siuhyjnezuabesa

Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegëza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Kulturë 4 - SI U HYJNËZUA «BESA» E ARBËRVE NË TEMPUJT E FARAONËVE

Përgatiti: Fatbardha DEMI

www.dituria.se

SI U HYJNËZUA «BESA» E ARBËRVE NË TEMPUJT E FARAONËVE

Në rast se do të donim të veçonim një nga tiparet më thelbësor të karakterit kombëtar të shqiptarëve, si në kronikat historike, ashtu edhe në pershtypjet e udhëtarëve apo të huajve që jeta i lidhi me trevat tona, tek studiuesit e tradites shqiptare apo politikanët e Rilindjes sonë, do të përputheshin tek emërtimi : Besa !

Aristidh Kola

Perëndia Bes (Tempulli i Denerës, Egjipt)

Për të mos prekur ndjeshmërinë e disa «analistëve» të gatshëm për të akuzuar ndonjë autor shqiptar për «patriotizëm romantik», po sjell vetëm thënien e studiuesit francez të viteve 1921, Jacques Bourcart, i cili në veprën e tij «Shqipëria dhe Shqiptarët» (Paris, 1921) dëshmon se: «Të gjithë udhëtarët që shtegtojnë në Lindje, janë të një mendje kur është rasti për të lëvduar virtytet morale të shqiptarëve si: ndershmërinë e tyre të jashtëzakonshme, besnikerinë e tyre, karakterin e çiltër dhe gazmor, të hedhur e të gjallë dhe sidomos nderimin « fetar » që kanë për fjalën e dhënë, për BESËN.» (f130, Jacques Boucart «Shqipëria dhe Shqipëtarët», Dituria 2004)

Përcaktimi «nderimin fetar», që autori e ka pëdorur si krahasim letrar ndaj fjalës së dhënë, në fakt është një e vërtetë historike që dëshmohet nga materialet e arkeologjisë, te historisë, miteve, gjuhësisë dhe të traditës sonë popullore. Përfshirja në të gjitha këto fusha të një koncepti të vetëm, të «besës», shpreh vlerën e kësaj fjale si një Simbol kombëtar arbër.

Përse e përfshij konceptin e « besës » në arkeologji?

Sepse përfaqësues të kësaj fjale shqipe «BES-a» janë gjendur në statuja, figurina dhe relieve të madhësive të ndryshme në Tempujt e Egjiptit dhe në jugun e gadishullit italik.

Fare rastësisht, duke rëmuar në dinastitë «thinite» të Egjiptit (fjalë shqipe-të thinjta, të vjetra), hasa në Perëndinë Bes. Për këtë emërtim nuk jepej asnjë shpjegim, por jepeshin «punët» e Perëndisë, për të cilat nderohej jo vetëm nga Faraonët, por edhe banorët e thjeshtë që kujdeseshin ta kishin në shtëpitë e tyre. Pra i faleshin të gjitha shtresat e shoqërisë. Falë Tempullit që ndodhej në afërsi të lokalitetit të Denerës, që i përkiste Mbretërisë së Egjyptit të Lartë, hasa në këtë Perëndi të gjithë-fuqishme, që studiuesit i kanë emërtuar «shamanë». Para se të flasim se ç’farë përfaqëson ky emërtim, le të njihemi me pamjen dhe veprat e Perëndisë Bes.

Perëndia Bes paraqitet si një njeri i shkurtër me një kokë energjike si të luanit, me mjekër të dëndur dhe me gjuhë të nxjerrë dukshëm jashtë. Në skulpturën e më poshtme paraqitet po si një njeri trup-shkurtër, i moshuar, që përfaqëson diturinë, fytyra e të cilit është e rrethuar nga flokë të shumtë.

Statuja

Kjo statujë vjen nga një shtëpi që ndodhej në kodrën Albani, pranë liqenit me të njejtin emër në jug-lindje të Romës. Të dy emërtimet paraqesin etninë albane të banorëve, që adhuronin kultin e Perëndisë Bes në Gadishullin italik. Të mos harojmë, se edhe vetë qyteti i Romës së lashtë, dikur gëzonte këtë emërtim mbretëror. Sipas studiuesve, që fatkeqësisht nuk marrin parasysh qënien e Europës pellazgjike, kjo Perëndi është “eksportuar” nga egjiptianet.(1)

Herodoti (484-425 pk) që njihet si historiani i parë në Lashtësi, pohon se: «Nuk kam sigurisht qëllim të tregoj, gjithë sa dëgjova për hyjnitë e tyre (të egjiptianëve - shën im), përveç emrave të vet, se mendoj që të tërë njerëzit të njejtat (gjëra) besojnë për hyjnitë» (2)

Kjo thënie dëshmon, jo për “eksport-importe” të kulteve të Perëndive, por qënien e të njëjtit besim pellazgjik në hapësirën mesdhetare të Lashtësisë, me ndryshime lokale dhe kohore.

