Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

MARK TIRTA

Akademia e Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore

SHTRESIME TË HERSHME E TË MIRËFILLTA NË KANUNIN E LEKË DUKAGJINIT (1)

            Në këto praktika e gjykime përshkohet fryma se njerëzit janë të barabartë, pavarësisht nga gjendja sociale; çdo burrë “peshon 400 derhem në kandarin e tij” e nuk ke të drejtë ta nënvleftësosh e ta nëpërkëmbësh. Në norma disa herë bëhet fjalë për barazinë në gjak, pra brënda farefisit, po në përmbajtje të përgjithëshme del se secili ka një vend të caktuar e të nderuar në bashkësinë shoqërore krahinore.

            E drejta dokesore shqiptare, në krye “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, ësh të një univers, normat e të cilit shfaqeshin deri në fillim të shek. XX në çdo qelizë të jetës e të organizimit shoqëror të bashkësive fshatare në male, po diku-diku dhe në vende rurale në ultësira.

            Pa studiuar këto norma, në përkim me rrënjët e tyre të zanafillës e të kohëve të ndryshme të Mesjetës, nuk mund të shpjegohet me qartësi e vërtetësi e kaluara, prej nga ka dalë edhe Koha e Re e E Tashmja.

            Këtu do të merremi vetëm me disa elementë më të hershëm.

            Copëza të së drejtës dokesore shqiptare, kryesisht si emërtime, u dëshmuan në shekuj të ndryshëm të Mesjetës, së paku që nga shek. XIII, me emrat që po të shqipërohen do të ishin: venome, doke, adete, zakone, kanune, me të cilat vetëqeveriseshin krahina të caktuara. Në urdhëresa të sulltanëve (shek. XIX) thuhet se disa krahina malore shqiptare lejoheshin të vetëqeveriseshin sipas kodit Kanuni i Lekë Dukagjinit. Në shek. XIX e fillimi i shek. XX, disa njerëz të ditur, autorë shkrimesh për etnokulturën shqiptare, të huaj e shqiptarë, e përmendin Kanunin e Lekë Dukagjinit si kod ligjesh popullore, po dhe rëndësinë e tij si mjet ekuilibri social e kompaktësimi mes shqiptarëve, si mjet qëndrese etnike. Për eksplorimet kërkimore në malësitë shqiptare, J.G. von Hahn shkruan: “…m’u dha mundësia të grumbulloja një numër të madh të dhënash lidhur me të drejtën dhe procedurën juridike të Dukagjinit. Nëpërmjet një krahasimi më të hollësishëm, munda të përftoja disa ngjashmëri nga më të çuditshmet me të drejtën e lashtë gjermane… një studim i hollësishëm i të drejtave zakonore të tyre, të cilat me probalitetin më të madh, nuk janë cënuar nga asnjë ndikim i huaj dhe për disa mijëvjeçarë me radhë kanë ruajtur formën e tyre fillestare, do të kishte një rëndësi shumë të madhe për njohjen e të drejtës së lashtë indo-gjermane. Kjo do të përbënte një detyrë shumë frytdhënëse…”(HUVDV, fq. 65).

            J. G. von Hahn i jep Kanunit të Lekë Dukagjinit një rëndësi të madhe në stu-dimet krahasuese; në normat e tij vëren arketipe të së drejtës së lashtë indoeuropiane. Ai thekson se studimi i tij na sqaron brendinë e kodeve ligjore të lashta e mesjetare  që i kanë pasur në veprim disa popuj të Europës, përfshirë dhe gjermanët. Por duhet ditur me qartësi e saktësi se ai që e nxori në dritën e shkencës, duke e mbledhur dhe kodifikuar, në një masë më të gjerë qe eksploruesi i shquar, pionieri i etnologjisë shqiptare, Atë Shtjefën Gjeçovi. Ai e bëri të njohur këtë të drejtë dokesore popullore që u qëndroi shekujve. Ai, Atë Gjeçovi, e bëri të njohur në botë edhe popullin shqiptar, etnokulturën e tij, qëndresën e tij ndër shekuj, ashtu si e pati bërë atë të njohur në botë në anë historike për shek. XV, një atë tjetër i atdhetarizmit shqiptar, prifti shkodran Marin Barleti. Zef Valentini, studiues i shquar i së drejtës kanunore shqiptare, duke u mbështetur në shkrimet e Gjeçovit, në burime të shumta e nga më të ndryshmet, duke bërë dhe eksplorime terreni në malësitë shqiptare, ka formuluar këto mendime: thotë se ka “shpirt barazie në shoqërinë shqiptare, ku s’ka nji kategori skllavësh, robësh të vërtetë, as nji

