Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Enzo BIAGI

Nga revista "Milosau"

        Përktheu nga  origjinali: Gjergj VLASHI     

VAJZA E HEMINGUEJT

      Në një letër ai me shkruante: “Më mirë mos të të kisha njohur kurrë se kushedi kjo do të kishte qenë më mirë për ty.” Kjo nuk është e vërtetë: njerëz si ai ta pasurojnë jetën. Jam e gëzuar se tek ajo Renata e romanit ka diçka nga unë dhe jam po ashtu e gëzuar se i kam qëndruar pranë atë ditë me shi dhe ai kujtonte se nuk kishte gjë për të shkruar se nuk mund të pinte më as te dashuronte dhe për vdekjen fliste sikur ishte një lojë.

            Atij i pëlqenin ditë të tilla. I pëlqente mjegulla, gjuetia e rosave te egra, tregu i peshkut, oxhaku ku bubullin zjarri, gotat e mëdha të mbushura me Martini draj. Po ashtu i pëlqente talimentoja dhe ujana, kundërmimi i drurit të lagur, fushëtira e rrahur nga shiroku. I pëlqenin kalorësit e cirkut, torerët. balerinat, boksierët; i pëlqenin edhe ushtarët.

            I pëlqente të shkonte në Afrikë, netëve të gjata ndiqte garën e Six jours të Parisit, bisedat në pijetore, e joshnin aventurat, të gjitha aventurat: lufta, ringu, arena. Ati sidomos i pëlqenin gratë po lipset që të kishin gjithçka në rregull. Ja, si e përshkruan njërën prej tyre: “Këmbë të zeshkëta, bark të rrafshët, gjinj të fortë”.

            Një mbrëmje u njoh me Zhozefin Beker-in e cila kishte veshur vetëm një gëzof, pa asnjë tjetër brenda; kërcyen deri në agim pa u ndarë fare. Njohu Marlenën e futi në dorë po kurrë nuk gjeti rastin për të bërë dashuri me te. Gjithnjë ose njeri ose tjetri ishin të zënë.

            Bie në dashuri me lehtësi dhe zakonisht i shkon mbarë “Kemi lindur me fat” lexojmë tek “Plaku dhe deti“. Ai është njeri joshës. Ja, si e paraqet Alise Toklas tek Gertrude Shtajn : ”Është një djalosh me bukuri të rrallë “, kurse Meri, gruaja tij e fundit e kujton: “Kishte zë të thellë e të ëmbël.”

            Ishte martuar katër here. E para qe një farë Hedlei Riçardson nga Sent Luisi. U takuan në Çikago në shtëpinë e një fare Katja Smith e cila më vonë u martua me një djalë plot shpresa, një farë Xhon Dos Passos. Silvia Biç thotë se ajo ishte “shumë e këndshme dhe shumë simpatike dhe e gjallë.

            Pastaj e pat radhën Polin Pfajfer, një zeshkane kaçurrelse që ngjasonte si një personazh i dashur i Sharlotit. Më vonë në Evropë takon Marta Gellhorn, një leshverdhë e fuqishme po ajo marrëdhënie nuk zgjati më shumë se tre vjet. Tekembramja erdhi Meri Uellsh e cila i duket: ”E guximshme,  plot kripë, joshëse kur e sheh dhe e këndshme për të ndenjur me te.”

            Ajo është në gjendje të bëj gjërat që duhen: Edhe të qëlloj mbi një tigër, të hedh fildispanjën e ta tërheqë kur duhet, të notoj gjatë, të gatuaj, të njohë verën, librat, barkat të kuptoj burrin dhe nevojën e tij të pashtershme për të lëvizur, për të jetuar Ai kishte mbetur po ai djalë që ka bredhur pyjeve të Miçoganit për të gjuajtur kastorë e rrinte me orë të tëra mes kallamishteve qe t’i binte peshku grepit e që shkonte për të kërkuar lëkurëkuqet e mbrame neper rezervate sipas gjurmëve të heronjve të Finimor Kuper-it.

