Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Alma DEMA

SIMBOLIKA E FESTAVE DHE BESIMEVE POPULLORE NË BASHKËJETESËN MODERNE

  Duke dashur ta prek pak më poshtë më konkretisht këtë pikë, do të doja të ndaloja një moment te Migjeni, i cili në gojën e malësorit vë mallkimin-shprehje: “Mos e shkel he të shitoftë Zana!”, mallkim i cili mund të kishte atë impakt me të cilin e prezanton Migjeni, vetëm në ato anë e vetëm në ato vite.

            Njeriu, si qenie komplekse dhe në bashkëveprim të pandërprerë me të gjithë ato qenie të tjera me të cilët përpjesëton mjedisin, e ka ngritur mbretërinë e tij, që në kohët primordiale, mbretëri e cila ka funksionuar si e tillë, duke u mbështetur fort në disa kode e ligje që ata i kanë quajtur thjesht dhe kuptueshëm: besime popullore. Ndryshe, ky togfjalësh, do të përkufizohet si sasia e veprimeve, riteve e madje edhe zakoneve që ndiqen nga një grup i caktuar popullsie apo një komb i tërë.

            Kështu, nëse do të linim paksa mënjanë modernizmin e skajshëm e të pashmangshëm të shekullit XXI, do të futeshim në një diskutim të hapur, ku termin “të pashmangshëm”, do ta justifikonim me faktin se e sotmja krahas të këqijave (besimet popullore e bashkë me të miti, nuk janë më pjesë e jetës së përditshme), ka edhe të mirat e saj, sigurisht, kur vë në punë logjikën e ftohtë.

            Kështu, shumë mite apo besime popullore, që në kohën e Ilirisë, ekzistonin si cilësi e veprimtari të Ilirëve, shumë shekuj më vonë, janë prekur si pjesë e një popullsie apo qytetërimi tjetër. Le t’i referohemi Ditës së Verës, paganizmit të saj dhe besimeve popullore që qarkullojnë rreth saj dhe personazheve plotësues. Kur kremtohet Dita e Verës, në vendin ku kjo është traditë, rikthehen zogjtë shtegtarë nga vendet e ftohta, e bashkë me këto zogj rikthehen edhe dallëndyshet, lejlekët dhe qyqet. Për dy kategoritë e para, ndërtimi i foleve nga ana tyre, pritet me gëzim nga banorët e shtëpive, ku ata ngrenë strehën, sepse mendohet se prania e tyre parandalon fatkeqësitë dhe rreziqet, duke sjellë gëzim dhe mbarësi jo vetëm në banesa të veçanta, por edhe në të gjithë fshatin a thua se dallëndyshet e lejlekët nuk vijnë nëpër qytete?

            Zogu i cili pritej më shumë padurim — më mirë të them të dëgjohej, sepse është shumë e vështirë të shihet — është qyqja, sepse zëri i saj lajmëronte largimin përfundimtar të dimrit dhe ardhjen e pranverës, kështu që fshatarët, mund të mbillnin tokat e tyre e të bënin punët që i takojnë stinës së pranverës. Zëri i saj, më shumë sesa lajmëtar i “mundjes” së dimrit nga ana e pranverës dëften kohëzgjatjen e kësaj të fundit dhe takimin me stinën e verës, sepse besohet se ajo nis të këndojë më 22 mars (ardhja e pranverës sipas bektashinjve — Nevruz ose Nevlud) dhe pushon së kënduari, pra, këndon për herë të fundit, më 24 qershor (ardhja e verës sipas fesë ortodokse — lindja e Gjon Pagëzorit).