dallim të njimendtë mes klasash të ndryshme shoqnore” (ST, f. 32). “Kanuni ynë nënkupton nji si traktat paraprak të “institutiones juris” mbi do parime filozofike – morale që përbajnë por si boshtin e psikologjisë malsore shqiptare e shpjegojnë psehin e kanuneve të ndryshme pozitive, u japin kuptim.

            Në themel gjejmë burrninë që përfshin gjithshka kapërcen dukën e mirësjelljen thjeshtë të jashtme, si edhe caktimet e preme të drejtësisë, për të hymë në magjet e shpirtit të ndritun e mirë basë: …urtia si drejtpeshim menduer e si zotsi e besueshmëni në të kshilluem;…miradieja e evarija, miqsija si besniki marrëdhaniesh të mira, vërtetësija që shqip quhet thjeshtë drejtësi, dorgjansija; si trimni,… zemërgjansi, xhymerti, duresë, qindresë, si marrshmëni: urti o matuni në të sjellun, në fjalë, në lavdime, në stoli,…në nji shoqni ku s’ka qeveri të vërtetë, zen fjala e dhanme edhe besa e cilla pos premtimit shton kuptimin e sigurimit”… si kuptim fare elementar që asht, ka mbetë ndjesia e lirisë përsonale, në shkallë të ndryshme (grueja, i riu, i martuemi, i zoti i shtëpisë), por gjithmonë në mënyrë të tillë që me largue çdo ide të robnimit,…i pasun o i vorfën, shërbtuer, shkarth, çoban, puntuer o zot shtëpie, çdo shqiptar asht pikë ma së pari krye në vedi, barabar si çdo shqiptar tjetër”… “kuptimi i i nderës: kush i ka të gjitha këto asht njeri i ndershëm, ndryshe jo… pesë ndër kuptimet ma të përmenduna të psikologjisë e të praktikës së kanunit, dmth., ndorja, mikpritja, gjakmarrja, dorzania e amaneti, nuk janë veçse rrjedhime konkrete të parimeve të sipër rreshtueme” (ST, f. 48-52).

            Vlerësime të kësaj natyre për statusin “i lirë”, “i barabartë”, të malësorit shqiptar e gjen te F. Nopça, tek E. Durham, e tek E. Koçi, Giu. Kastelletti, S. Villari, F. Konica, te shumë të tjerë eksplorues të maleve shqiptare.

            Shumë shkrime, po dhe vepra studimore u shkruan për këtë kod dokësor të mbledhur nga Gjeçovi; punës së tij si hulumtues iu dhanë shumë vlerësime. Gjeçovi hapi rrugën për studime të mëtejshme, për mbledhje të tjera të Kanunit sipas krahinave të ndryshme. Asnjëherë mbledhjet nuk mund të jenë shteruese përderisa ato mund të gjenden vetëm si mbijetoja e në evolucion të vazhdueshëm.

            Në këtë të drejtë dokesore, përgjithësisht në të tëra variantet, të Shqipërisë së Epërme, të Mesme dhe në Jug, në ato norma juridike që janë më të mirëfillta e të traditës vendëse më të herëshme, kanë si parime themelore: barazinë, lirinë, atdhetarizmin, nderin, burrninë, besën, mikpritjen, ndihmën e ndërsjelltë, ndjeshmëri të theksuar të përkatësisë në bashkësinë sociale përkatëse: fshat, krahinë, tërësi ndërkrahinore.