Edhe në rënojat e Tempullit të “Torre di Chia” (shk VII-VI pk) në Sardenjë është gjëndur statuja e Perëndisë Bes. Ka formën e një burri shkurtabiq, mjekër leshtor, mbi kokën e të cilit, një “kurorë”e gurtë na bën të mendojmë, se kemi të bejmë me një mbret të hyjnizuar. Pranë tij, janë gjëndur shumë statuja të njerëzve, duart e të cilëve tregonin pjesë të ndryshme të trupit. Mendohet se tregonin vëndet ku ndjenin dhimbje dhe kërkonin shërim prej kesaj Perëndije. (3) Mbreti, sikurse edhe prifti apo filozofi në lashtësi, paisej edhe me njohuri mbi mjekësinë. Edhe Aleksandri i Madh e kishte këtë “profesion” të mësuar nga Aristoteli, i cili ishte edhe vetë mjek. “Leka, për këtë dituri, kish një dëshirë të madhe aq sa ndonjëherë e praktikonte dhe vetë” pohon M. Frasheri ne librin“Historia e lashtë e Shqipërisë dhe e Shqipëtarëve” (4)

Sipas studiuesve, Perëndia Bes ka qënë e pranishme në të gjitha periudhat e besimit të lashtë egjiptian. Deri në periudhën e Faraonit Akhenaton (Dinastia XVIII, viti 1350 pk) është paraqitur me krahë, që mendoj se janë të shqiponjës, sikurse tek të gjitha Perënditë e para, që tregonte përkatësinë e tyre ndaj besimit hënor dodonas, “sellenizmit”. Perëndesha Sellenë që përfaqësonte Hënën, ishte bijë e Iperos (shqiponjës në dialektin çam) dhe në skulptura paraqitej me krahë shqiponje (më gjërësisht tek shkrimi “Rruga e zbulimit të emrit të besimit Pellazg...”). Fillimisht Perëndia Bes ishte mbrojtëse e Familjes së Faraontit, më vonë, këtë detyrë e shtriu edhe mbi çdo familje të Perandorisë. Në luftë me “shpirtrat e këqinj” përdorte, jo vetëm thikën tehë-shkurtër e njohur nga historianët si “thika ilire”, por edhe pamjen e tij prej fytyr-luani, si dhe veglat muzikore (tamburin,etj). Në Egjipt njihej si mbrojtëse e shtëpisë nga syri i keq, i martesës, i lehonave dhe të porsalindurve, prodhimtarisë, mbrojtësi i muzikës, i artit etj. Sipas mitologjisë egjiptiane ishte edhe Perëndia e vatrës. Përfshirja e të gjitha këtyre “punëve” tek një Perëndi, dëshmon lashtësinë e saj, siç vërehet në zanafillën e Mitologjisë së Pellazgëve.

Përse mendoj se Perëndia Bes lidhet me besimin sellenik të Dodonës dhe me arbërit?

Së pari: Nga vetë emri. Deri më sot, studiuesit e huaj nuk e dinë domethënjen e emrit të Perëndise dhe origjinën e saj. Por ata e lidhin figurën e Perëndisë Bes me një citim në “Librin e të Vdekurve” (CXXXIII), (teksti i shënjtë i faraonëve në udhëtimin e tyre pas vdekjes) ku shkruhet “Ai nuk ka thënë se ç’farë ka parë, nuk ka përsëritur se ç’farë është thënë në shtëpinë e Zotit me fytyrë të panjohur”.(5)

Pra, një njëri që ka bërë betimin, “ka dhënë BES-ën” për të mos folur mbi ç’farë di, fjalë që gjëndet vetëm në gjuhën pellazgo-shqipe dhe në asnjë gjuhë tjetër.

Së dyti: Dhënia e besës për të ruajtur të fshehtën, e lidh këtë Perëndi me ezoterizmin (besim dhe shkencë) në Lashtësi, ritet e të cilit zhvilloheshin natën (kur “sundonte” Perëndesha Sellenë - Hëna) dhe mbaheshin sekret. Rite që e kanë origjinën në trevat pellazgjike.

