Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Isa MULAJ

S’KA ZHVILLIM TË QËNDRUESHËM PA STANDARDIZIMIN E TERMINOLOGJISË SË EKONOMISË NË GJUHËN SHQIPE

(pjesa e dytë)

1. Degjenerimi i terminologjisë së ekonomisë në gjuhën shqipe

Socializmi i centralizuar në Shqipëri ka ndikuar në një lloj pastërtie të terminologjisë ekonomike në gjuhën shqipe si rezultat i izolimit. Po kështu kishte ndikuar edhe socializmi vetëqeverisës në Kosovë pas decentralizimit të sistemit politik dhe ekonomik. Titoja ka qenë një diktator karrierist të cilin nuk e ka brengosur statusi i shqiptarëve në ish-Jugosllavi. Ai bile ka realizuar projekte të shpërnguljes së shqiptarëve nga Kosova në marrëveshje me qeverinë Turke. Mirëpo, ai gjithmonë ua ka pasur frikën serbëve nga grusht-shteti, prandaj avancimi i statusit të Kosovës së bashku me gjuhën kishte pikërisht për qëllim mbrojtjen e karrierës së tij politike, e kjo do të thotë ngritje dhe fuqizim i kombeve tjera si kundërpeshë ndaj hegjemonisë serbe për nënshtrimin e ish-Jugosllavisë.

Ka pasur bashkëpunim ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës gjatë asaj kohe në lëmin e gjuhësisë por shumë pak në terminologjinë e ekonomisë. Të metat e socializmit centralist dhe vetëqeverisës në terminologjinë e ekonomisë në gjuhën shqipe ishin: i) aftësia e kufizuar për t’i përcjellë, futur dhe standardizuar termat e ri që kanë dalë nga trendët e ekonomisë botërore (Shqipëria); dhe ii) në Kosovë dhe viset tjera të ish-Jugosllavisë të banuara me shqiptarë, e meta ishte si në rastin e Shqipërisë, plus, ndikimet e gjuhës Serbo-Kroate si gjuha kryesore e ish-Jugosllavisë.

1.1 Terminologjia e ekonomisë gjatë transicionit

Të metat gjatë socializmit në pranimin e termave të domosdoshëm bashkëkohorë si rezultat i zhvillimit dhe përparimit të shkencës ekonomike në nivel botëror, u eliminuan me „pushtimin” e shpejtë dhe të gjithanshëm pas hapjes shumë të madhe dhe të menjëhershme të Shqipërisë dhe Kosovës ndaj botës. Kësaj i kontribuoj më së shumti numri i madh i studiuesve shqiptarë të ekonomisë nëpër botë dhe ardhja e shumë organizatave të huaja, ku mbizotëroj ndikimi i gjuhës angleze. Megjithatë, këtu doli një problem i madh i hyrjes masive dhe të pakontrolluar të barbarizmave në gjuhën shqipe. Në mesin e faktorëve kryesor që ky fenomen ende të jetë problem, janë: i) përkthimet bukëvale dhe të pastandardizuara, e në të shumtën e rasteve të dobëta, nga joprofesionistët; ii) rritja e gatishmërisë nga studiuesit shqiptarë për të studiuar dhe shkruar punime rreth ekonomisë në gjuhët e huaja (sidomos angleze); iii) përparësia në punësim dhe paga më të larta për ata që flasin dhe shkruajnë anglisht – shpesh herë kusht i domosdoshëm; iv) roli i medieve dhe kanaleve informale të komunikimit dhe studimit, etj.

