Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Përgatiti: Sabir KRASNIQI

ORIGJINA E VITIT TË RI

       Në kohët e lashta, iliro-shqiptarët festonin fillimin e vitit të ri nëpërmjet aktiviteteve të ndryshme, zakoneve, riteve dhe besimeve e besëtytnive të tyre. Ata shprehnin falënderimin për madhështinë dhe bukuritë e natyrës, nisjes së një cikli të ri dhe luteshin e shpresonin për një të ardhme të begat.

Viti i Ri është një nga festat e rëndësishme të njerëzimit, me një histori të pasur që shtrihet nëpër kultura dhe periudha të ndryshme kohore. Origjina e tij ka rrënjë të thella në historinë e lashtë dhe ka përfshirë shumë popuj dhe qytetërime si babilonasit, egjiptianit, romakët, ilirët etj.

Festimet e lashta të Vitit të Ri

Festimet më të hershme të regjistruara, për nder të ardhjes së vitit të ri, datojnë rreth 4000 vjet më parë, në Babiloninë e lashtë. Për babilonasit, hëna e parë e re pas ekuinoksit pranveror (dita në fund të marsit me një sasi të barabartë dritë dielli dhe errësirë) paralajmëronte fillimin e një viti të ri. Ata e festonin këtë fillim me një manifestim masiv të quajtur Akitu (rrjedh nga fjala sumeriane për elbin, i cili pritej në pranverë) që përfshinte rituale të ndryshëm në secilën prej 11 ditëve të tij.

Përgjatë antikitetit, qytetërimet në mbarë botën zhvilluan kalendarë gjithnjë e më të sofistikuar, duke e lidhur zakonisht ditën e parë të vitit me një ngjarje bujqësore ose astronomike.

Në Egjipt, për shembull, viti filloi me përmbytjen vjetore të Nilit (pak para solsticit të verës), që përkoi me lindjen e yllit Sirius (Ylli më i ndritshëm në qiellin e natës, i regjistruar në dokumentet më të hershme astronomike). Dita e parë e vitit të ri Hënor, ndërkohë, ndodhi me hënën e dytë të re pas solsticit dimëror. Përmbytjet e Nilit kanë qenë ngjarje të rëndësishme në historinë e Egjiptit të lashtë dhe kanë pasur ndikim në jetën dhe bujqësinë e këtij vendi. Përmbytja e Nilit është festuar nga egjiptianët si një festë për dy javë rresht duke nisur nga 15 gushti, i njohur si Wafaa El-Nil. Egjiptianët e lashtë fillimisht përdornin një kalendar me 12 muaj nga 30 ditë secili, me një total prej 360 ditë për vit. Rreth vitit 4000 p.e.s. ata shtuan pesë ditë shtesë në fund të çdo viti për ta bërë atë të përputhshëm me vitin diellor.

Viti i ri në Egjiptin e sotëm shënohet zakonisht më 1 janar, sipas kalendarit gregorian, por nuk është tradicionalisht i rëndësishme për banorët vendas. Megjithatë, janë egjiptianët ata që bëjnë gjithçka për të vizitorët e tyre, andaj organizojnë edhe programe zbavitëse për ta, ndezin fishekzjarrë, i zbukurojnë ambientet me pemën e Vitit të Ri në mënyrë tradicionale, e risi të tjera.

Kalendari i hershëm romak përbëhej nga 10 muaj dhe 304 ditë. Çdo vit i ri fillonte në ekuinoksin pranveror. Sipas traditës, kjo u krijua nga Romulus, themeluesi i Romës, në shekullin e tetë p.e.s. Një mbret i mëvonshëm, Numa Pompilius, i atribuohet shtimit të muajve janar dhe shkurt. Gjatë shekujve, kalendari ra jashtë sinkronizimit me diellin dhe në vitin 46 p.e.s. perandori Jul Cezar vendosi ta zgjidhte problemin duke u konsultuar me astronomët dhe matematikanët më të shquar të kohës së tij. Për të ripërshtatur kalendarin romak me diellin, Jul Cezarit iu desh të shtonte 90 ditë shtesë. Si pjesë e reformës së tij, Cezari vendosi 1 janarin si ditën e parë të vitit  për të nderuar adhuruesin e muajit: Janusin, perëndinë romake të fillimeve (dy fytyrat e të cilit e lejuan atë të shikonte pas në të kaluarën dhe përpara në të ardhmen). Ky kalendar i ri, i njohur tani si Kalendari Julian, kishte 365 ditë të ndara në 12 muaj. Ai i shtonte një ditë shkurtit çdo 4 vjet për të bërë një “vit të brishtë”. Por Sosigeni e mbivlerësoi gjatësinë e vitit me 11 minuta e 14 sekonda. Një kohë në dukje e parëndësishme, por e grumbulluar për qindra vjet, rrezikonte që datat e kalendarit të mos përputheshin më me stinët. Si rezultat, viti kalendarik fitonte rreth tre ditë çdo katër shekuj, në krahasim me kohët e vëzhguara me eklipset dhe stinët. Si pasojë, kalendari Julian është 13 ditë pas kalendarit Gregorian. Kjo mospërputhje u korrigjua në kalendarin e reformuar Gregorian në vitin 1582.

