verezaneopoje

Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegëza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Kulturë 3 - Verza në Opojë, një festë pagane e ritit të motmotit

Shkruan: Mr. Muharrem QAFLESHI

VERZA NË OPOJË, NJË FESTË PAGANE E RITIT TË MOTMOTIT

Mbetjet e paganizmit në ndërgjegjen e opojanëve në jetën e përditshme të banorëve, në aktivitet prodhuese, në krijimtarinë artistike (prozë, poezi, vallëzime, zbukurimore), në argëtime, në mjekësinë popullore, në ritet e bujqësisë e të blegtorisë, në kalendarin tradicional (në festat e ditët në shenjta), në doke e besime, etj. kështu, edhe popullata e Opojës, si gjithë popujt e tjerë të botës, në kohën e antikitetit kanë besuar në fenomenet e natyrës si në: diell, hënë, rrufë, ylber, etj.

Hyrje

Për Opojën si njëra nga krahinat malore periferike të Kosovës është shkruar fare pak. Edhe ato pak shkrime janë parciale dhe prekin sipërfaqësisht ndonjërin nga elementët e kompleksit natyror, historik, demografik dhe etnokulturor. Për këtë regjion më tepër kanë shkruar autorë të huaj, një pjesë e të cilëve qëllimisht janë munduar t’i shtrembërojnë argumentet shkencore vetëm për t’i ngopur qëllimet politike të regjimeve aktuale hegjemoniste serbe.

Për Opojën kanë shkruar: Jastrebov, Cvijiq, Llutovac, ku një pjesë e shkrimeve të tyre është vu në shërbim të politikës hegjemoniste e gjenocidale për shqiptarët në përgjithësi. Akademia e Shkencave dhe Arteve e Serbisë, në vitin 1994, nga një grup autorësh, publikon monografi në “Gora, Opoja dhe Srecka” (GOS), ku bëhen përpjekje që Opoja të paraqitet si hapësirë serbe dhe me popullsi “arnautashe” (popullsi serbe të shqiptarizuar) me qëllim të lidhjes së kontinuitet etnogjeografik me Sreckën dhe me Gorën dhe për të ruajtur zonën tampon, e cila do të depërtonte thellë në kufirin shqiptaro-shqiptar. Prej shkencëtarëve shqiptarë, për Opojën ka shkruar Selami Pulaha, dr. Hajriz Meleqi, mr. Muharrem Qafleshi, ndërsa për të folmen e Opojës edhe Naser Pajaziti.

Për këtë punim seminari kamë shfrytëzuar burimet dhe publikimet që sadopak kanë pasur shënime të drejtpërdrejta apo të tërthorta për këtë krahinë. Në veçanti më kanë ndihmuar burimet e pa publikuara. Si vendas i Opojës, nuk e kamë pasur vështirë të hulumtoj në terren, të kontaktoj me të moshuarit, e sidomos me ata të fshatit tim Bellobrad. Anketimi ka qenë mundësia e vetme që sadopak të mbulojë boshllëkun për një pjesë të etnografisë së pasur të Opojës.

Natyra, historia dhe trashëgimia e pasur materiale e shpirtërore e dy trevave të komunës së Dragashit, Opojës dhe Gorës, janë shumë interesante. E për më tepër nisur nga pozicioni i saj gjeografik, ngase kjo komunë dyetnike është në mes trekëndëshit Shqipëri-Kosovë-Maqedoni.

Historia e kësaj komune, shquhet për një varg elementesh të kulturës autoktone si: banesa karakteristike, veshjet popullore, këngët, vallet, dasmat, doket e zakonet që janë ruajtur me fanatizëm nga popullata e kësaj komune rurale. Por thesari i kulturës së lashtë ilire-shqiptare në këto treva janë padyshim festat e motmotit si: Verza (13 mars), Shëngjergji (6 maj), Jerimia (14 maj), Shënkolli (22 maj), Dita e Shën Mitrit (9 nëntor), etj.

Në këtë punim seminari kamë zgjedhur festen e motmotit “Verzën”, ku mbaron stina e ftoftë e dimrit dhe fillon pranvera e nxehtë.