Gjendja e tanishme e terminologjisë së ekonomisë në kontekst të asaj të mëparshme, në njërën anë ka sjellë disa përparësi dhe përfitime, ndërsa në anën tjetër edhe disa të dobësi dhe humbje. Padyshim se mundësia më e madhe e thithjes së termave të ri bashkëkohorë  të domosdoshëm janë përfitime. Hyrja masive e termave të huaj përmes përkthimeve të pa sqaruara dhe shqipëruara si duhet ose problemi i standardizimit, është dobësi dhe humbje. Po që se këto dy aspekte merren si tërësi, atëherë mund të konstatohet se gjendja e tanishme e terminologjisë së ekonomisë në gjuhën shqipe krahasuar me atë të mëparshme është më e mirë në sasi por më e keqe në cilësi.  Si e tillë, terminologjia e sotme bëhet më e pakapshme për shumicën e njerëzve, me çka hasen vështirësi në realizimin e projekteve sipas planeve dhe zbatimin e reformave.

1.2 Problemet e terminologjisë së tanishme

Mungesa e studimeve, simpoziumeve shkencore, konferencave, punimeve dhe interesimit për kërkime mund të konsiderohen si problemi më madhor pse sot kemi një terminologji të ngatërruar dhe të pastandardizuar në shkencën e ekonomisë në gjuhën shqipe. Duke mos pasur mekanizma të duhur të kontrollit, nuk është çudi pse kemi një cilësi jo të duhur në arsimin e lartë të shoqëruar me korrupsion, plagjiaturë (kopjim), paga të vogla për  mësimdhënësit dhe rrjedhimisht përkushtim më të vogël në punën shkencore. I tërë ky zinxhir ka ndikuar në degëzimin e problemeve tjera siç janë, anashkalimi i qëllimshëm i termave të standardizuar në shqip, rënia e interesimit për lexim shkencor (me përjashtim të studentëve, pedagogëve dhe studiuesve), dhe ndërlidhja e dobët e gjuhësisë me ekonominë dhe rrjedhat e saj. Rezultati i kësaj është duke u shfaqur në mungesën e aftësive të duhura dhe të integruara për realizimin e projekteve dhe qeverisjen më efikase ekonomike. Ekonomistët që nuk e njohin gjuhën angleze apo kanë vetëm njohuri elementare për të, në shikim të parë hamenden se çfarë kuptimi mund të kenë fjalët e shënuara në kolonën e parë të tabelës së mëposhtme të cilat janë duke bërë „bum” si në gjuhën e folur, ashtu edhe në të shkruar shqipe. Këtyre ekonomistëve do t’iu duhet të shërbehen me fjalorët anglisht-shqip për ta gjetur domethënien e barbarizmave që botimi më i ri dhe më voluminoz i fjalorit të fjalëve të huaja në gjuhën shqipe nuk i njeh si barbarizma. 

Tabela 2: Fjalët e huazuara që nuk figurojnë në fjalorët e gjuhës shqipe si barbarizma

Dikush do të se edhe fjala „personel” dhe „kuadër” janë me bazë nga ndonjë gjuhë e huaj dhe kanë të drejtë. Në të njëjtën kohë, ata nuk kanë të drejtë nëse mendojnë se në gjuhën shqipe vazhdimisht duhet të futen fjalë të reja, bile me shqiptim krejtësisht të njëjtë si në gjuhën e huaj që i bënë ato të pakuptimta, dhe të anashkalohen ato me të cilat janë mësuar për një kohë shumë të gjatë. E kemi provuar këtë strategji të „përshtatjes” edhe ndaj barbarizmave serb edhe në të kaluarën e afërt me fjalët „zadruga”, „prekolica”, „k(r)ompir” dhe erdhëm në përfundim se nuk paskan qenë zgjidhje, pa marrë parasysh se disa shqipfolës mendonin se ish-Jugosllavia do të ishte e amshueshme, prandaj bënin „punën e tyre” me barbarizma në funksion të mbrojtjes së asaj krijese artificiale. Shtrohet pyetja se a kemi mësuar diçka nga ajo përvojë. Përgjigjja është Jo. Aq shumë janë duke eksploduar barbarizmat e panevojshëm sa që ato i hasim edhe në titujt e librave rreth ekonomisë në gjuhën shqipe. Shih tabelën që vijon.