Romakët festonin duke i ofruar flijime Janusit, duke shkëmbyer dhurata me njëri-tjetrin, duke dekoruar shtëpitë e tyre me degë dafine dhe duke marrë pjesë në ahengje të zhurmshme, duke dhuruar vazo të bardha me mjaltë e gjëra të tjera, si dhe urim për fat dhe lumturi.

Në anën tjetër të Jonit, Ilirët, një prej popujve më të lasht antikë të Ballkanit, kishin ritualet e tyre për festën e ndërrimit të moteve. Në kulturë e lashtë ilire, fillimi i vitit të ri përcillej me ceremoni të ndryshme, duke admiruar e nderonin diellin (zakon pagan), yjet, hënën, natyrën me bukurit e saj në përgjithësi, si dhe lutjet për stinë të begatshme. Për ta, fillimi i vitin shënonte nisjen e një cikli të ri të stinëve dhe kohën e përgatitjeve për punët në bujqësi.

Shumë vende evropiane, përdornin kalendarin Julian. Të tjerët e festonin vitin e ri sipas kalendarit të tyre, p.sh. me 1 mars (viti i ri në Romën Republikane). Vetëm me përdorimin universal të kalendarit Gregorian (nga emri i papës Gregorio XIII, i cili e ideoi në vitin 1582), data e 1 janarit shënon fillimin e vitit të ri duke u bërë një gjë e përbashkët për të gjithë (në fakt ortodoksët vazhdojnë të ndjekin kalendarin Julian dhe Vitin e Ri e festojnë më 14 janar).

Çdo vend ka zakone të ndryshme të cilat, përgjithësisht kanë si qëllim sjelljen e fatit dhe suksesit në vitin e ri që po fillon. Mesnata shënon një moment kalimi, që i kujton botës, përfundimin e një periudhe dhe fillimin e një rrugëtimi të ri.

Në pjesën më të madhe të botës, Vitit të Ri fillon më 31 dhjetor (mbrëmja e Vitit të Ri), dita e fundit e kalendarit gregorian dhe vazhdon deri në orët e para të 1 janarit (dita e Vitit të Ri). Traditat e zakonshme për këtë festë janë: ngrënia e ushqimeve të veçanta, urimet të ndërsjella, dëshira për fillimvit sa më të mbarë, hedhja e fishekzjarrëve dhe mjeteve tjera piroteknike etj.

Viti i Ri në kulturën shqiptare

Në kohët e lashta, iliro-shqiptarët festonin fillimin e vitit të ri nëpërmjet aktiviteteve të ndryshme, zakoneve, riteve dhe besimeve e besëtytnive të tyre. Ata shprehnin falënderimin për madhështinë dhe bukuritë e natyrës, nisjes së një cikli të ri dhe luteshin e shpresonin për një të ardhme të begat. Ritualet, ceremonitë për festën e Vitit të Ri, ishin të mbushura me kuptime simbolike.

Në rrjedhën e kohës, pavarësisht gërshetimit të kulturave të ndryshme si dhe ndikimeve që vinin nga popujt e tjerë dhe perandorive të kohës, shqiptarët i ruajtën dhe i kultivuan me fanatizëm tradita dhe ritet e tyre arkaike për manifestimet e ndryshme e ndër to, edhe festën për një fillim të mbarë në vitin pasues. Me ushqime me bollëk, dhurata dhe këngët e vallëzimet, përshëndesin fillimin e vitit që po vjen, me shpresa për fat të mbarë, lumturi dhe për një mirëqeni më të mirë.

Pavarësisht që këto tradita kanë ndryshime të vogla mes Shqipërisë, Kosovës dhe popullatës tjetër që jetojnë jashtë kufijve të këtyre shteteve, rrënjët e përbashkëta i kanë në historinë e lashtë të trashëgimisë kulturore të popullit iliro- shqiptar.

Për ne shqiptarët sot, ndërrimi i moteve është më shumë se një festë kalendarike. Ai përfaqëson një lidhje me trashëgiminë e lashtë, traditat dhe vlerat kulturore që janë pjesë e identitetit tonë kombëtar. Kjo festë, gjithashtu është një rast i mirë që i bashkon familjarët, për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të shpresuar për një të ardhme të ndritur dhe të lumtur për të gjithë.

            Festimi i Vitit të Ri fillon me zbukurimet e ambientit. Shtëpitë dhe qytete dekorohen me shirita, fjongo, drita vezulluese etj. Tryezat, gjatë kësaj nate, janë përplot ushqime dhe pije. Gjeli i deti (zakonisht në Shqipëri) dhe llojet e mishrave tjerë nuk mungojnë mbi tavolinë. Gjithashtu, edhe ushqimet e veçanta (që në shumë troje kanë simbolikat e veta), flija në saç, petullat, byreku, simitet, leqeniku (buka e misri) etj. si dhe ëmbëlsirat e shumta që e plotësojnë tryezën festive. Pjesë e festë është edhe muzika e larmishme që sjellë atmosferën e gëzimit dhe shpresës për një vit të mbushur me fat dhe lumturi.