Së treti: Fakti që Perëndia Bes është mbrojtëse e gjumit, e lidh me ritet e mistereve. Plutarku (Mestrio Plutarco, viti 46 -120) pohon se “nuk është pa një frymëzim shënjtërie ay që ka thënë, se gjumi është i barabartë me misteret e vogla të vdekjes, sepse gjumi është realisht një inicim i parë drejt vdekjes” dhe Plotino (viti 203-270) saktëson “rizgjimi i vërtetë qëndron në zgjimin (e shpirtit) jashtë trupit (pas vdekjes)”.(6)

Në Egjiptin e lashtë, ezoterizmi dhe shkolla e mistereve, lidhet me figurën e Perëndisë Thot, që e gjejmë që në periudhen para-dinastike të faraoneve. Në Mitologjinë egjiptiane Thoti trajtohet si “shkruesi hyjnor”, themeluesi i shkencës së lashtë (fetare dhe laike), shpikësi i shkrimit dhe iniciuesi më i madh i lashtësisë”.(7) Si Perëndi hënore, krahasohet me “diellin e vdekur” (dielli gjatë natës) meqënëse vetë Hëna paraqitet rallë në besimin egjiptian.

Paraqitja e Perëndisë Bes dhe Kaut, simbol i Perëndeshës Sellenë (Hënës)

(8) Vënia në qëndër e Diellit, në zanafillën e besimit egjiptian, dëshmon se ky besim, si periudhë kohore është më i vonshëm se sa ai i Dodonës në Thesproti, që i përkiste besimit hënor-Sellenizmit (Perëndesha Sellenë përfaqësonte Hënën). Herodoti pohon se orakulli i Dodonës “konsiderohet më i lashti helen (dmth pellazgjik-shën im) dhe në atë kohë ishte edhe i vetmi “ (Herodot II 52) (9) Sipas miteve pellazge, në fillim ka ekzistuar Errësira dhe Nata dhe më vonë u krijua Dita, për rrjedhojë, kulti i Hënës ka qënë i pari tek njeriu primitiv dhe të gjithë Perënditë e para kanë qenë hënore. Sipas studiuesit arbëresh Xhuzepe Katapano, Thoti ishte shpikësi i alfabetit hieroglifik fonetik egjiptian, mbi bazën e gjuhës pellazo-shqipe dhe i përkiste kombit arbër (10) Vetë emri i tij, shpjegohet vetëm në shqip, dmth: “ai që na thotë...” dhe në besimin egjiptian përfaqësonte Hënën. Pra, besimi hënor i Dodonës-Sellenizmi, jo vetëm që është më i lashtë se besimi egjiptian, por ky i fundit është një shprehje e zhvillimit të tij, nga një besim hënor (më sakt, i Dritës hënore) drejt një besimi diellor (i Dritës diellore) i përcjellë në Egjipt nga mbretër dijetarë pellazgë që sunduan aty. “Iliria historike është degëzimi i fundit i rrymës tepër të madhe boreo-ilirike” shprehet Xh.Katapano, që zhvilloi në një shkallë të lartë shkencën, artin, filozofinë dhe ezoterizmin, veçanrisht në Itali dhe Egjipt “ prej ku Thoti ka përhapur në të gjithë botën dritën e Dijes”. (11) Duhet të mos harojmë, se Afrika Veriore bënte pjesë në “Europën Pellazgjike” dhe është sunduar për një kohë të gjatë nga mbretër të huaj. Pra kemi të bëjmë me një besim të popujve ilirike, të cilëve u përkiste edhe Perëndia Bes, siç e dëshmojnë jo vetëm emri, por edhe simbolet shoqeruese të tij.

Perëndinë Bes, (ndoshta ishte vetë Thoti) në mënyrë figurative mund ta shikojmë si ruajtësin e “mbretërisë së Dijes”. Dija, si në lashtësi edhe sot, është “arma” e mirqënies dhe e mbrojtjes.

Së katërti: Perëndia Bes përfaqësonte “Fjalën e dhënë” dhe tek pellazgo-arbërit ishte e shenjtë, gjë që nuk vërehet tek popullsitë e tjera. Në botkuptimin e Kombit tonë, BES-a përfshin vetë thelbin e të qënit njeri dhe shpreh një detyrim ndaj të tjerëve, për çështje nga më të ndryshme. Siç vëren historiani i besimeve Bernard Cook, tek shqiptarët: “Bes-a (sinonim i nderit) zë vëndin e parë në kodin e sjelljes së njeriut dhe marrëdhëniet shoqërore” (Cook, Bernard (2001).