            Ajo nuk ua ve veshin aty mendjelehtave që i vinë rrotull. E di që ai pas pak do të kthehet tek ajo, nuk di të fsheh asgjë dhe ato e mërzisin. Pastaj si mund të jesh xheloze për “papën” kështu e quajnë të afërmit pasi ai përherë është i dhënë pas historive njerëzore dhe përherë kërkon ngashërime; tani rrëmon në vete e ndodhet ose në pyjet e Kenias ose në mes të torrerove të Ordonjes-it e Dmengim-it ose rri e bisedon me Fidel Kasteron ose rri e bredh me Garri Kuper-in nëpër pijetoret që e patën parë kur u kthye nga lufta ose nga spitali ushtarak gjithnjë në kërkim të stilit të vet dhe të lavdisë.

            Ishin ditë të miqësive te ngushta dhe në librarinë “Shekspir end kompanji” ku vinin Tornton Uajllder- i, i ndrojtur e i heshtur, Erza Paundi “kovaçi më i mirë” thonte Ernesti dhe i “pabesi” Xhojs dhe ata të dy të çuditshmit Skot Ficxherald dhe Zelda, gruaja tij e çaderkisur.

            Në vitin 1949 ai shkruante me vështirësi po pikërisht atëherë, që siç thotë jetëshkruesi i tij Hoçneri“, ndjehej i lodhur e ndoshta dikush mendonte: ”S´ka më gjë për të thënë”. Ai u njoh me një vajzë të re, që siç thotë jetëshkruesi i tij Hoçner-i“, paraqiste diçka të veçantë në jetën e tij”. Ajo ishte tetëmbëdhjete vjeçe kurse ai pesëdhjetë; ajo ishte “e bukur si një kalë i mirë apo si një predhë e lëshuar”. Ajo rrinte në shi, në një rrugë plot baltë në anët e Latizanës dhe i duhej një krehër. Heminguej rrëmon në zhupin prej lëkure, gjen një krehër prej eshtrash, e ndanë në dy pjesë dhe gjysmën ia fal asaj.

            Ajo quhej Adriana Ivançiç, kishte shtëpinë në Venedik, i pëlqente të lesoj, të pikturoj të dëgjoj muzikë dhe sapo kishte nisur të jetoj siç duhet. Ajo kishte “thotë Hemingueji një lëkurë ngjyrë ulliri, një profil që bënte që çdokujt t´i rrihte zemra dhe flokët e zi e të dendur i derdheshin mbi supe”.

            Kështu lindi fytyra e Renatës, heroinës së romanit “Përtej lumit e midis pemëve”. Në roman zhvillohen ngjarje nga njëra e kolonelit Riçard Kentuell që është duke vdekur por pasi njeh një vajzë romantike e fisnike  “jeton dashurinë e tij të fundit të vërtetë e të papërsëritshme.”

            Adriana Ivançiç ka disa vite që është gruaja e një afaristi gjerman, Rudolf Reks- dhe me të ka dy fëmijë. Me të, po flas për Heminguejn, në një vilë mbi kodrat e Varese-s, ne mes të shqopishtës. Jashtë është errur, një dritë e butë ndriçon portretet e gjyshërve, fisnikë të ashpër e dinakë nga Venediku, ndriçon edhe porcelanët e Basano-s dhe argjendaritë. Zonja kujton atë shkrimtarin te vetmuar e në zë që i pat thënë: “Adriana ti më ke dhënë frymën e jetës. Falë teje unë do të shkruaj një roman tjetër, atë më të bukurin.”

            “Ai ngjasonte, “tregon ajo“, disi plak, ishte i fortë, madhosh e mjekrën e kishte të thinjur: Në fytyrë i dukeshin shenjat e vuajtjes. Unë isha vajzë e re dhe nuk e kuptoja dramën e tij po e ndjeja se ai kishte nevojë për mua megjithëse ishte shumë i njohur. Më vinë ndërmend miqtë e tij të kthyer nga lufta: edhe ata kërkonin një strehë dhe një njeri për t´u mbështetur. Flitnin për gjëra që tani nuk më kujtohen kurse unë kushedi çfarë marrëzish nxirrja nga goja. Ai më thirrte në shumë mënyra, herë Doter, bijë ose partnere, ortake. Kishin formuar Klubin e Kullës së Bardhë. Anëtare nderi ishte edhe Ingrid Bergman, Ava Gardner dhe Marlen Ditrih. I pëlqenin njerëzit joshës e guximtarë e thonte se ato ishin gra të mëdha.

