Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Mr. Rezarta PODE

     NJË HISTORIK I SHKURTËR PËR PREZENCËN E KANUNIT DHE ELEMENTËT PSIKO-TERAPIKË PËR MINIMIZIMIN E FENOM­ENIT TE GJAKMARRJES

       Në traditat popullore shqiptare, në atë kompleks e ka emrin etnokulturë, si trashëgimi vlerash të ruajtura e të zhvilluara në vargun pambarim të katër gjyshërve tanë, dalin në dukje të drejtat e detyrat e njeriut në bashkësitë e shoqërore: në fshat, në krahinë apo marrëdhënie ndërkrahinore

            Në bashkësitë e lira fshatare te kohëve të shkuara ka mbizotëruar mendësia, psikika e njeriut të lirë e të pavarur në tërë qenien e veprimet e tij pavarësisht nga rangu e pozita që zinte në jetën shoqërore. Po nga ana tjetër u nënshtrohej, në tërë qenien e tij disa rregullave, disa kodeve, të cilat ishin të detyrueshme për të gjithë për t’u zbatuar, qofshin këto kryeparë të fshatit apo të krahinës.Këto rregulla kishin natyrë detyruese-juridike, por dhe morale shpeshherë ato mer­reshin atribute të besimeve të lashta vendëse. Të tëra këto së bashku siguronin ekuilibër shoqëror. Ligje të forta, sidoqoftë arkaike e patriarkore mesjetare, mbronin apo vinin në vend të drejtat e njeriut, qoftë ky njeriu me i thjeshte e me pa vlerë. Ekzistonin mjetet detyruese për të vënë në vend të drejtën e njeriut të dhunuar, duke u ndëshkuar fajtori. Këto mjete dënimi ishin të ashpra, arkaike, mesjetare e të egra, por njeriu e ndiente veten disi të kënaqur nga që dinjiteti i tij nuk nëpërkëmbej.Këto rregulla të bashkëjetesës fshatare, me të drejta të barabarta për çdo njeri, janë të dhëna në të drejtën dokesore shqiptare, në pjesët më mirëfilltësore të këtij ligji popul­lor. Po, natyrisht, në këto norma, në shtresat e ndryshimet e tyre, sidomos në zbatim të tyre, vërejmë një diferencim social, një patriarkalizëm mesjetar, një burim konfliktesh, që po vazhdojnë edhe kësaj dite të trashëgohen dhe janë evidente.

            Po ç’është kjo e drejtë doksore shqiptare? Si ka vepruar ajo në jetën shoqërore të krahinave fshatare?Në rrjedhojë të shekujve e deri aty nga Lufta e Parë Botërore, në bashkësitë e lira fshatare, përgjithësisht në malësitë shqiptare, po diku-diku edhe në ultësira, ka vepruar një e drejtë doksore, para një ligji popullor, një kompleks normash tepër t ë përcaktuara e të detyrueshme për të gjithë, pavarësisht nga gjendja sociale a shtresa përkatëse e njeriut.Ky kanun në parim pësonte ndryshime e risime të normave të veçanta të tij, vetëm me vendime të kuvendeve popullore të përgjithshme – burrë për shtëpi. Më i ruajturi ka qenë në malësitë e Shqipërisë së Epërme, nder Alpe, por duke përfshirë këtu Kosovën, trojet shqiptare në Mal të Zi, e në Maqedoninë Perëndimore, në Malësitë e Shqipërisë së mesme dhe n ë Jug: në Labëri e Çamëri. Kjo e drejtë ishte e ndarë në variante, si ai i” dialekteve” dhe “të folmes”, sipas veçorive krahinore a ndërkrahinore të viseve të ndryshme.Me këto norma dokesore rregullohej bashkë­jetesa dhe marrëdhëniet sociale e pronësore në mes të banorëve të maleve, ku ai ishte themeli i njëfarë vetëqeverisjeje, të thuash një “autonomi” në këto vise, ku ligjet e sistemit feudal e të pushtuesve të ndryshëm nuk mundën t ndërhyjnë e të zënë vend në mënyrë të qëndrueshme. Kjo e drejtë dokësore zëvendëson mungesën e një ligji ndërkombëtar të kultivuar.Duke ditur se këtonorma ligjore të traditës kanë qenë ngulitur kaq thellë në mendësinë e banorëve të maleve edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Studiuesja angleze Edith Durham, eksploruese e maleve shqiptare në fillim te shekullit xx, thotë se malësorët shq­iptarë besojnë e respektojnë më shumë ligjet e Lekë Dukagjinit, pra këtë të drejtë doksore, sesa dhjetë Urdhërimet e Zotit . Pra ky ligj popullor kish hyrë thellë ne psikikë, në mendësi dhe në gjykimet e popullit, ishte bërë njësh me jetën e tyre….Kompleksi i këtyre normave ligjore dokë­sore është njohur në popull përgjithësisht me emrin “Kanuni i Maleve”, “Doket e maleve”, por dhe me emrat krahinore, si: “Kanuni i Malësisë (në Alpet shqiptare)”, “Kanuni i Lek Dukagjinit” (ku përfshihet zona e Pukës, Dukagjinit, Lumë, Mirditë dhe Kosovë). “Kanuni i Skanderbe­gut” (në Shqipërinë e mesme, Dibër), “Kanuni i Labërisë” (Labëria ne Jug). Gjecovi, duke shprehur mendimin se kjo e drejtë e themel ka shtrirje mbarëkombëtare, shënon se në Labëri në krahun e saj, në anë të Gjirokastrës, thuhet: “Me ba kuvend mbas kanunit të Pirrit”, pra e quanin “Kanunin e Pirros” e kjo ka një domethënie të qartë historike, ruajtur në mendësinë e banorëve të maleve të Labërisë.Për njësi më të vogla krahinore kemi ”Kanuni i Pukës”, “Kanuni i Lumës”, “Kanuni i Mirditës” (variante të K.L.D ), “Kanuni i Musë Ballëgjinit”, “Kanuni i Çermenikës”, “Venomet e Himarës”(variante të “Kanunit të Labërisë”) e kështu me radhë.

