martesaehalilit

Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegëza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Kulturë 7 - MARTESA E HALILIT

Shkruan: Luljeta DUSHI

http://www.dituria.se

EPOSI

MARTESA E HALILIT

Në “Martesa e Halilit” karakteristika kryesore nuk janë tashmë kulti i besnikërisë, nderit e revanshit pasi kalojnë në plan të dytë, por komunikohet mesazhi i thyerjes së tabuve fisnore e etnike, e ndalesave dokësore nga forca e dashurisë.

Ashtu si edhe te balada “Kostandini e Doruntina”, ku trajtohet momenti i fundit të endogamisë, martesës mes fisit, këtu në një stad më të avancuar shoqëror (ekzogamia) Halili kërkon të martohet në Kotorr me një vajzë sllave, Tanushën.

Vendi i ngjarjeve: Jutbinë, Kotorr, Tunë (Danub) i japin një gjerësi Homerike subjektit të “Ciklit të kreshnikëve” dhe dikotomia shqiptarë - shkja i pranëvihet në planin kompozicional eposit mes grekëve e trojanëve. Shkaku i eposit homerik, rrëmbimi i vajzës, te Tanusha luan funksionin e motivit të përplasjes së dy etnive, një version i ngjashëm me Helenën antike rrëmbyer grekëve nga Hektori trojan. Ky përngjasim sidomos tek episodi i martesës së Halilit, është nënvizuar së pari nga mbledhësit e eposit të kreshnikëve: Atë Bernardin Palaj dhe Atë Donat Kurti, Parathanje, “Visaret e kombit”, Shkodër 1941, f. 18.

Konflikti me sllavët në eposin shqiptar është përgjithësisht konflikt etnik dhe jo një konflikt fetar, siç është i tillë në eposin sllav konflikti mes heronjve sllavë ortodoksë dhe atyre myslimanë. Këtu mbizotëron një sfond i jetës së malësorit që mbështetet në ekonominë blegtorale dhe jeton në mesin e natyrës, kryesisht malore dhe me mot të ftohtë, ku dallon dëbora dhe akulli i përmasave fantastike.

Tema e eposit që ka në qendër sidomos bëmat e vëllezërve Muji dhe Halili, që të kujtojnë vëllezërit Dioskurë te eposi antik grek dhe Gilgameshi dhe Enkiduji te eposi sumer – babilonas, është në tërësi luftarake. Pothuaj të gjitha këngët, siç shkruan Arben Prendi te “Letërsi gojore shqiptare”, përshkohen nga bëmat e kreshnikëve, nga dyluftimet, rrëmbimet e grave, grabitjet e kuajve, martesat, dënimet e ndonjë kreshniku etj.

Ndërhyrja e personazheve mitologjike Orë e Zana dhe elemente të tjerë të kreshnikisë mesjetare të kultit të luftës dhe kalorësisë, mbrojtjes së vajzës dhe të një grupi familjesh, në “Martesën e Halilit” siç shkruan Leka Ndoja te “Komentari i letërsisë”, gjen një oazë paqeje, pasi në qendër të fabulës është maskimi i krashnikut Halil në vajzë për arritjen e qëllimit. Shestimi i intrigës së rrëmbimit dhe dekorimi artistik i vendit të veprimit janë elementë të rinj që u pranëvihen karaktereve të njohur epikë ndërtuar nga aktet e trimërisë e të së mbinatyrshmes. Në këtë këngë Halili nuk paraqitet si gjysmëhyjni, por karakteri i tij bëhet tepër njerëzor, ndërsa veprimi vihet në funksion të ndërmarrjes erotike.

Miti i Halilit në këtë rast i dorëzohet amurit dhe modeleve kalorësiake të përhapura në Francën e Veriut ku ndjenja zë një vend të posaçëm. Te “Martesa e Halilit” rrëfimi merr nota realiste dhe ndryshe nga eposet e Tristanit e Isoltës (shek. XII-XII) fundi nuk është tragjik. Krahasimi i eposit tonë me këtë këngë është më lirik se ai spanjoll “Sidi”, ai francez “Këngët e Rolandit” dhe ai gjerman i “Nibelungëve”.

Delikatesa e përshkrimit të Tanushës që sipas Fishtës përbën një nga poezitë më të frymëzuara lirike botërore krahas Petrarkës e Dantes, e bën eposin tonë të ketë vlerë universale.

Bërthama e gjuhës së eposit të kreshnikëve tashmë pasurohet nga fjalë lirike që grupi social i receptuesve i konsideronte si periferike, pasojë e komunikimit ndëracor sllav - shqiptar në një fazë të avancuar kur sllavët kanë qytetet e tyre, ndonëse vizionet e nënës së Tanushës janë relikte: kujtime të “arketipeve kolektive” të kapërcimit të Tunës nga popujt sllavë të disa shekujve të mëparshëm (shek. VI-VII).

Semantika e njëtrajtshme e kultit të besës, dhunës e ritualeve të pavdekësisë epike me futjen e motivit erotik pëson një ndryshim duke shënuar kuptime të reja ashtu si në lirikën europiane ku virtyti më i madh konsiderohej amori.

Mesazhi i kësaj kënge shënon një stad më të ngritur social atë të përparësisë të ndërkomunikimit erotik duke kapërcyer tabutë racore.

Mbledhësit tanë të Eposit, Atë Donat Kurti e Atë Bernardin Palaj lidhjet martesore të këtij lloji i kanë stigmatizuar si të dëmshme, pasi shqiptarët kanë humbur territore nga martesat mikse në Bosnje e Mal të Zi, si një nga strategjemat funksionale të pushtuesit sllav.