Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Mr. Kadrush RADOGOSHI

Një mundësi interpretimi

PARIMI I ENIGMËS  DHE  MITEMA E RINGJALLJES  (1)

Ekziston enigma kryesore për zgjidhjen e së cilës shtrohen hipotezat se kush mund ta ketë sjellë Doruntinën dhe gjatë rrugës dalin enigma tjera, të cilat si reflekse enigmatike janë pjesë të enigmës kryesore dhe së bashku me të e ndërtojnë rrjedhën enigmatike të romanit, zgjidhja e tyre e ndihmon zgjidhjen e enigmës kryesore.

            Titulli i romanit të Ismail Kadaresë “Kush e solli Doruntinën” në vete përmban dy kategori të rëndësishme, të cilat sugjerojnë, që në fillim, lëndën romanore dhe parimin e organizimit të saj në strukturën e romanit. Derisa Doruntina, apo, thënë më saktë, sjellja e saj në shtëpinë e prindërve, na shpie te balada shqiptare “Konstandini dhe Doruntina” dhe mi-tema e ringjalljes së përkohëshme me qëllim të mbajtjes së premtimit të dhënë nga Konstandini nënës së tij se do t’ia sjell Doruntinën e martuar larg, kur të  kishte nevojë për të, përemri pyetës KUSH na e tregon rrugën më të shkurtë për gjetjen e parimit strukturor të këtij romani, parimit të enigmës, i cili paralajmërohet në titull dhe na mundëson ta bëjmë përcaktimin e pare tipologjik të romanit “Kush e solli Doruntinën” si “Kush-roman”.

            Paralajmërimi i bërë në titull vërtetohet plotësisht që në kapitullin e parë të romanit: ngjarja enigmatike ka ndodhur, vërtetohet se Doruntina ishte kthyer në shtëpinë e prindërve, se e kishte takuar të ëmën së cilës ia kishte komunikuar të vërtetën e jashtëzakonshme dhe se nga ajo e kishte kuptuar të vërtetën tragjike për vdekjen e nëntë vëllezërve, se komunikimi i të vërtetave të tmerrshme nga njëra tjetra kishte shkaktuar tronditje për vdekje  edhe për Doruntinën edhe për Zonjën Mëmë, siç e quanin vendasit. E vërteta e Doruntinës se e ka sjellë Konstandini e tronditi edhe përfaqësuesin e pushtetit krahinor kapiten Stresin, i cili, në fillim, e mohoi duke e konsideruar si të pamundshme dhe gjithsesi të rrezikshme, prandaj betohet se do ta gjejë sjellësin e vërtetë, i cili nuk duhej të kërkohej në mesin e të vdekurve, por në mesin e të gjallëve me qëllim të zgjidhjes së enigmës. Në këtë kontekst nuk është e rastit përsëritja e shpeshtë e pyetjes ,,Kush...?” nga Kapiten Stresi në kapitullin e parë të romanit.

            Fakti se kemi të bëjmë me një roman  të ndërtuar mbi parimin e enigmës, deshtëm s’deshtëm, na e përkujton romanin kriminalistik të aktualizuar qoftë në rrafshin teorik si strukturë-tip, qoftë në rrafshin empirik si strukturë-model. Enigma në radhë të parë, shtrihet në nivelin fabular-kompozicional të romanit, të cilin kuptohet, ka prirje ta pushtojë në tërësi, ndonëse si parim qenësor strukturor shtrihet në të gjitha planet dhe nivelet e strukturës romanore, të cilat  medoemos i nënshtrohen këtij parimi. ^1).

Romani “Kush e solli Doruntinën” i Ismail Kadaresë i vënë para skemës strukturore të romanit kriminalistik, në shikim të parë, krijon përshtypjen se nuk do ta ndiente veten keq.