            Këto mendësi e psihe të ngritura në kultmbizotërojnë në tërë materialin dëshmues kanunor të mbledhur nga Gjeçovi. Këto pasqyrojnë një organizim demokratik të fshatarësisë së lirë në male. Doemos, këto bashkësi kishin dhe krerët, fisnikët, elitën drejtuese, organizuese për pleqërim (gjykim), për zgjidhje konfliktesh, për dhënie drejtësie. Të tëra këto dukuri nuk mund të mos t’i kenë rrënjët në një kohë shumë të hershme, si një mënyrë organizimi social e të të jetuarit në luginat mes maleve, në një kompaktësi bashkësish të vetorganizuara, të vetëqeverisura.

            Në këto praktika e gjykime përshkohet fryma se njerëzit janë të barabartë, pavarësisht nga gjendja sociale; çdo burrë “peshon 400 derhem në kandarin e tij” e nuk ke të drejtë ta nënvleftësosh e ta nëpërkëmbësh. Në norma disa herë bëhet fjalë për barazinë në gjak, pra brënda farefisit, po në përmbajtje të përgjithëshme del se secili ka një vend të caktuar e të nderuar në bashkësinë shoqërore krahinore. Në të vërtetë në banorët e maleve ka mbizotëruar te secili ndjenja e krenarisë, e pavarësisë në veprimet vetjake e në vlerësimet për vete e për të tjerët; çdo njeri bënte përpjekje të sillej e të vepronte, të fliste me fisnikëri, duke e konsideruar veten të barabartë me të tjerët. Në jetën shoqërore krahinore të traditës të quheshe “burrë”, a “burrë i dheut”, duhej të ishe i mençur, që flet gjithnjë fjalë të peshuara, i besës, që vlerëson lart nderin si institucion etiko- moral te njerëzit, mikpritës, trim e atdhetar, që nuk bën hile në punët shoqërore a të ndërsjella me të tjerët, njeri i punës pa dredhi, që ndihmon materialisht e shpirtërisht të varfërit e fatkeqët e që kurrë nuk i përbuz ata. Ai njeri që nuk i kishte këto virtyte, nuk mund të quhej burrë, veçse mashkull që gjallon mbi këtë tokë. Pra njeriu nuk lind i pavlerë, po bëhet i pavlerë nga veset e veprimet e tij të panjerëzishme. Ta zemë, nëse një plak gjyqi bën pleqërime (gjykime) në rrugë të padrejta e nuk i mbahet së vërtetës, qoftë ky dhe nga krerët e mëdha, ndëshkohet për fajet e tij në gjykime. Kështu: mblidhen burrat e fshatit, të dheut a të krahinës në kuvend dhe zbrazin të gjithë armët përpjetë e kështu “vrasin pleqnimin” e atij që ka gjykuar shtrembër e me anësi. Mbas asaj dite, plaku që “iu vra pleqnia” “nuk ka ma të drejtë të pleqnojë e kush ma për plak gjykimi nuk e merr” (DGJ, f. 13, nr.10).