Shtrirja dhe pozita gjeografike

Komuna e Sharrit e përfshin skajin jugor të Dukagjinit. përkatësisht pjesën jugperëndimore të Kosovës, që përbëhet prej dy tërësive gjeografike, të lidhura ngushtë në mes vete - Opoja dhe Gora. Me karakteristikat natyrore që i ka, paraqet një tërësi të diferencuar gjeografi ke të Kosovës. Në pjesën veriperëndimore, veriore dhe verilindore, përmes pjesëve kodrinore të Cylenit ndahet nga territori i komunës së Prizrenit. Ky kufi niset diku në bjeshkën e Zhurit, që është pjesë e Koritnikut, skajeve të malit të Brrutit, që e ndanë me malin e Billushës, vazhdon skajeve të malit të Zgatarit, që ndanë me atë të Jeshkovës dhe të Lybeqevës, pastaj skajeve të malit të Zaplluxhes, që ndanë me atë të Lezit dhe të Struzhës. Nga pjesa juglindore dhe lindore, përmes kurorave të majeve të larta të Sharrit, kufizohet me territorin e Maqedonisë. Ndërkaq, nga perëndimi e jugperëndimi, malet Galaiq dhe Koritnik e ndajnë me Shqipërinë. Kufiri me Shqipërinë nuk është natyror nga se nuk shkon majeve të maleve, por shpatijeve të ulëta dhe shpeshherë i pret dhe luginat e lumenjve.

Sipërfaqja e komunës së Sharrit është 434 km² dhe në kuadër të Kosovës përfshinë 4% të territorit, kurse popullata përfshinë 2,2%. Nga këto Opoja ka një sipërfaqe prej 126 km² ose 29% të territorit të komunës, ndërsa për kah numri i banorëve merr pjesë mbi 53%. Kurse Gora ka sipërfaqe rreth 308 km², që përfshinë 71% të sipërfaqes së përgjithshme të komunës, dhe me 46,9% të numrit të banorëve, sipas regjistrimit të vitit 1981. Në këtë komunë janë të regjistruar 40 zona kadastrale.

Me karakteristikat natyrore që i ka, territori i komunës së Sharrit (Dragashit) paraqet një tërësi të diferencuar gjeografike të Kosovës, dhe fitohet përshtypja se kemi të bëjmë me një territor relativisht të mbyllur në pikëpamje gjeomorfologjike. Largësia nga qendra rajonale, Prizreni është 37 km, ndërsa nga kryeqendra e Kosovës, Prishtina, është 114 km.

Pozita gjeografike, kushtet karakteristike për ekzistencë, sidomos klima më e ashpër se në viset tjera të Kosovës, lartësia mbidetare, ka kushtëzuar që edhe kjo trevë të jetë e banuar mjaft herët, por në aspektin ekonomik të merret kryesisht me blegtori, bletari, tregti, zejtari, por aty ku ekzistonin kushtet edhe me bujqësi. Më vonë me krijimin e kushteve të lëvizjeve, komunikacionit, etj. shumë banorë të kësaj treve ekzistencën e tyre e realizojnë në kurbet në vende, të shumta edhe të largëta të Ballkanit, madje edhe më larg. Puna në kurbet ka kushtëzuar që ata të merren edhe me disa zeje karakteristike, që në vendet tjera ishin më pak të njohura, si ato të terzive, muratorëve, ëmbëltorëve, etj.

Etnografia opojane

Treva e Opojës gjithmonë ka qenë dhe është e banuar veç me popullsi shqiptare, andaj mu për këtë arsye mbetet e kursyer nga ndikimet e kulturave të popujve tjerë, siç ka ndodhur dhe ndodhë edhe tani me shumë popuj të tjerë në botë. Në këtë mënyrë çdo gjë e krijuar këtu në fushën e kulturës paraqet një gurrë tejet të kulluar, autoktone shqiptare me të gjitha vlerat e mirëfillta që i ka ruajtur

gjatë shekujve, dhe që i kultivon edhe sot e kësaj dite. Kështu, vallet opojane, në krahasim me zonat tjera të vendit, dallohet me karakteristikat e veta, për nga mënyra e rëndë, e qetë, burrërore, gjatë ekzekutimit të tyre. Struktura e kërcimit është mjaft e larmishme dhe në harmoni të plotë të trupit me lëvizjet e këmbëve dhe të duarve. Prandaj Opoja konsiderohet si ndër zonat më të pasura të valleve të burrave, si dhe të këngëve lirike të femrave.