            Ekziston enigma kryesore për zgjidhjen e së cilës shtrohen hipotezat se kush mund ta ketë sjellë Doruntinën dhe gjatë rrugës dalin enigma tjera, të cilat si reflekse enigmatike janë pjesë të enigmës kryesore dhe së bashku me të e ndërtojnë rrjedhën enigmatike të romanit, zgjidhja e tyre e ndihmon zgjidhjen e enigmës kryesore. Enigmë e tillë është ajo që u del të deleguarve të burrit të Doruntinës, pasi ta kenë zgjidhur enigmën e parë për ta, se Doruntina, me të vërtetë, kishte ardhur në shtëpinë e prindërve, e atë enigmë e shkakton fakti i njohjes së tyre me vdekjen e Konstandinit para tre vjetësh, me të cilin kishin menduar se ishte nisur Doruntina atë njëzet e nëntë shtator për të arritur në shtëpinë e prindërve natën e njëmbëdhjetë tetorit. Duke pyetur edhe  ata se kush mund të ketë qenë sjellësi i Doruntinës, i bashkohen rrjedhës enigmatike të romanit. Enigmë tjetër është ajo që e mbulon shkakun, që e ka shtyrë shtegtarin e panjohur për ta sjellë Doruntinën. Kapiten Stresit i lindin  dyshime  të llojllojshme, që duken si hipoteza, por që nuk arrijnë të bëhen të tilla nga se rrënohen që në  fillim nga argumentet  bindëse të tij.

            Hipoteza kryesore është ajo e tregtarit shëtitës, i cili pas vënies në torturë tregon se e kishin paguar për të gënjyer se kinse kishte qenë dashnor i Doruntinës dhe kinse e kishte sjellë atë. Hipotezë tjetër është ajo e ndihmësit të Stresit, i cili pas hulumtimit të tërë arkivit të familjes së madhe të Vranajve, konstaton se Doruntinën e ka sjellë Konstandini për shkak të inçestit, që e ka ngritur nga varri atë duke ia shndërruar rrasën e varrit në kalë. Derisa hipoteza e treg-tarit shëtitës e mohon ngritjen e Konstandinit nga varri dhe e pohon “imoralitetin” e Doruntinës, hipoteza e ndihmësit nuk e  mohon ngritjen e Konstandinit nga varri por e pohon “imoralitetin” e Doruntinës dhe Konstandinit. Hipoteza e parë, e cila zë më së shumti vend në roman është e bazuar mbi intrigën politike, prandaj dalja në shesh e faktit se është e montuar e ndihmon kapiten Stresin për ta kuptuar përfundimisht të vërtetën  për Rendin e Ri, për besën dhe për ringjalljen e përkohëshme, mosnjohja e kësaj të vërtete e shpie ndihmësin e kapiten Stresit ta gjejë shkakun e paqenë të inçestit. Të gjitha hipotezat e shtruara në këtë roman shpjegohen në mënyrë hipotetike përmes “skenës-debat, monologut-tezë, dialogut-zgjidhje” ²⁾.

Ekziston ndjekësi, hetuesi, gjurmuesi, përfaqësuesi i së drejtës shoqërore, personazhi kapiten Stresi, i cili i shtron dhe i definon hipotezat për ngjarjen enigmatike përmes monologëve, shpeshherë të  zgjatura, e dialogëve, të cilat e përjashtojnë monotoninë e rrëfimit. Shkrimtari kombinon, kështu, rrëfimin objektiv me rrëfimin monologjik e dialogjik.

            Ekziston një lidhje kompozicionale apo një projekt-konflikt. Ekzistojnë dy blloqe kompozicionale, të cilat nënkuptojnë fragmente të mëdha të linjës kompozicionale.

            1. Blloku i ngjarjes enigmatike, vërtetimi se ka ndodhur me të vërtetë dhe njoftimi për të, apo, thënë, troç, blloku i së vërtetës baladore për mitemën e ringjalljes,

            2. Blloku i hetimit, gjurmimit të sjellësit “të vërtetë” të Doruntinës, blloku i hipotezave, apo blloku i kontestimit dhe përpjekjeve për mohim të plotë e të vrazhdë të së vërtetës së Doruntinës, që nënkupton të vërtetën baladore për mitemën e ringjalljes.

            Ekzistojnë njësitë fabulare-kompozicionale apo sekuencat, të cilat në këtë roman janë të “bombarduara” me kataliza, indicione, informata e kujtime, që krijojnë dispersion, duke i përimtuar këto njësi në mikronjësi koresponduese me nocionin funksion kompozicional. Po të shikohet rendi i këtyre mikronjësive apo funksioneve fabulare-kompozicionale në krahasim me rendin e mikronjësive syzheike që nënkupton rendin kronologjik dhe logjik të tyre³⁾ vërehet ndryshim i madh apo mospërputhje e plotë.          