            Por jo vetëm kaq, ky zog kaq mistrec dhe aspak e lindur me instinktin e mëmësisë¹ , ka një detyrë shumë të rëndësishme, të ruajë kufijtë mes dy stinëve e sidoqoftë, kjo detyrë, pranohet me besëtytni nga njerëzit². Kështu vajzat, dikur, sapo dëgjonin zërin e qyqes, bënin një nyje të vogël në cepin e shamisë që e kishin në kokë ose të lidhur në brez dhe e ruanin këtë nyje tre ditë. Pastaj e zgjidhnin dhe shikonin se mos kishte brenda polen lulesh ose bënin verore³ rreth dorës së majtë, dorë ku ndodhet edhe gishti i unazës, për të pritur fatin e mirë, fat që dëshirohej e aderohej të vinte ashtu si vinte pranvera, sepse pranvera pranohej si stina që ndizte shpresat e dashurisë. Kështu festa e Ditës së Verës, dikur, në disa krahina pritej me këngë të posaçme rituale që në kontekstin e tyre flisnin për dashurinë, këngë të cilat i këndonin vajzat në moshë të dashurisë apo në moshë për t’u martuar e për të krijuar familje. E gjatë këtyre festimeve mendohej se merrnin pjesë edhe vajzat mitike, por që s’kishin moshë e që ishin shtojzovallet⁴ (Shtojua o Zot vallet!). Në këtë pikë, interferon miti në hapësirën e artit edhe pse pagan.

            Ashtu si ktheheshin zogjtë nga shtegtimi dhe me kthimin e tyre zgjonin tokën dhe banorët e tyre, ashtu edhe zanat apo shtojzovallet ktheheshin nga aty ku kishin kaluar dimrin dhe zgjonin burimet, pyjet, lëndinat, grykat e maleve, majat e pemëve duke bërë kështu që gjithçka të zukasë, tashmë, rreth këtyre figurave që sipas besimeve popullore, drejtonin dhe udhëhiqnin jetën e tokësorëve. E gjithë kjo filozofi e cila qëndron në taban të kulturës së çdo populli, e që rregullonte, qartësisht, jetën shekuj e shekuj më parë, është tërhequr, edhe përdhunshëm, deri në ditët tona, por duke qenë se kjo lloj veprimtarie merrte frymë në zonat fshatareske e kryesisht malore (nuk është thënë e nuk është dëgjuar ndonjëherë se zanat gurësuan një palë qytetarë e madje në ato forma primordiale të njerëzimit nuk mund të thuhet as se ekzistonin qytetet) në ditët tona këto vendbanime e skena gjigante të shfaqjeve të tilla, me keqardhje ose nuk ekzistojnë më ose janë zvogëluar në minimum.

            Duke dashur ta prek pak më poshtë më konkretisht këtë pikë, do të doja të ndaloja një moment te Migjeni, i cili në gojën e malësorit vë mallkimin-shprehje: “Mos e shkel he të shitoftë Zana!”, mallkim i cili mund të kishte atë impakt me të cilin e prezanton Migjeni, vetëm në ato anë e vetëm në ato vite. Nuk më ka rastisur ta lexoj diku tjetër më vonë apo më herët një mallkim të tillë me personazh të përveçëm (si në rastin konkret Zana) edhe pse malësori i Malësisë së Dukagjinit ka hyrë e ka dalë në shumë shkrime të shkrimtarëve të tjerë e ndoshta edhe në situata më ekzistenciale sesa aty!

            Le të mbetemi tek rrjedha e diskutimit tonë, pra tek ekzistenca dhe bashkekzistenca e besimeve popullore dhe mitit në ditët tona. Thuhet e besohet se çdo shtëpi ka gjarprin⁵ e saj, që e mbron nga të këqijat e përditshme apo edhe nga mallkimet e fatkeqësitë që mund t’i vinin shtëpisë dhe familjes nga çdolloj mënyre, besim i cili ka lëvizur nga njëra krahinë në tjetrën e ka marrë vulën e vendit, d.m.th është quajtur e etiketuar sipas vendit ku besohet⁶. A mund të thuhet se kjo është e vërtetë edhe për shtëpinë time e cila përbëhet nga dy kate e ku jetojnë dy familje? Vërtet edhe këtu ndodhet gjarpri mbrojtës, po pse vetëm një, a nuk thashë se jetojnë dy familje? E nëse është kështu si bashkëjetojnë këto dy qenie të çuditshme, që nuk di përse quhet të mirë? Po familja e shoqes time, e cila banon në kat të katërt të një apartamenti 5-katesh a ka një gjarpër-mbrojtës dhe ku qëndron ai?