            “Më quante edhe Blek Horse” (Kali i Zi). Nga ana fizike natyrisht, unë jam Renata. Jam flokëahpupurishur më lëkurë të zeshkët kurse Renata e librit, ai më thonte se është simbol i katër vajzave që ai kishte njohur të cilat kishin mendime të ndryshme nga unë dhe të tjera ëndrra e të tjera trishtime.

            “Më kujtohet se fliste edhe për vdekjen po u tallte e nuk kishte parandjenja ose droje. Ndaj meje sillej si prind: Ai u kujtua i pari që unë vuaja nga anemia. I pëlqente te rrinte me të rinjtë, dëgjonte ngjarjet e tyre në mënyrë të njerëzishme duke qëndruar i mënjanuar. Mund te them se ishte njeri që kishte nevojë për ndihmë, më fliste, më kërkonte, ishte i mirë i ëmbël dhe kishte shumë dëshirë të më bënte të lumtur. Kemi shëtitur bashkë me motoskaf nëpër kanalin e Venedikut kemi qëlluar nga brenda vozave e kemi darkuar tek Cipriani. Njohu edhe familjen time: Pat vënë re se vëllai im Xhanfrankoja kishte prirje si tregimtar. Me ne ishte gjithnjë Meri, e imtë, leshverdhë, buzagaz syçelët; ajo organizonte gjithçka për të pasi ai nga ana praktike nuk dinte të bënte asgjë. “Meri e kuptonte interesin që papa tregonte për mua po kuptonte gjithashtu se unë nuk ndjeja dashuri po shprehja butësi, devotshmëri dhe se po zbuloja botën. Meri ishte shumë e gjallë dhe ishte mbështetje për papën. Nganjëherë mendoj se im shoq do t´i kishte pëlqyer Heminguejt. Ai shqetësohej për njeriun që do të zgjidhja. “Ky“ thonte “ bën për ty, ky tjetri jo; duhet të zgjedhësh më të mirin, një kampion, prandaj them se im shoq do t´i kishte pëlqyer Heminguejt.

            “Atë kohë unë nuk e dija se ç´mbante ai në zemër dhe ç´rrugë do të merrte jeta e tij: Nuk e dija ç´donte të thonte takimi i një vajze të re me një shkrimtar që kërkonte frymëzimin e i ishte larguar në Venedikun vjeshtëror dhe ndjehej i dëshpëruar. Kam ndenjur përskaj tij pa e njohur mirë. Që nga viti 1950 papa më ka shkruar nja shtatëdhjetë letra: rashë në një mendje me Merin dhe i kam shitur. Dëshiroj që të përfundojnë në ndonjë bibliotekë se ai është vendi më i mirë për to. Duke i rilexuar kam kuptuar shumë gjëra që ftillojnë karakterin dhe artin e tij. Do botohen pas shumë kohësh; atëherë kur asnjeri nga ne nuk do të jetë gjallë dhe do të kenë vetëm vlerë letrare. Kur u botua romani “Përtej limit e në hije të pemëve” ngjalli shumë komente dhe thashetheme.

            “Njerëzit” më shkruante një herë Ernestoja, “Kanë smirë njerëzit qe janë të lumtur.“  Po ai kërkonte të më qetësoj “Ti nuk je vajza e librit dhe nuk përgjigjesh për mëkatet e gabimet e saj. Arma më e fuqishme kundër gënjeshtrës është e vërteta. Po ama nuk ka armë kundër thashethemes: Ajo është si një mjegull, vetëm era e fortë e davarit kurse dielli e djeg.”

            “Një vit nuk erdhi fare në Evropë, “Kështu do të shohin “-thonte, “ Se unë nuk të vi pas.

