Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Feride ZOGU

       MOTIVET E QILIMAVE TË DRENICËS

       Thurja e qilimave është një art, në kulturën popullore. Qilimi është punuar në vek, si dhe shumica e shtrojave që janë përdorur më herët: si: qergat, dysheket, janat, sexhadet etj. Së pari punimi i qilimave ka filluar nga endja e tjerrit të quajtur tymen, pastaj vjen në vazhdim mbështjellja në shul apo siç quhet mlumja.

            Shikuar historikisht, fillet e para të zejtarisë duhet të kërkohet në popullsinë fshatare, si formë e organizimit shoqëror që nga bashkësia familjare, si grup njerëzish me lidhje gjaku, në vijën femërore ose më vonë në atë mashkullore. Shkalla e zhvillimit  nëpër formacione ekonomike-shoqërore shprehej përmes forcave prodhuese dhe marrëdhënieve në prodhim.

            Arti popullor shqiptar ruan një pasuri te rrallë me vlerë të madhe artistike, të cilën, sa më mirë ta njohim, aq më shumë do ta çmojmë. Ai manifestohet në fusha të ndryshme, ndër të cilat mund të përmenden veshjet popullore, punimet e tekstilit e të qëndisjes, punimet prej metali, arkitektura popullore, punime të ndryshme druri, enët prej balte etj.

            Po të hyjmë për një vizitë në një shtëpi shqiptare, veçanërisht në një që i ka të ruajtura besnikërisht traditat e lashta të kulturës popullore, ajo që të bie ne sy dhe na tërheq më tepër vëmendjen, është paraqitja madhështore e dhomës së pritjes. Shqiptari, ne lidhje me traditën e fortë të bujarisë dhe mik-pritjes, la një nga dhomat më të mira të banesës së tij për të pritur miqtë.⁽¹⁾ Këto dhoma ishin kryesisht të dekoruara me punime të drugdhendjes dhe prej tekstilit, ku në këto dhoma si shtroj e mbulojë bënin pjesë; qilimat, janat, sexhadet, posteqijat, qergat, dysheket, shkembi, karrigat etj,

            Teknikat dhe metodat e punimit të qilimit

            Thurja e qilimave është një art, në kulturën popullore. Qilimi është punuar në vek, si dhe shumica e shtrojave që janë përdorur më herët: si: qergat, dysheket, janat, sexhadet etj. Së pari punimi i qilimave ka filluar nga endja e tjerrit të quajtur tymen, pastaj vjen në vazhdim mbështjellja në shul apo siç quhet mlumja. Kjo pjesë e punës bëhet jashtë vekut. Në vek vendoset shuli me tymën dhe endët nëpër shpatë dhe  liq. Kjo është tani e gatshme për të filluar me punën në vek. Lënda tjetër për punë është edhe “ini” apo fijet e leshit të tjerrur i cili është i ngjyrosur varësisht nga ngjyrat të cilat përdoren. Zakonisht në qilim dominon ngjyra e kuqe dhe e zezë, por ka edhe dekorime me ngjyra tjera e sidomos ngjyra e bardhë dhe e gjelbër.  Zakonisht punën e endjes dhe mlumjes e bëjnë jo të gjitha gratë sepse  është një punë që do kujdes të madh dhe dije, kanë qenë të pakta ato gra që e kanë kryer këtë punë.  Pjesët e vekut që është përdorur në Drenicë janë:                                                   

            1 - Bollëzat e vekut - katër pjesë ku janë vendosur edhe shuli i përparmë dhe i mbram.

            2 - Bërdilat, ku është vendosur shpata.            

            3 - Dërrasa e vekut - pjesa ku janë ulur ato që kanë punuar në vek.  

            4 - Liqët janë të punuar nga penjtë e pambukut ku nëpër ta kalojnë penjtë apo tymni.

            5 - Ndërskamcat janë te lidhura me liqët dhe sipas nevojës lëvizin me këmbë për të mundësuar thurjen e qilimit. 

            6 - Shpata, edhe nëpër të kalon pjesa e tymnit dhe me të mundësohet rrehja e penjve të leshtë të cilët janë të ngjyrosur sipas modelit të dëshiruar.          

            7 - Shuli, njëri i vendosur në skaj të vekut, nëpër të cilit është i mbështjellë tymni, dhe tjetri në fillim të vekut, nëpër të cilit kalon pjesa e punuar e qilimit.                     

            8 - Drugëza, pjesa ku vendoset tjerri “ini” që endet nëpër tymen dhe rrahet me shpatë e thuret me ndihme e ndërskamcave dhe liqëve.