Europe since 1945: an encyclopedia. Garland Publishing. p. 22. ISBN 0-8153-4057-5. Retrieved 2010-07-01).

Ata që në karakterin e tyre janë mbruajtur me BES-ën, u japin të tjerëve sigurinë për mbrojtjen e jetës së tyre dhe familjes, realizimin e qëllimeve dhe nismave të ndryshme, shprehin bashkëpunimin dhe frymezojnë optimizmin në përballimin e çdo “lufte” në jetë. Pikërisht këtë detyrë “fetare” kryente edhe Perëndia Bes në Egjipt, u krijonte njerëzve ndjenjën e sigurisë, mbrojtjes dhe të optimizmit.

Francezi J.Boucart vëren: “Fjala «besë» më tepër do të thotë “mbrojtje e betuar”. Por duke qënë një fjalë thellësisht shqiptare, është shumë e vështirë të përkthehet. Besa është njëherazi e vërteta, burrërija, mbrojtja, betimi, besnikëria ndaj zbatimit të një marrëveshjeje ose detyrimi… Kjo fjalë ka edhe kuptime të tjera. Për ne udhëtaret, Shqipëria na del në pah pikërisht sipas një kuptimi të besës: besa është feja e mikpritjes… mikpritja shqiptare i jep të huajit tipare të shenjta” (12)

Aq e plot-fuqishme ishte forca e fjalës së dhënë tek Ilirët, sa edhe traktatet midis mbretërive bazoheshin mbi të. Mbreti i Mollosëve Pirro, kur nënshkroi me maqedonasit traktatin e paqes me be, therri tri fli: një cjap, një dash dhe një dem. (13) Pra “besa” ishte e shenjtë dhe i bëheshin flijime si një Perëndije. Kjo dëshmohet edhe nga mitet pellazge, ku Zeusi cilësohet si mbrojtësi i shënjtërisë së fjalës së dhënë. Shkelësi i saj në Lashtësi, dënohej me turpërim publik.(14) Edhe me ardhjen e kristianizmit, roli i “Bes-ës” ishte qëndror në jetën e përditshme, ai u mbiquajt San Besso (Shen Bes-i). (15) dhe çdo vendim i rëndësishëm e jetik, në të gjithë hapsirën e etnisë iliro-romake, merrej mbi bazën e “be-së”. Në trevat arbërore, sot na kanë mbritur gjashtë Kanune ("Kanun'i vjetër", "Kanuni i Lekë Dukagjinit", "Kanuni i Çermenikës", "Kanuni i Papa Zhulit", "Kanuni i Labërise" dhe "Kanuni i Skënderbeut" ose ndryshe "Kanuni i Arbërisë") dhe të gjitha kanë në themel BES-ën. Rolin e saj qëndror në jetën e arbërve, e gjejmë të shprehur qartazi: “Beja làn gjak e varrë/Beja làn tokë e kufi, gjà e çdo gjà” dhe bëhej mbi kokën e fëmijeve, mbi bukën e kripën, mbi zjarrin e vatrës, me një gur në krah dhe mbi varrin e të parrëve. (kreu V, Betarët “Kanuni i Lek Dukagjinit”, variantii Pukes.)(16)

Të gjitha këto “rite” të bërjes së be-së, shprehin lidhjen e botës arbërore, me Mitet e Lashta dhe besimin e periudhës më të herëshme të shoqërisë njerëzore. Historikisht marrëveshjet midis arbërve emërtoheshin “BES-LIDHJE”.

Ata që e shkelnin “besen” (fjalen e shenjte), sipas Kanunit, humbnin pasurinë, por edhe shpirtin e nderin në katund e fis. “Burr, ma kush s’e njeh” (kreu X, neni 236 Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Pukes).

Mbajtja e fjalës, historikisht është ushqyer që me gjirin e nënave arbëreshe dhe ishte tipari me të cilin të huajt i dallonin shqiptarët nga popujt e tjerë ballkanik dhe europianë. Edhe në ditët e sotme dhënia e “besës”, si shumë elemente të tjera të trashëgimisë pellazge, vijon të praktikohet në betimin e Presidentëve, të qeveritarëve dhe në gjukata, por pa shënjtërinë e saj që kishte në lashtësi.