Tabela 3: Titujt e disa e librave të botuara

Çudit fakti se si shumë autorë komunist që i ka krijuar socializmi vetëqeverisës dhe ndoshta i ka detyruar të shkruajnë shqip sa më mirë që është e mundur për shkak të hegjemonisë serbe që Titoja dhe kombet të ish-Jugosllavisë ia kishte frikën, tani kanë shpërthyer me barbarizma të gjuhës angleze. Nuk ka kurrfarë dyshimi se Titoja i ka detyruar këta ksenomanë të bëhen shqiptar me „qykë t’zorit”, deshën e s’deshën. Por tash nuk ka fuqi që i ndalë nga dëshira dhe praktika për t’u bërë çdokushi i huaj që iu vie në mendje.

Nga vështrimi sipërfaqësor i këtyre autorëve dhe atyre që kanë studiuar ekonominë në gjuhën angleze, mund të konstatohet se autorët me njohuri më të kufizuara të gjuhës angleze kanë gjasa më të mëdha që në veprat e tyre të përdorin më shumë barbarizma. Ndonëse kjo hipotezë duhet të vërtetohet me vështrime dhe hulumtime shtesë, nga Konferenca e Takimit të Tretë të Institutit Alb-Shkenca. Në hapjen e Konferencës tri ditore, u theksua rëndësia e një projekti për „brain gain”, nismë kjo e Ministrisë së Arsimit të Shqipërisë dhe Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP). Gjatë pauzës, në bashkëbisedime me pjesëmarrësit e Konferencës komentohej me tepër arsyeja e përdorimit të termit „brain gain” e më pak rëndësia e tij si projekt i Qeverisë së Shqipërisë dhe UNDP-së. Në mbrëmje, pas ditës së parë të Konferencës, një bashkëbanues në Konviktin te Prokuroria po më tregonte përshtypjet e tij nga sesioni e shkencave të natyrës. Atij i kishte bërë përshtypje se si moderatori i sesionit që jeton dhe studion në SHBA, përdorte gjuhë pak më origjinale shqipe se pjesëmarrësit që vinin nga trojet shqiptare. Unë po i përgjigjem duke i treguar se situatë e ngjashme ishte edhe në sesionin e shkencave ekonomike ku isha prezent. Edhe pse njëri moderator jeton në SHBA dhe është i varur për çdo ditë nga gjuha angleze, në fjalimin, pyetjet dhe komentet e tij nuk vërejta anglizma të qëllimshëm sikur nga ata që bënin prezantimin e punimeve, e të cilët ishin nga fakulteti ekonomik i Universitetit të Tiranës ose ndonjë universitet tjetër publik i Shqipërisë. E njëjta mund të thuhet edhe për moderatoren që në studimet e saj ishte e varur më shumë nga gjuha gjermane dhe tjera se sa gjuha shqipe.

Fenomeni i përdorimit të barbarizmave të qëllimshëm nga pedagogët dhe asistentët krahas anashkalimit të termave më të njohur dhe më të pranueshëm kur flitet dhe shkruhet shqip, ndoshta bëhet nga shkaku për të lënë përshtypje tek lexuesit dhe studentët e tyre se autorët janë shumë në trende bashkëkohore. Në fakt nuk është ashtu. Librat dhe punimet janë më të mira nëse shkruhen me një gjuhë të thjeshtë dhe të kapshme për shumicën e lexuesve. E si të ndodhë kjo me librat e autorëve të cekur në Tabelën 3 në të cilat ka vjedhje (në gjuhën popullore thuhet hajni) masive nga librat tjerë në anglisht, serbo-kroatisht dhe shqip. Kjo është dokumentuar me fakte të forta edhe në shtypin ditor të Kosovës, por autorët e akuzuar i kishin futur veshët në lesh, kishin mbyllur sytë dhe gojën, me fjalë tjera heshtën duke na treguar se atyre si hajdutë dhe kriminelë akademik nuk u han palla fare. Kjo ndodh edhe kur titujt e librave të tyre për nga natyra e barbarizmave janë kërdi.

