Jeta inteligjente mund tė ndodhet nė njė stad shumė mė
fillestar, tė universit qė ne shikojmė.
Thuajse 200 miliardė galaktikat e tij
(universit), tregojnė njė dinamik tė fuqishme pėr tė vazhduar mė tej
ekzistencėn e tij pėr qindra e mijėra miliardė vjet, e pse jo shumė mė
tepėr.
Meqenėse planetėt dhe jeta janė shumė tė rinj nė universin tonė, thotė
shkencėtari dhe astronomi Dimitar Sasseloc i Univeristetit tė Harvard, nė
librin e tij The life of the Super-Earths, duke vijuar me tej se: Qenia
njerėzore, nuk vonoi tė vinte nė epiqendėr. Madje fare mirė, mund tė jemi
ndėr civilizimet mė inteligjente tė universit.
Kjo mund tė shpjegojė se pse ne nuk shikojmė
asnjė fakt tė Tyre dhe mund tė duhet dhe shumė kohė akoma qė tė shpjegohet
e famshmja dhe paradoksalja Fermi, e cila pyet se nėse ekziston jetė
inteligjente e pėrparuar nė Univers, ku ndodhet ajo dhe pse nuk shfaqet?
Pse nuk kemi zbuluar qoftė dhe njė tė dhėnė bindėse pėr ekzistencėn e tyre?
Historia e universit, sipas Sasselov dhe
studimit tė tij tė ri The life of Super-Earths, ngjason dhe pohon kėtė:
Shumė breza yjesh, krijojnė mjaftė hekur, oksigjen, silic, karbon si edhe tė
gjithė elementėt e tjerė, nga hidrogjenit deri tek heliumi origjinal pėr
rreth 13 miliardė vjet, pėr tė qenė nė gjendje tė formojnė sa Tokėn ku ne
jetojmė e banojmė, po aq dhe jashtė planetėt tė tjerė qė misioni Keppler
mundi ti zbuloi kohėt e fundit.
Mjedise tė qėndrueshme nė galaktika tė cilat
ishin pasuruar mjaftueshėm me element qiellorė pėr tė pasur planet,
ekzistonin vetėm 9-miliardė vjet mė parė, ndėrsa planetė shkėmborė siē, Toka
dhe planetė super-Gaia kozmos, rreth 7-8 miliardė vjet mė parė. Kėshtu, jeta
duhej tė priste deri nė atė moment, e jo mė shumė mė vonė, qė tė fillonte tė
shfaqej nė gjithė universin.
Midis 7 deri nė 9-tė, miliardė vjet mė parė,
ishin tė disponueshėm shumė element tė rėndė, tė cilėt mė pas morėn pjesė nė
formulėn e komplikuar kimike e biologjike qė kėrkohet pėr krijimin e jetės
dhe kėshtu u krijuan sė bashku me Tokėn dhe planetė tė tjerė, njėkohėsisht
me ambientet e qėndrueshme qė kėrkohen pėr kompozimet kimike.
Enrico Fermi pretendojė se, duke patur parasysh
moshėn e Universit dhe falė numrit tė madh tė yjeve dhe sistemeve planetare,
si dhe tmerrėsisht distancės dhe kohės sė shkurtėr, nė krahasim me atė tė
universit, qė ju desh njerėzve (qenies njerėzore) pėr tė zhvilluar
teknologjitė e tyre, kėshtu, si rezultat i kėsaj, civilizimet e tjera nė
galaktikėn tonė, do tė mund tė kishin njė pėrparėsi tė ndjeshme, nė krahasim
me qenien njerėzore dhe mund tė jenė shumė herė mė tė zhvilluar si nga ana e
teknologjisė po ashtu dhe nga ana e inteligjencės.
Dimitar Sasselov arriti nė pėrfundimin se
pretendimi statik nė Paradoksalen e Fermi: Vlen vetėm nėse afati kohorė pėr
shfaqjen e jetės ėshtė shumė mė i vogėl se mosha e universit, por nuk ėshtė
dhe aq saqė tė dy kohėt sė bashku (tė universit dhe tė lindjes se jetės) tė
jenė tė krahasueshėm. E ardhmja e jetės nė Univers, ngjanė e shkėlqyer,
shtoi Sasselov.
Planetėt mund tė jenė vetėm njė pjesė e vogėl (e
pallogaritshme) e universit, falė madhėsisė sė tyre, por ekzistojnė aq shumė
prej tyre, ku shanset e jetės shtohen shumė mė tepėr. Universi, tashmė
pėrshkon periudhėn mė tė mirė tė tij, pėrsa i pėrket favorizimit tė krijimin
yjeve por duket se akoma nuk ka arritur kulmi i fazės sė krijimit tė
planetėve. Nė Univers, ekzistojnė shumė herė mė tepėr yje dhe planetė sesa
kokrrat e rėrės qė gjenden nė Tokė dhe sigurisht qė ka njė numėr tė
barabartė planetėsh.
Nga llogaritjet e bėra, 200 miliardė yje nė
galaktikėn tonė dhe 90% e tyre janė shumė tė vegjėl dhe njėkohėsisht shumė
tė mėdhenj qė tė kenė planetė, yje dhe satelitė nė orbitėn e tyre. Vetėm 10%
prej kėtyre yjeve u krijuan me elementė shumė tė rėndė qė tė kenė plantė nė
orbitėn e tyre siē ėshtė Toka, me 2% tė tyre rreth 100 milionė supre-Gaia
dhe Gaia- tė ndodhen brenda orbitės sė banueshme tė brezit tė yllit tonė.
Por, mbetet tė theksojmė dhe ti pėrgjigjemi
dilemės, nėse njė planet tjetėr atje jashtė nė galaktikėn tonė (si dhe nė
miliardat e galaktikave tė tjera) ėshtė vetėm njė milionė vjet mė i madh se
Toka jonė, sa mė tė zhvilluar dhe ēfarė teknologjie inteligjente ata mund tė
kenė?
Siē edhe shkroi Arthur Clarke, ēfarė do lloj teknologjie jashtėtokėsore do
duhet tė dallohet nga magjia...
|