Besa, tipar kryesor i njerezve te veprimit per Kombin

Në figurë e mëposhtme paraqitet një kapëse, ku Perëndia Bes shtrëngon prej brirësh dy dhi dhe sipër kemi dy mjelma. Këto janë simbolet e Zeusit thesprot e dodonas, që i gjejmë tek përkrenarja (dhinë) dhe vula sekrete e Skënderbeut (mjelmat).(Dhimiter Pilika “Pellazget, origjina jone e mohuar)

Ky kompozim në kapëse, që ka një kuptim simbolik, më kujton thënien e Betovenit, të sjellë nga studiuesi arbëresh, Xhuzepe Katapano: “Jam përherë në gjëndje të kap fatin prej brirësh e ta sundoj atë sipas dëshirës, me fuqinë e vullnetit”. (17) Kjo paraqitje e Perëndisë Bes, ka për bazë, ndoshta kodin më të rëndësishëm të shkollës së mistereve egjiptiane, të cilën na e zbërthen vetë autori me shpjegimin që i bën fjalëve të Betovenit (i cili qe gjithashtu njohës i ezoterizmit): “Do të ndalem në këtë aspekt të veçantë të doktrinës së Thotit, pasi e gjykoj si të rëndësishëm, themelor në formimin e njeriut të fortë (e përdor këtë cilësor në kuptimin i plotë, jo i mangët), si të domosdoshëm për ta inicuar, (mësuar-shen im) që fëmijë, gradualisht, jo vetëm në gjimnastikën fizike - për t’i dhënë forcë dhe harmoni trupit, por edhe në atë të intelektit dhe të vullnetit (të këtij mbi të gjitha) – për ta bërë njeri të vetëdijshëm, me moral dhe të pushtetshëm: të përgatitur, të kalitur, të gatshëm për tu përfshirë në shoqëri si element i vlefshëm (pra i domosdoshëm dhe i dobishëm); të aftë, sepse të paisur me “energjinë” e nevojshme për të prodhuar, me ndjenjën më të lartë të përgjegjësisë, të mira dhe pasuri, në kuptimin më të gjerë dhe tepër fisnik të fjalës.” (18) Ky shtjellim i Xh.Katapanos, zbërthen rrugën e hyjnizimit të njerëzve, sipas moralit të besimit pellazg që mësohej në shkollën e mistereve të Thotit.

Në shk e 15-të këtë mësim, do ta bëjë ideal të punës së tij, figura më e shquar e Rilindjes europiane, arbereshi Gjergj Xhemisto Pletone.

Ky erudit-patriot, në bisedat, mesimet dhe shkrimet e tij drejtuar Perandorëve bizantinë dhe bashkombësve të tij, u bënte thirrje për përkushtim ndaj vendit dhe popullit të tyre, sepse: “kur privati ndahet nga interesi i përgjithshëm, që të dy humbasin” (shoqëria dhe individi-shën im) (19) Këtë përkujdesje mbarë-popullore përfaqësonte edhe Perëndia Bes.

Si përfundim: “BESA” apo “Fjala e dhënë”, është një dukuri e popullit tonë arbër, me rrënjë që nga lashtësia e herëshme (dhe jo nga Mesjeta, siç dëshmohet deri më sot) dhe është përfaqësuar nga Perëndia Bes, pra ka qënë E SHENJTË. Mbreti tokësor, i etnisë arbërore, që u hyjnizua tek kjo perëndi, ka bërë vepra heroike dhe ka sjellë begati për popullin e tij, duke përcjellë mesazhin hyjnor të besnikërisë dhe të përkushtimit ndaj racës së vet.

* * * * * * * * * *

1 - www.tanogabo.it/mitologia/egizia/bes.htm

2 - f77Niko Stillo “Etruskishte Toskerishte”West Print

3 - Il culto del dio Bes in Sardegna www.aton-ra.com/.../198-culto-dio-egizio-be...

4 - f215 Mehdi Frashëri “Historia e lashtë e Shqipërisë dhe e Shqipëtarëve” Plejad, 2012

5 - ilterzoorecchio.wordpress.com/2011/.../dio-bes-2/-

6 - po aty

7 - f83 Xhuzepe Katapano”Thoti fliste shqip”, Botimet Enciklopedike,2007

8 - it.wikipedia.org/wiki/Thot

9 - f217 Niko Stillo “Etruskishte Toskërishte” West Print

10 - f59 Xhuzepe Katapano “Thoti fliste shqip” Botimet Enciklopedike,2007

11 - f196 po aty