Ritet e martesës këtu janë mjaft karakteristike, ngase në mënyrë të rrjedhshme renditen shumë doke e zakone, të lidhura ngushtë njëra me tjetrën, që në tërësi kurorëzohen në mënyrën më të mirë të mundshme. Mirëpo, është shumë e rëndësishme se këto rite janë ruajtur me xhelozi deri në ditët tona, falë traditës se dasmave opojane që janë të ngjashme me ato të hershmet. Shenja e parë që i vë themelet e miqësisë së dy familjeve është fejesa (prurja e mahramës). Në veçanti, në shtëpinë e djalit, ky akt sjellë gëzim e hare. Me këtë rast vajzat e lagjes pas ardhjes së maramës, fillojnë t’i këndojnë këngët e fejesës. Në ato këngë i këndohet djalit, nuses dhe fisit të tyre. Këto këngë ilustrohen me valle e këngë dasmë, që paraqesin një thesar të vërtetë kulturor me vlera të pamohueshme. Ndërkaq vallet dasmore të meshkujve, në këtë trevë, me larushinë e tyre, vlerat e mirëfillta autoktone gjithmonë janë përmendur edhe jashtë Opojës. Këto valle përcillen me tingujt e njohur të lodrave (tupanëve) dhe cyrleve karakteristike, të cilat gjithmonë kanë zgjuar kërshërinë e muzikologëve brenda dhe jashtë vendit.

Për të studiuar këto vlera specifike kulturore që kultivohen edhe sot në këtë nënqiell, vlen të përmenden se me vallet e dasmës opojane, në vitin 1985, në Universitetin e Kalifornisë, ka doktoruar Janet Susan Reineck. Ndërsa njeri ndër kompozitoret e parë të Kosovës, Lornc Antoni, ka kompozuar disa këngë popullore të shkëputura nga lirika popullore opojane. Në vitin 1980, Ramazan Bogdani e Agron Xhagolli, botuan “Kërkime folklorike në Rugovë e Opojë”.

Edhe ritet e motmotit janë ruajtur mjaft mirë në këtë trevë, me tërë koloritin e tyre. Kështu ardhja e pranverës (verza), Shëngjergji, Shënkolli, Shënmitri, plakzat dhe kulmi i dimrit, shënohen me shumë rite, sidomos nga vajzat dhe të rinjtë, që dallohen shumë nga ritet e ruajtura nga rajonet e tjera shqiptare. Të gjitha këto trashëgime pagane përcillen me shumë ngjarje kulturore, këngë, valle, urime, ushqime, adete e zakone të tjera. Do theksuar se secila nga këto festa shënohen me rite të veçanta nga të rinjtë e të rejat e kësaj treve. Ndërkaq, është mjaft inkurajues fakti se këto rite dallohen me origjinalitetin e tyre të lashtë ruajtur në këtë trevë.

Verza

Dita e verzës është një festë e lashtë ilireshqiptare, popullore e pagane. Në Opojë, në rastin konkret në fshatin Bellobard, festohet me 13 mars, për dallim nga fshatrat tjera opojane: Brezne, Buqe e Pllavë, që festohet një ditë më përpara, me 12 mars. Kjo ditë përkon me ekuinoksin pranveror, dhe festohet dy ditë, natën dhe ditën e verzës.

Në fshati Bellobrad të Opojës, riti i festës së verzës fillon me natën e verzës (12 mars), ku vajzat këndojnë kryesisht këngën:

“Lum, e lum xhi duel vera,

na u mbush fusha dhen e shtjerra.