             Struktura e qilimit

             Për të rrokur përmbajtjen e dekoracionit popullor të qilimit dhe për t’u orientuar nëpër strukturat e tij artistike, është i nevojshëm shqyrtimi i elementeve figurative që përmban, pra, edhe tërësia e motiveve zbukuruese, e cila përmblidhet në termin "ornamentikë". Në ornamentikën popullore është trajtuar më shumë përmbajtja simbolike dhe më pak figuracioni i saj artistik. Përmbajtja simbolike dhe pamjet artistike plotësojnë njëra-tjetrën duke shprehur thelbin e ornamentikës popullore.  Ornamentika e tekstileve popullore të Drenicës së Epërme, pavarësisht nga ngjyrimet dhe hollësitë lokale, shërben si një faktor i rëndësishëm artistik që ndihmon për ta vështruar artin e zbatuar popullor të kësaj treve si njësi të konsoliduar. Në funksion të kësaj çështjeje, kemi organizuar edhe shqyrtimet për ornamentikën e qilimit, dhe për strukturën e dekoracionit asimetrik. Tashmë vështrimi estetik do ta drejtojmë në një kah tjetër, nga ai për ornamentikën e qilimit. Ornamentet do t’i grupojmë sipas mënyrës sesi i shpjegojnë vendaset. Këto nuk i ndajnë ornamentet në kozmike, floreale, antropomorfe, zoomorefe etj., por tregojnë të njëjtën përkujdesje estetike, si për motivin e diellit, ashtu edhe për të lules, si për motivin e gjarprit, ashtu edhe për motivin e kryqit. Në dekoracionet e qendrës së qilimave të Drenicës, mbizotëron simetria, por në ndonjë rast përdoren edhe elemente të asimetrisë brenda simetrisë. Interesante e befasuese janë dekoracionet e qilimave të lashtë të Drenicës. Karakteristikë e përgjithshme është simetria blloqeve ornamentale kryesore. Në modelet më të përhapua, secili bllok ose pjesë përfaqëson një vargëzim të dy ose tri motiveve të përsëritura me radhë. Këta rripa ornamentalë ndahen midis tyre, herë me bordura te thjeshta linearë, e herë me disa vija zigzage. 

            Motive në qilim me shpjegim gjeometrik

            Motivet gjeometrike janë ndër më të thjeshtat por edhe ndër më të lashtat. Ato i ndeshim më shpesh në objekte të artit të mirëfilltë fshatar, pra ne objekte të punuara për nevojat e veta e jo për treg. Mjeti me i përdorur në dekoracionin popullor është forma këndore gjeometrike. Ky figuracion në pamje të parë ngjan abstrakt e i pa deshifruar. Ai mund të shqyrtohet në mënyrë formale nga pamja e jashtme.  Formacionet me kënde gjeometrike të ornamenteve, edhe pse të renditura me përkujdesje të lartë artistike, vetëm pozojnë, dhe duket pozuar ato shprehin, diçka thonë! Dhe kryesorja - si e shprehin informacionin e tyre? Le të freskojmë arsyen te burimi popullor, te i cili gurgullon mendësi e kthjellët estetike. Shprehja e veçantë estetike e figuracioneve këndore gjeometrike të ornamentikës provohet dhe kuptohet sidomos në vatrat e mjeshtërve vendase, pasi aty kryhet bashkëbisedimi i natyrshëm e i ndërsjellë midis popullit dhe artit të tij, populli tregon për artin, arti plotëson mendimin dhe e lartëson.

Qilim me motive gjeometrike (Drenicë)

            Motivet emërtohen sipas figurës gjeometrike që paraqesin dhe jo me emërtim të objekteve natyrore.  Emërtimi i ornamenteve në përgjithësi varet prej ngjashmërisë së tyre me forma objektesh reale e simbolike, domethënë, motivet shpjegohen me emra sendesh, insektesh, kafshësh, objekte kozmike, lulesh apo pjesësh të trupi njerëzor. Vija të drejta, zigzage ose të valëzuara, vija të thyera, drejtëza të kryqëzuara në forme X, këndë të ndërprerë njëri me tjetrin, spirale, trekëndësha, e rombe që ndërrojnë njëri-tjetrin vërejmë të punuara në qilim. Qilimi është i zbukuruar me motive këndore gjeometrike, kurse në pjesët anësore  dhe poshtë realizohen motivet lineare. 

            Motive në qilim me shpjegime kozmike

            Tek motivet kozmike në qilim, si p.sh. dielli, si zotë jetëdhënës i dritës, që shpërndan errësirën dhe shkrinë ngricat, ka kult të vjetër ndër popujt ballkanikë, ashtu si dhe Hëna.  Këto simbole i gjejmë dendur të qëndisura si motive zbukuruese në qilima.