            “Çifti Heminguej na ftoi në Kubë, Shkova me nënën dhe Xhanfrankon. Papa shkruante, unë vizatoja. Qenë ditë që nuk harrohen kurrë. Ernestoja dha edhe një festë në stilin spanjoll; unë përgatita rripat e letrave, stolisjet, paravanin dhe ishulli u ndriçua; erdhën miqtë e tij: don Andrea një prift që më vonë vdiq nga kanceri, detari Sisaki që nuk e di ku ka përfunduar. Me të gjithë ata jemi kënaqur shumë. Atë kohë kisha renë në dashuri me një djalosh të ati vendi që me mësonte si kërcehej mamboja. Tani ai jeton në Spanjë; mundi të largohet dhe është martuar.

            “Një ditë papa kërkoi që ta shoqëroja në plazh, tek gjiri i vogël i Kohimarit. Nuk e mora vesht´ç ´kuptim kishte ajo grishje. “Do të shkojmë të shohim bashkë oqeanin” më tha. Mbase ai ka qenë çasti më i bukur i miqësisë sonë se kishte qiellin klithmat e pulëbardhave, zhaurrimen e valëve, peshkatarët që tërhiqnin rrjetat. Ai nuk fliste dhe sytë i vezullonin nga lotët. Ai po përjetonte në heshtje vuajtjet e plakut tek novela “Plaku dhe deti”. Atë ditë e kuptova trishtimin e tij të madh.

            Heminguej i pat thenë Hoçnerit: ”Kur më dhëmb plaga, unë qaj.“  “Pastaj ndodhen shumë gjëra” -vijoi të flasë zonja. “Vëllai im nuk ka botuar gjë dhe merret me pronat tona e me bujqësi. Unë kam hedhur në letër disa tregime që mbase do t´i botoj. E kam gjetur titullin: “Një ditë dosido”. Kam dy fëmijë”. Meri jeton në Nju´Jork që nuk është qyteti i vet dhe aty ndjehet e huaj. I shkruaj ndonjëherë. Unë shikoj përpara dhe merrem me familjen Lajmin se kishte vdekur papa më tha dikush në telefon. Nuk ma pat marrë mendje se do të përfundonte si koloneli Kentulelj i ndarë nga të gjithë ashtu fill i vetëm.

            “Një shkrimtar serioz duhet të vuaj si dreqi” i pat thënë dikujt Heminguej-Luftoi deri në fund ashtu siç ia kërkonte emri dhe morali i tij. “ Njeriu nuk është krijuar që të pësoj disfata“, ka thënë. “Atë mund ta shkatërrosh po jo ta mundësh”. Betejën e fundit e ka luftuar në ndërgjegjen e tij. “Gjithnjë kam menduar se ai ishte thellësisht fetar “ ka thënë Silvia Biç.

            “Letrat e tia “ -thotë zonja, “ishin e vetmja gjë që më përkiste. Nuk mund t´i mbaja se ia kishte shkruar një gruaje tjetër shumë më të ndryshme nga kjo që jam sot. Në një letër ai me shkruante: “Më mirë mos të të kisha njohur kurrë se kushedi kjo do të kishte qenë më mirë për ty.” Kjo nuk është e vërtetë: njerëz si ai ta pasurojnë jetën. Jam e gëzuar se tek ajo Renata e romanit ka diçka nga unë dhe jam po ashtu e gëzuar se i kam qëndruar pranë atë ditë me shi dhe ai kujtonte se nuk kishte gjë për të shkruar se nuk mund të pinte më as te dashuronte dhe për vdekjen fliste sikur ishte një lojë; prandaj mendoj se ajo kurrë nuk e ka trembur.” Zonja ngrihet, rrëmon në bibliotekë, merr një libër dhe aty lexon: “A është e vështirë të vdesësh, baba?” ”Jo besoj se është e lehtë, Nik. Gjithçka varet nga rrethanat.”

            Me gjasë për te kishte ardhur koha. Në ballë të një romani të tij kishte venë këto fjalë të Ekleziasistit:” Ikën një brez, vjen një tjetër po toka është po aty.”

            E kanë varrosur në Neçua, Ajdaho brenda një varri që mban një rrasë me një emër përsipër. Përballë, atje në fund, është një mal i vogël plot me pemë të reja e me fier. “Tani -tha koloneli i moshuar Riçard Kentuell, të shkojmë atje përtej lumit dhe të çlodhemi në mes të pemëve.”