            Kjo e drejtë popullore nuk ka qenë e shkruar e aq me pak e kodifikuar, por është e trashëguar brez pas brezi me besnikëri, nëpërmjet pleqnarëve (gjykuesve popullorë ), nëpërmjet të moshua­rve e kreut të çdo familje, por edhe nga çdo njeri i këtyre bashkësive fshatare: kjo është e lidhur ngushtë me jetën e tyre, me praktikat e veprimtarisë së përditshme, me detyrat dhe të drejtat e çdo njeriu e pozitën e tij në familje e shoqëri . Këtu ne gjejmë norma (ose ndryshe nene të veçanta) për çdo rast konkret ose me anë të përngjasimeve e të motërzimeve a me anë të zgjidhjeve logjike, bazuar në botëkuptim të përcaktuar, në mendësi të shoqërisë fshatare me tradita patriarkale; aty gjejmë norma për çdo du­kuri a element të veçantë të së drejtës familjare, të së drejtës civile, të së drejtës së pronës, te së drejtës administrative dhe të asaj penale.

            Gjithashtu, në të drejtën dokësore, përgjithësisht në të tëra variantet, të Shqipërisë Epërme dhe në Jug, në ato norma juridike, që janë më të mirë­fillta e të traditës vendase më të hershme, kanë si parime themelore: barazinë, lirinë, atdhetar­izmin, nderin, burrërinë, besën, mikpritjen etj; ndjeshmëri të theksuar të përkatësisë në bash­kësinë sociale përkatëse. Këto mendësi e psike të ngritura ne kult mbizotërojnë në tërë materialet dëshmuese kanunore. Në këto gjykime përshko­het fryma se njerëzit janë të barabartë, pavarë­sisht nga gjendja sociale. Çdo burrë “peshon 400 dërhem në kandarin e tij ” e nuk ke të drejte ta nënvlerësosh e ta nëpërkëmbësh. Në norma disa herë bëhet fjale për barazinë në gjak, pra brenda farefisit, po në përmbajtje të përgjithshme del se, secili ka një vend të caktuar e të nderuar në bashkësinë shoqërore krahinore. Në të vërtetë në banorët e maleve ka mbizotëruar te secili ndjenja e krenarisë, pavarësisë në veprimet vetjake e në vlerësimet për veten dhe t ë tjerët: çdo njeri bënte përpjekje të sillej e të vepronte, të fliste me fisnikëri, duke e konsideruar veten të barabartë me të tjerët. Ne jetën shoqërore krahinore të traditës të quheshe”burrneshë” a “burrneshë e dheut” , “burrë” a “burrë i dheut”, duhet të ishte i mençur, që flet gjithnjë fjalë të peshuara, i besës, mikpritës, i punës, pa dredhi etj.

            Pra njeriu nuk lind i pavlerë, por bëhet i pavlerë nga veset dhe veprimet e tij të panjerëzishme.

            Në kanun dhe në mendësinë e popullsisë, ku ve­pronte kjo e drejtë e traditës, mbrojtjes së nderit i jep një vend tepër te veçantë e çdo cenim i nderit te një njeriu dënohej rëndë sa shpeshherë kalonte deri në marrjen e jetëve, tragjedi mjaft e dhimb­shme.Çdo lloj fyerje publike ishte marrje e nder­it, ta zëmë: t’i thuash burrit se ti”gënjen” në sy të burrave të mbledhur në kuvend, ta pështysh, ta shtysh, t’i biesh me grusht, t’i prekësh besën, t’i dhunosh (ngacmosh) mikun, t’i thyesh shtëpinë a vathin e bagëtive, t’i heqësh kapakun e vegshit për të shikuar çfarë ka brenda etj (KLD fq. 65-66, neni 601). Nderi i gruas ruhet në mënyrë të veçantë, sipas gjykimit se “shtëpia, e mirë a e keqe asht e mbajtur nga gruaja”, “shtëpia asht gruaja, se burrat janë miq në shtëpinë e tyre”. Të tjera këto shndërrime dënohen, dikush me lehtë e dikush me rëndë, me ndërmjetësi, por ato qe rëndonin më shumë e që detyrimisht i ndante vetëm gryka a pushkës ishin: t’i pritej në besë miku, t’i përdhunohej gruaja, a vajza, t’i merrej arma. Këto nuk kishin ndërmjetësi e paguheshin vetëm me vrasje. Vrasja e babës a e vëllait edhe mund të falej, po miku, gruaja e arma kurrsesi. Të dhunuarit e gruas shndërronte, jo vetëm familjen e saj, por edhe tërë fshatin e miqësinë, po kështu dhunimi dhe vrasja e mikut. Me këto ligje dokësore miku e gruaja ishin të siguruar në udhëtimet dhe punët e tyre jashtë shtëpisë. Këto ligje i përkasin një botëkuptimi mesjetar, por për ato kohë kishin siguri e ekuilibër social me peshë në jetën e bashkësive të lira fshatare.

            Besa, fjala e dhënë, betimi në kanun e në mendësinë fshatare të lirë kanë pas një forcë tepër të madhe ligjore, morale dhe hyjnore. Vlera e besës është e sintetizuar edhe në fjalët e urta të popullit: “Ka del fjala, del shpirti” , thyhen kurrë, “Burri lidhet për fjalë dhe demi për brirë.

            Autorja është pedagoge në UNIVERSITETIN "KRISTAL"  TIRANË