            Motive në qilim me shpjegime floreale

            Zbukurimi i qilimit përmbledhë shumë motive floreale, të cilat janë në unitet artistik me motivet e tjera, ndonëse marrin trajtë me të lirshme.

            Me lule të qëndisura, kuptojmë edhe motive që kanë lidhje të tërthortë me lulet natyrore, sepse gjatë stilizimit, cepat e këtyre motiveve zhvillohen me vija të harkuara që ngjajnë në bisqe lulesh. Këto motive vendaset i quajnë "lule" duke i shtuar emërtimin cilësinë e figurës qe krijojnë.  Të tilla janë "lule me sy", "lule gjarpni", "lule dielli", "lule qilimi" etj. Pra, motive i lules, jo gjithmonë përkon me lule natyrore. Shpesh, një motivi, vendaset i thonë "lule", duke kuptuar me këtë një figurë të bukur si dhe lulja.  Ndoshta ky koncept përgjithësues rrjedh nga fakti se në kohën tonë një pjesë motivesh të hershme ruajnë të gjallë funksionin zbukurues, kurse ana simbolike ka mbetur disi e ngurtësuar. Edhe motivet floreale janë më të harmonizuara me të tjerat, por shpesh ato shërbejnë si pika çlodhjeje për syrin, sepse vizatimi elastik dhe figurat qe krijojnë janë më të zhdërvjellëta.

Qilim katër pjesësh me lule  ( Drenicë )

            Motive në  qilim me shpjegime zoomorfe

            Motivet zoomorfe krijojnë figuracione më të ndërlikuara se florealet, ndonëse stilizimi që varet edhe prej teknikës së punimit e çorodit disi figurën që pasqyrojnë.  Veç motivit të evidentuar të shqiponjës apo të gjarprit, motivet e tjera janë të organizuara në unitetin e përgjithshëm artistik.  Shqiponja ka kult të populli ynë. Si motiv zbukurues është përdorur gjerë në artin tonë popullorë. Proceset historike shoqërore të kombësisë sonë  ne shek. XV i dhanë  përmbajtje të re dhe forma stilistike të reja simbolit të shqiponjës dy krenare.

            Ne sot kënaqemi shpirtërisht me larmit pambarim të motivit të shqiponjës që e hasim në të gjitha mjeshtrit e artit të zbatuar popullorë dhe, çka është më rëndësishme, ne e dallojmë atë nga stilizimet e përdoruara ndër popuj te tjerë. Marrëdhëniet artistike të këtij motivi me të tjerët në artin tonë popullor janë te dallueshme. Zbatohet përherë në vende qendrore dhe është zakonisht më i madhë se të tjerët. Qëndrimi stilistik e artistik ndaj motivit të shqiponjës i jep artit tonë popullorë fizionomi karakteristike. Ky motiv ka hyrë në stilin e këtij arti dhe nuk paraqitet kurrsesi element anësor apo i barazvlefshëm me motive të tjera. 

Qilim tri pjesësh me motive të shqiponjës dykrenore (Drenicë)

            Ndërsa, figura e njeriut shihet jo vetëm në paraqitje të thjeshta, me një vizatim skematik, i reduktuar pothuaj në formë kryqi, por edhe në figura të plota me forma, shumë herë, skulpturale.

            Motive në qilim me shpjegime antropomorfe

            Në këtë grup te motiveve në qilim  bëjnë pjesë motive të formës së syrit, dorës zemra, fytyra, koka, lule me sy, lule me zemër. Motive të tilla gjejmë edhe në shumë pjesë tekstili si dyshekët jastëkët, mbulesat e djepit, përparjet, torbat etj.

Qilim katër pjesësh me motive antropomorfe (Drenicë )

            Qilimat, persë janë në fakt, pjesë thelbësore e artit dhe kulturës? Motivet e tyre përfshijnë, figura gjeometrike, më shumë sesa kafshë dhe njerëz.

            Ndërsa, teknika e avancuar e thurjes e përdorur për qilimin e zonës së Drenicës, tregon një histori të gjatë evoluimi dhe eksperiencës në këtë art.

            [1] Zojzi R.(1954) “Qilima Shqiptare” Tiranë  f.1.

                                                                   L I T E R A T U R A

            Rr. Zojzi. (1964) ”Qilime shqiptare “ Tiranë.

            Nga e intervistuara Sabrije Hykolli 70 vjecare.

            Nga e intervistuara Sevdie Neziri 63 vjecare.