            Në kanun e në mendësinë e popullsisë ku vepronte kjo e drejtë e traditës, mbrojtjes së nderit i jepej një vend tepër i veçantë e çdo cenim i nderit të një njeriu dënohej rëndë sa, shpeshherë kalonte deri në marrjen e jetëve, tragjedi kjo mjaft e dhimbshme. Çdo lloj fyerjeje publike ishte marrje e nderit: ta zëmë: t’i thuash kujt se “rrenë” në sy të burrave të mbledhur në kuvend, ta pështysh, ta shtysh, t’i biesh në grusht, t’i prishësh besën, t’i dhunosh (ngacmosh) mikun a punëtorin në bukë të tij, t’i thyesh shtëpinë a vathin, t’i heqësh kapakun e vegshit (enë prej dheu në të cilën zihet gjella pranë zjarrit), për të parë se ç’ka mbrendë, të koritësh tryezën në sy të mikut, kur i zoti i shtëpisë kruan, fshin a lëpin kupën ku po han bashkë me mikun (KLD, f. 65-66, neni 601; EDZSH, f. 105-107, neni 91-93). Nderi i gruas ruhej në mënyrë të veçantë, sipas gjykimit se “shtëpia, e mirë a e keqe asht e mbajtun nga grueja”, “shtëpia asht grueja, se burrat janë miq në shtëpi”(EDZSH, f. 108, neni 95; DG, f. 22). Të tëra këto çnderime dënohen, dikush më lehtë e dikush më rëndë, me ndërmjetësi, me pleqnarë, por ato që rëndonin më shumë e që detyrimisht i ndante vetëm gryka e pushkës ishin: t’i pritej në besë miku, t’i përdhunohej gruaja, t’i merrej arma. Këto nuk kishin ndërmjetësi e paguheshin vetëm me vrasje. Vrasja e babës a e vëllait edhe mund të falej, po miku, gruaja e arma kurrësesi. Të dhunuarit e gruas çnderonte jo vetëm familjen e saj, por dhe tërë fshatin e miqësinë, po kështu dhe dhunimi a vrasja e mikut. Mekëto ligje dokesore, miku e gruaja ishin tepër të siguruar në udhëtimet e punët e tyre jashtë shtëpisë. Këto ligje i përkasin një botëkuptimi mesjetar, po për ato kohë ishin siguri dhe ekuilibër social me peshë në jetën e bashkësive të lira fshatare. Dukuri të kësaj natyre kanë lidhje me kultin e mikut, me kultin e paprekshmërisë së femrës, me kultin e nderit tek trimëria e tek arma, si simbol i të qenit burrë, fisnik. Besa, fjala e dhënë, betimi në kanun e në mendësinë fshatare të lirë kanë patur një forcë tepër të madhe ligjore, morale dhe hyjnore. Vlera e besës është sintetizuar dhe në fjalët e urta të popullit: “Ke del fjala, del shpirti”. “Kur jep fjalën, jep jetën”, “Besa e shqiptarit, si purtekë e arit”, pra që nuk mund të thyhet kurrë,”Burri mbahet për fjalësh e demi për brirësh”. Instituti i besës ka ndikuar shumë, për kohën, në pajtime e harmoni shoqërore, në shfajsime, në lidhjet krahinore e ndërkrahinore, ka qenë një forcë kohezioni me natyrë kombëtare. Çdo kontratë e marrëveshje me natyrë ekonomike e sociale bëhej vetëm me gojë e kurrën e kurrës me shkrim: garanci ishte fjala, besa, beja, dëshmitarët, dorëzanët.

            Me këto norma dokesore rregullohej bashkëjetesa e marrëdhëniet sociale e pronësore në mes banorëve të maleve; ai ishte themeli i njëfarë vetëqeverisjeje, të thuash një “autonomi” në këto vise, ku ligjet e sistemit feudal e të pushtuesve të ndryshëm nuk mundën të ndërhyjnë e të zënë vend në mënyrë të qëndrueshme. Kjo e drejtë dokesore zëvendësonte mungesën

e një ligji kombëtar të kultivuar. Duhet ditur se këto norma ligjore të traditës kanë qenë ngulitur kaq thellë në mendësinë e banorëve të maleve, sa disa teprica të tyre kanë mbijetuar aty-këtu ndër male edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Studiuesja angleze Edith Durham, eksploruese e malësive shqiptare në fillim të shekullit XX, thotë se malësorët shqiptarë besojnë e respektojnë më shumë ligjet e Lekë Dukagjinit, pra këtë të drejtë dokesore, se sa Dhjetë Urdhërimet e Zotit, se sa ligjet e Kuranit.