            Përpara se pyetjet e mia të quhen fëminore, do të doja të diskutoja një tjetër besim popullor që ka lidhje edhe me ëndrrat (thamë që besimet popullore rregullonin çdolloj mekanizmi të jetës): Kur ëndërrohet ujë, duhet me patjetër që të nesërmen sapo të zgjohemi, duhet bërë një banjo e vakët gati e ftohtë, duke shtuar pak kripë në ujë. Ky veprim, do të parandalojë fatkeqësinë që parashikohet në ëndërr. Në rregull deri në këtë moment, por ku do ta hedhim kripën?

            Nuk po vazhdoj më tej me pyetjet dhe komentet, sepse është shumë e qartë se kjo besëtytni, besim popullor apo mit, çfarëdo qoftë nuk mund të ekzistojë më në ditët e sotme e aq më pak të bashkëjetojë. Të mbash lugën në dorën e majtë, sjell ters, - besohej njëherë e një kohë, e pyetja e vetme që më vjen natyrshëm në këtë rast është: A nuk kishte mëngjarash atëherë?

            Shumë e shumë rite, zakone mënyra të të jetuari e mentalitete, që fortuna e modernizmit, shpejtësia me të cilën rrjedh jeta, gërshetimet e mentaliteteve dhe kulturave, sëmundjet e pashërueshme, shpikjet e shekullit, e mbi të gjitha shpërndarja e popullsisë e braktisja e fshatit, më shumë sesa zhvillim ekonomik, kanë vështirësuar bashkëjetesën, kanë çorientuar simbolet kombëtare, kanë vënë në diskutim ndoshta edhe vetë ekzistencën e kombeve.

            1 Ajo nuk i ngroh vezët si të gjithë zogjtë e tjerë. Të vetmen vezë që bën e hedh nëpër foletë e zogjve të tjerë. Edhe pse kjo duket se të kujton përrallën e rosakut të shëmtuar, zogu i saj gjithmonë vjen në jetë, nga ngrohja që i bëjnë të tjerat.

            2 Sipas besimit popullor kur njeriu e dëgjon zërin e qyqes ai duhet të ketë para në xhep dhe të mos jetë i uritur që të mund qyqja t’i sjellë atij shëndet dhe mirëqenie gjatë verës. Por me padurim më të madh kanë pritur dikur të dëgjojnë zërin e qyqes vajzat. Besohet, se po të shihnin një qyqe mbi ndonjë degëz, kur ajo të largohet po ta shkëputnin këtë degëz, i dashuri i tyre shpejt do t’u bënte propozim për martesë ose dora e saj do të kërkohej shumë shpejt.

            3 Kjo traditë vazhdon të ndiqet edhe sot e kësaj dite, vetëm se ngjyrat nuk janë si të asaj kohe, e bardhë dhe e kuqe, por të shumëllojshme e qëllimi përse vihen nuk është më i njëjtë me atë të shumë kohëve më parë: ajo vihet që të mos i nxijë dielli.

            4 Shtoyzovalle — shpirtra të fluturues të moçëm të padukshëm, që dalin nëpër fusha dhe pyje, në male dhe në qiell të hapur. Besimi i krishterë i koncepton si engjëj që në luftën mes Zotit dhe Luciferit, ndenjën neutrale, kështu që ato nuk shkojnë në Ferr, por as nuk mund të shkojnë në Parajsë. Mund të marrin formë njerëzore dhe janë si meshkuj ashtu edhe femra. — A. Dema, - Tema e Disertacionit.

            5 Guzzeta. Antonino, La donna e il serpente, lectura di due fiabe italo — albanesi, Quaderni dell’ Istituto di Lingua e Letteratura Albanese dell’ Università di Palermo, Grafiche Palermo, s.n.c. Via Erico Albanese, 82 — 84, 1978, fq. 12.

            6 Gjarpri, si ora e shtëpisë, ka qenë hyjni e rëndësishme në mitologjinë e të parëve tanë ilirë. Në mitologjinë tonë bashkëkohore roli i tij është i kufizuar, i lidhur zakonisht vetëm me shtëpinë si roje e saj, përkatësisht e familjes dhe e bagëtisë. Prandaj diku i thonë roje e shtëpisë në disa zona të tjera “ora e shtëpisë, “kumbara e shtëpisë” etj.

            Autorja është pedagoge e gjuhës shqipe, Universiteti “A. Moisiu”, Durrës

Shkarko revistën

"Jeta Arbëreshe"