Interpretimi “i këtyre raporteve tregon se si një temporalitet ekstraromanor metaforizohet në temporalitetin romanor”⁴⁾

            Rendi i njësive fabulare-kompozicionale në romanin “Kush e solli Doruntinën është:

1. Komunikimi i lajmit të çuditshëm Stresit nga ndihmësi. Shkuarja e tyre në shtëpinë e Vranajve dhe biseda gjatë rrugës,

            2. Kujtimi i Stresit për varrimin e nëntë vëllezërve të Doruntinës,

            3. Vizita e Stresit Zonjës Mëmë dhe Doruntinës, biseda me to,

            4. Raporti i Stresit dërguar kancelarisë së princit,

            5. Dilemat dhe hipotezat e Stresit. Shkuarja e tij bashkë me ndihmësin në varreza: lëvizja e gurëve të varrit. Betimi i Stresit se do ta gjejë sjellësin e vërtetë,

            6. Urdhëresa e Stresit dhe shpërndarja e saj, hamendjet dhe dyshimet e Stresit,

7. Shkuarja e dytë e Stresit te Doruntina, biseda me të, pohimet rrënqethëse të saj. Pohimi se nuk ia ka parë fytyrën Konstandinit  gjatë udhëtimit,

8. Ardhja e raporteve nga terreni dhe shterpësia e tyre,  angazhimi i  ndihmësit për  të  hulumtuar në arkivin e familjes Vranaj. Biseda e Stresit me gruan e tij për Doruntinën,

9. Ardhja e letrës nga princi, xhelozia dhe mëria e gruas së Stresit për Doruntinën,

            10. Ardhja e rojtarit dhe njoftimi i tij se kishte lëvizur varreza,

            11. Shkuarja e Zonjës Mëmë në varreza, dy javë para se të vinte Doruntina dhe mallkimi i saj mbi varrin e Konstandinit,

            12. Shkuarja e Stresit për të biseduar me plakën dhe dëgjimi i kujës që njoftonte vdekjen e Doruntinës dhe së ëmës,

            13. Ardhja e njerëzve në varrim nga të katër anët, vajtimi i vajtojcave, analiza e raporteve që ia kishin pru për to dhe pohimi se në sytë tanë po lind një legjendë e re,

            14. Shkuarja e Stresit në varrim,

            15. Kujtimi që ia nxit kortezhi për krushqit në dasmën e Doruntinës,

            16. Thirrja e Stresit nga kryepeshkopi, shkuarja në manastirin e Tre Kryqeve dhe biseda me të,

            17. Kthimi i Stresit, shikimi i eshtrave të një kali rrugës dhe dyshimi se mos janë të kalit të Konstandinit,

18. Meditimi i Stresit për mospërfilljen e kishës lindore nga Konstandini,

            19. Ndërhyrja e Princit për shpejtimin e hetimeve, ardhja e dy njerëzve nga familja e burrit të Doruntinës dhe biseda e Stresit me ta,

20. Dyshimi i Stresit se mos ka gënjyer Doruntina dhe se ngjarja enigmë mund të jetë një aventurë dashurie,

            21. Njoftimi i ndihmësit se kishte kryer me hulumtimin e arkivit, shkuarja e Stresit në shtëpi dhe akti i dashurisë me gruan,

            22. Versioni i ndihmësit për incestin si shkak,

            23. Vendosmëria e vajtojcave për të mos ndryshuar asgjë nga vajtimi, shkuarja e Stresit në varreza nëpër borë dhe ndërdyshja e tij,

            24. Lajmi për zënien dhe dorëzimi i tregtarit ambulant të ikonave, mospranimi i tij, tortura, pranimi se e kishin paguar,

            25. Raporti i Stresit për kapjen e sjellësit dërguar kancelarisë së princit,

            26. Thashethemnaja për ngjarjen, për hetimet

            27. Biseda e Stresit me shokët e Konstandinit,

            28. Mendimet e Konstandinit për Rendin e Ri të Arbrit,

            29. Mbledhja e madhe në Manastirin e vjetër, fjalimi i kryepeshkopit dhe fjalimi i Stresit,

30. Mosparja e Stresit dhe martesa e një vajze larg, e një Doruntine të re.

            Rendi i njësive syzheike është:

1. Mendimet e Konstandinit për Rendin e Ri të Arbrit,

2. Mendimet e Stresit për mospërfilljen e kishës lindore nga Konstandini,

3. Kujtimi që ia nxit kortezhi për krushqit në dasmën e Doruntinës

4. Kujtimi i Stresit për varrimin e nëntë vëllëzërve të Doruntinës,

5. Shkuarja e Zonjës Mëmë në varreza, dy javë para se të vinte Doruntina dhe mallkimi i saj mbi varrin e Konstandinit,

6. Komunikimi i lajmit të çuditshëm Stresit nga ndihmësi, shkuarja e tyre në shtëpinë e Vranajve dhe biseda gjatë rrugës,

7. Vizita e Stresit Zonjës Mëmë dhe Doruntinës, biseda me to,

8. Raporti i Stresit dërguar kancelarisë së Princit,

9. Dilemat dhe hipotezat e Stresit, shkuarja e tij bashk me ndihmësin në varreza: lëvizja e gurëve të varrit, betimi i Stresit se do ta gjejë sjellësin e vërtetë,

10. Urdhëresa e Stresit dhe shpërndarja e saj, hamendjet, dyshimet e Stresit,

11. Shkuarja e dytë e Stresit te Doruntina, biseda me të pohimet rrënqethëse të saj. Pohimi se nuk ia ka parë fytyrën Konstandinit gjatë udhëtimit,

12. Ardhja e raporteve nga terreni dhe shter- 

pësia e tyre, angazhimi i ndihmësit për të hulumtuar në arkivin e familjes Vranaj.Biseda e Stresit me gruan e tij për Doruntinën,

13. Ardhja e letrës nga Princi, gjelozia dhe mëria e gruas së Stresit për Doruntinën,

14. Ardhja e rojtarit dhe njoftimi i tij se kishte lëvizur varreza,

15. Shkuarja e Stresit për të biseduar me plakën dhe dëgjimi i kujës që njoftonte vdekjen e Doruntinës dhe së ëmës,

16. Ardhja e njerëzve në varrim nga të katër anët, vajtimi i vajtojcave, analiza e raporteve që ia kishin prurë për to dhe pohimi se në sytë tanë po lind një legjendë e re,

17. Shkuarja e Stresit në varrim,

18. Thirrja e Stresit nga kryepeshkopi, shkuarja në manastirin e Tre Kryqeve dhe biseda me të,

19. Kthimi i Stresit, shikimi i eshtrave të një kali rrugës dhe dyshimi se mos janë të kalit të Konstandinit,

20. Ndërhyrja e princit për shpejtimin e hetimeve, ardhja e dy njerëzve nga familja e burrit të Doruntinës dhe biseda e Stresit me ta,

21. Dyshimi i Stresit se mos ka gënjyer  Doruntina dhe se ngjarja enigmë mund të jetë një aventurë dashurie,

22. Njoftimi i ndihmësit se kishte kryer me hulumtimin e arkivit, shkuarja e Stresit në shtëpi dhe

akti i dashurisë me gruan,

23. Versioni i ndihmësit për incestin si shkak,

24. Vendosmëria e Vajtojcave për të mos ndryshuar asgjë nga vajtimi, shkuarja e Stresit në varreza nëpër borë dhe ndërdyshja e tij,

25. Lajmi për zënien dhe dorëzimi i tregtarit ambulant të ikonave, mospranimi i tij, tortura, pranimi se e kishin paguar,

26. Raporti i Stresit për kapjen e sjellësit dërguar kancelarisë së princit,

27. Thashethemnaja për ngjarjen, hetimet,

28. Biseda e Stresit me shokët e Konstandinit,

29. Mbledhja e madhe në manastirin e vjetër, fjalimi i kryepeshkopit dhe fjalimi i Stresit,

30. Mosparja e Stresit dhe martesa e një vajze larg, e një Doruntine të re.

            Vazhdon...

        (2)