            Normat me brendi më arkaike quhen në popull “Kanune të pushkës së gjatë”. Kemi elementë të ligjeve të vjetra që, si vëren Fr. Nopça, ekzistojnë vetëm “de jure”, ndërsa të tjerat janë të pranishme “de jure” e “de facto”. Shtresime të reja mund të kenë hyrë në veprim dhe disa shekuj më parë, por bashkëjetojnë me shtresimet më të vjetra e në raport me to quhen “të reja”. Ka mandej elemente të ardhura nga kode të administratave të pushtuesve të ndryshëm, nga kode krishtere a të islamit. Shpeshherë kodifikuesit e së drejtës dokesore, duke mos qenë specialistë të fushës, nuk i kanë vënë re këto ndryshimësi. Pra i kanë futur të tëra në një sistem të njëjtësuar. Në këtë vazhdë edhe studiuesit, duke mos qenë eksplorues të mirëfilltë, shpeshherë të tëra i kanë marrë të mirëqena e të barasvlerëshme, pavarësisht se ndryshojnë në brendi njëra shtresë nga tjetra, sepse u takojnë kohëve të ndryshme, mendësive të ndryshme, formacioneve shoqërore krejt të ndryshme. Po japim veçori mirëfilltësore vendëse të kësaj të drejte dokesore, që shprehin barazi, ruajtje të nderit e të dinjitetit të çdo njeriu, si një forcë ekuilibri e kohezioni krahinor e ndërkrahinor: Normat me natyrë juridike, po dhe morale e psikologjike në përgjithësi, janë vendëse e të mirëfillta me burim të lashtë, duke i parë ato si arketipe të një vetorganizimi të bashkësive me të drejta e detyra krejtësisht të barabarta.

            Normat kanunore që përfaqësojnë shtresimet më të vjetra e më vendëse të kësaj të drejte shprehin një barazi të plotë në mes anëtarëve të bashkësisë krahinore, pavarësisht nga pozita shoqërore në bashkësi, qofshin këta kryeparë, krerë, pleq, gjyqtarë, stërpleq, vogjli e tjerë. Si të drejtat, si detyrat, si ndëshkimet, ishin të njëjta për të gjithë, si shtëpi, si meshkuj, si fshat: “Si i miri, si i keqi janëbarabar: i miri del prej të keqit e i keqi prej të mirit” (KLD, f. 121, neni 593, EDZSH, f. 123, neni 121).

            Në kanunet e kodifikuara e të botuara vëren dhe gjëra kundërthënëse në norma të ndryshme; disa kryeparë krahinash paraqiten herë - herë si autoritete të plotfuqishme e absolute; natyrisht, këta janë të veshur me pushtet të administratës shtetërore vendase a të pushtuesit e kanuni për ta nuk ishte veçse një mbulesë e ligjeve e urdhrave të dhëna nga lart. Në raste të tjera: krerët, kryeparët, zotnitë, paraqiten në të njëjtat botime si “të parët në mes të të barabartëve” (“primus inter pares”) e asgjë më tepër. Kështu, kuvendi i tërë bashkësisë së një fshati, të një dheu a të një krahine përbëhet nga krenët e mëdhenj e të vegjël, nga stërpleqtë, nga djemtë e fiseve, e nga vogjlia burrë për shtëpi e ky ushtron pushtetin në fshat, në dhé e në krahinë.

            Kuvendet ishin organizma vetëqeverisëse e me natyrë demokratike. Vogjëlia këtu kishte peshë të madhe në vendime, në besëlidhje, në risime të kanunit. Pa përkrahjen e vogjlisë as krenët nuk mund të merrnin e të zbatonin vendime e besëlidhje të rëndësishme. Sipas kanunit, po shkelën rregullat, dënoheshin njëlloj si vogjlia edhe krenët e kryeparët. Për të gjobitun e të laçitun të një kreu mjaftonin pleqtë, stërpleqtë e vogjlia e vendit (KLD f. 103, neni 1555). “Me u çue kush prej vogjliet e me vra ndonji prej krenësh a Gjomarkajsh bjen në gjak si për vrasë të çdo njerit” (KLD, f. 103, neni 1156). “As dera e Gjomarkut, as krenët e fiseve e as pleqtë e katundeve s’munden me pasë ndonji tagër mbi gja e pasuni të të tjervet” (KLD, f. 103, neni 1159). “Çfarëdo fjale e pune me vue dera e Gjomarkut, po s’i ndejtën a s’e pëlqyen krenët e dheut, s’ngul e s’xen vend” (EDZSH., f. 135, D.GJ. f. 13). “Ligje të reja kanunore a ligje detyruese kanë të drejtë të bajnë vetëm populli: pari e vogjli” (KS. f. 16, nenet 20-27). Këtë e tregon qartë dhe vrasja e pleqërimit (gjykimit) të pleqnarit që nuk gjykon me drejtësi.

            Vazhdon...

   (2)