Pema e gjelbër (bredhi i Viti të Ri)

Një nga simbolet më të dashura që zbukuron shtëpitë dhe hapësirat publike është bredhi i Vitit të Ri. Edhe pse nuk ka një shpjegim që argumenton origjinën e pemës së gjelbër, megjithatë ka disa histori të ndryshme në lidhje me të.

Pema me gjelbërim të përjetshëm (bredhi), tradicionalisht përdorej për të festuar festat e dimrit, shekuj më parë. Paganët përdornin degët e bredhit për të dekoruar shtëpitë e tyre gjatë dimrit, pasi ajo i bënte ata të mendonin pranverën që do të vij. Paganët besonin se bredhi do t’i mbajë larg, fantazmat, mallkimet, sëmundjet etj.

Në Greqinë antike, bredhi ishte pema e shenjtë e perëndeshës Artemide, ndërsa në Azinë veriore bredhi konsiderohej si një pemë kozmike, e mbjellë në qendër të universit dhe simbol i evolucionit.

Sipas librit të Fabiola Marchet “Leggende e superstizioni svelate”, pema e parë mendohet se është përdorur në kohën e Egjiptit të lashtë, por nuk bëhej fjalë gjithsesi për një bredh të mirëfilltë. Bëhej fjalë për një piramidë druri të mbuluar nga një disk diellor. Ata e konsideronin bredhin simbol të lindjes, sepse sipas traditave të tyre, në rrënjët e tij kishte lindur Perëndia Biblos. Kjo ide u pëlqye nga një vizitor evropian, i cili e solli një prototip edhe në Evropë.

Në disa vende si ato gjermanike dhe skandinave, ky objekt u përdor si një simbol i ekuinoksit dimëror dhe i festimeve që zhvilloheshin në atë kohë. Disku diellor ju kujtoi atyre diellin, i cili në dhjetor do të ishte më i dukshëm duke e bërë ditën disi më të gjatë. Në provincën e Bohuslanit, në brigjet perëndimore të Suedisë, dhe në provincën fqinje të Ostfoldit, në Norvegji, janë gjetur më shumë se 75.000 gdhendje në shkëmb në rreth 5.000 pika të ndryshme. Arkeologët thonë se gdhendjet u përkasin viteve 1800-500 p.e.s. Këto gdhendje të jashtëzakonshme zbulojnë disa nga bindjet e njerëzve që jetuan mjaft kohë para lindjes së Jezuit të Nazaretit. Për shembull, disa hulumtues mendojnë se në kohët e moçme, në zonat e Suedisë dhe të Norvegjisë së sotme, pemët që bleronin gjithë vitin, si bredhat, përdoreshin si simbole të shenjta.

Kjo tregon se simbolika e dekorimit të pemës së gjelbër nuk ka asgjë të përbashkët me religjionet, por thjesht është e bazuar në mitologjinë e popujve paganë dhe është përdorur edhe në kohërat para krijimit të tyre. Në bazë të Enciklopedisë “An Illustrated Encyclopedia of Traditional Symbols” (Enciklopedia me ilustrime dhe simbolika tradicionale), e shkruar nga G. C. Koper, vërtetohet se pema e dritës, ose siç quhet ndryshe pema e qiellit, ishte simbolikë e lindjes, ringjalljes dhe vdekjes, kurse qirinjtë e vendosur mbi pemë, simbolizonin shpirtin.

Dekorimi i pemës simbolizon lindjen e yjeve dhe planetëve, si dielli, hëna etj., që vetvetiu nënkupton se ka mbështetje në paganizëm. Në anën tjetër, sa i përket dhuratave që vendosen në pemë, edhe këto gjithashtu kanë prejardhje pagane, sepse të njëjtat ishin përdorur edhe në paganizëme para krishterimit. Këso dhuratash i dhuroheshin Dionisit, që ishte zoti i festimeve te grekët e vjetër, e gjithashtu i dhuroheshin zotit Otargatis te skandinavët e vjetër.

Pema e parë e vërtetë u dekorua në vitin 1605, në një park në Strazburg. Fillimisht mendohet të jetë zbukuruar me mollë dhe ëmbëlsira nga tavolinat e festimeve të asaj kohe.

Një tjetër legjendë e lidh përdorimin e pemës së parë të vërtetë me zbukurimin për herë të parë nga një dukeshë gjermane dhe kjo daton në vitin 1611.

Popujt antikë e adhuronin bredhin dhe e përdornin shumë, gjatë festave, duke qenë se qëndronte gjithmonë i gjelbër dhe për pasojë simbolizonte jetëgjatësinë.

Pema e gjelbër nuk është vetëm një qendër dekorative, por një simbol i përjetshëm që bashkon njerëzit nga gjithë globi në festë dhe gëzim.