2. Detyrat, rekomandimet dhe rezultatet e pritura

Në bazë të problemeve që u hasen nga analiza e dy pjesëve në këtë artikulli ku u shtjellua gjendja e terminologjisë së ekonomisë në gjuhën shqipe, dalin disa detyra dhe rekomandime. Detyra e parë dhe më e rëndësishmja është që të bëhet zhvendosja e trajtimit nga fjalorët dhe përkufizimet e fjalëve në një sistem të hulumtimit nga shumë këndvështrime si problem strukturor. Kjo detyrë pastaj do të degëzohej në analiza veç e veç për segmente të terminologjisë së ekonomisë, si për shembull, punimet për termat që në gjuhën letrare ende nuk figurojnë si barbarizma por thjeshtë dikujt iu ka tekur t’i fus ato duke menduar se janë të domosdoshëm dhe të tjerët (lexuesit, recensentët, kritikët) nuk kanë bërë vërejtje. Analizat më tutje do të duhej të nxisnin komente, mendime dhe diskutime në mas media – elektronike dhe të shkruara – dhe të kthehen në sintezë të rekomandimeve për standardizimin e terminologjisë. Në mesin e rekomandimeve që bazohen në këtë artikull dhe do të ishin në funksion të standardizimit përfshihen:

•         ruajtja e termave me domethënie të qartë në shqip karshi atyre të gjuhëve të huaja që në shikim të parë janë të pakapshëm për shumicën;

•         mbajtja e vazhdimësisë dhe periodicitetit të rregullt të botimeve;

•         përgatitja dhe botimi i fjalorëve sipas problemeve të identifikuara, duke përfshirë edhe një për termat e përgjithshëm që përdoren në shumë gjuhë tjera e që përdoren edhe në shqip;

•         përkrahja e studimeve dhe kërkimeve në lëmin e terminologjisë së ekonomisë në gjuhën shqipe;

•         standardizimi i termave dhe përcaktimi i kritereve për botimet që të konsiderohen të pranueshme për nga terminologjia;

•         nxitja dhe përkrahja e bashkëpunimit ndërmjet ekonomistëve, albanologëve dhe linguistëve rreth terminologjisë në fjalë.

Këto janë vetëm rekomandime në vija të trasha që pak a shumë dihet se kujt i adresohen. Adresa më e saktë e subjekteve për këto dhe rekomandime tjera do të paraqitet në versionin përfundimtar të punimit. Për momentin, supozimi për rezultatet e pritura

nga detyrat e identifikuara dhe zbatimi i rekomandimeve përkatëse do të ishin:    

•         ndalja e “bredhjes” nëpër termat e gjuhëve të huaja sipas “nevojës” historike dhe eliminimi i shumë paqartësive;

•         terminologji më e standardizuar dhe më e kapshme për shumicën;

•         botime më standarde, më profesionale dhe më të kuptueshme;

•         lehtësi më e madhe për zbatimin e strategjive dhe reformave ekonomike;

•         nxitje e diskutimeve dhe interesimit të më shumë njerëzve për t’iu qasur problemeve ekonomike dhe alternative më të shumta për zgjidhje e tyre;

•         komunikim më efikas dhe si rrjedhojë produktivitet më i lartë në punë dhe gjasa më të mëdha për sukses;

•         mbajtje në kontinuitet (vazhdimësi) dhe krijimi i lehtësive për studimin dhe përparimin e shkencës së ekonomisë tek shqiptarët;

•         ndërlidhje më e mirë ndërmjet planeve në letër dhe rezultateve në terren.<

            (Autori është hulumtues i lartë dhe koordinator për Kosovë i Institutit për Studime dhe Analiza Ekonomike)

Isa Mulaj

Mobile: +377 (0)44 112 397