilën edhe e konsiderojnë si virtytin më të lartë njerëzor. Sa bukur e thotë këtë Shën J. Klimakos: “Kur e tërë qenia e njeriut është e përzier me dashurinë e Zotit atëherë trupi, si një pasqyrë, tregon shkëlqimin e shpirtit ë tij”.

            Kur është fjala te fuqia e dashurisë, nuk mund mos t’i përmend edhe vitet e lavdishme të pajtimit të gjaqeve. Sa e sa njerëz, të gjymtuar fizikisht e shpirtërisht nga kjo murtajë e mallkuar, falën gjakun e më të dashurve të tyre vetëm e vetëm për hir të dashurisë ndaj atdheut, për hir të dashurisë njerëzore. A nuk është kjo vërtet Hyjnore?

            Prandaj, le ta hedhim farën e dashurisë në zemrat tona, le ta kultivojmë këtë ndjenjë Hyjnore. Kur dashuria kultivohet, ajo bëhet pjesë e përhershme e qenies sonë, bëhet një çelës që hap çdo portë, bëhet një pishtar që ndriçon secilën rrugë, një shkëndijë që ndez secilën zemrën, një ndjenjë që zbukuron dhe shenjtëron shpirtin.