Na u mbush fusha dhen e shtjerra,

Gjysa t’bardha e gjysa t’zeza

Ndërkaq, dita e verzës fillon me daljen e të rinjve në kodrën e ashtuquajtur “Stan”, vend i lartë mbi fshat, e cila gjë sqarohet kështu: sipas besimit pagan, populli i lashtë i këtyre trevave, ilire-dardane besonte shumë në kultin e “diellit”, si burim i jetës, shëndetit dhe pjellorisë. Andaj edhe majet e kodrinave ishin më afër diellit.

Vajzat dhe djemtë e fshatit këndojnë:

Lulu, lulu, kush po vjen por verëz

Të guri i Stanit

Vera me lula,

dimni me pula

Ho, ho, fli me vo

He,he, fli me ve. (Këta rreshta përsëriten disa herë)

Ndërkohë djemtë dhe disa vajza mbledhin krande për ta ndezë zjarrin, dhe kur zjarri

merr fl aka disponimi i të rinjve arrin kulminacionin.

Pastaj vajzat këndojnë këngë provokative si:

Gji po shkojsh bre djalo

teposhtë, terpjet-e

oni mos i qior, o opingat shkretë-e

oni se te ti e, nona nuk po më jep-e

oni se te ti e, nuk po mjep baba

oni se e kije o shpijën me gavra.

Oni kur ta mushish, more korin lope

Oni qatë herë bohosh, mori me mu shoq

Oni kur ta mushish, more korin dhen

Oni qatë herë bohosh, mori shoqi jem.

Deri sa këndojnë vajzat, djemtë e kërcejnë andej e këtej zjarrin, sipas ritit ata, i kapërcejnë të këqijat në jetë, këtë e bëjnë duke fishkëllyer dhe bërtitur:

I pari, i pari, i pari....

Pastaj fillon pjesa kryesore e ritit, cakërrimi i veve të ngjyrosura. Cakërrimi behët në mënyrë të përzier djem e vajza, dhe secili dëshiron që veza e tij të jetë më e fortë dhe ata që fitojnë bërtasin:

Fitore, fitore....

Pas këtij rituali, djemtë luajnë lojërat popullore, si: Topa hypas, (magarushas) dhe bezen, ndërkohë vajzat brohorisin:

Vera me lula

Dimni me pula

Ho, ho, fli me vo

He, he, fli me ve

Nga “Stani”, djemtë sjellin në shtëpi dëllinja për të pastruar oxhakun e shtëpisë, dhe luleferra të cilat i vendosin mbi dyert e shtëpisë, vatrës dhe ahurit për bereqet, shëndet e pjellshmëri. Me tu kthyer në shtëpi, djemtë dhe vajzat të zonjës së shtëpisë sipas ritit të kësaj feste pagane e thërrisnin me zë të lartë:

Ka, ka, ka .....

Vera me lula

Dimni me pula

Ho, ho, fli me vo

He, he, fli me ve

E zonja e shtëpisë më nuset bën ushqimin tradicional kosovar flinë, dhe deri sa ato qesin flinë, njëra nga vajzat i afrohet magjetores dhe i thotë:

Oj zonja shtëpisë

A kije bukë e xhizë

Magjetorja i përgjigjet:

Kam po qysh nuk kam

Tre ma tepër i kam

Njo me dhen, njo me dhi

Njo me nuse në mulli

Vajza vazhdon ta pyes magjetoren:

A kije morra, a kije pleshta

Magjetorja:

Kom, po qysh nuk kom

Vajza:

Merri me thes e qoj n’Buzes (fshat opojar)

Merri me magar, e qoj n’Zgatar

Gjatë darkës, vajzat dhe djemtë, kafshatën e parë të flisë e fshehin, por pa u diktuar nga të tjerë, pastaj e fshehin nën jastëk dhe atë që e shohin në ëndërr, besojnë se më të do të martohen.

Në festën e Verzës, vajzat herët në mëngjes, shkojnë shtëpi me shtëpi, dhe dy nga dy i sillen zjarrit të vatrës, e përpushin duke kakarisur thonë:

”Oj e zonja shpisë a e qite renin e flisë?”

Ndërkaq e zonja i dhuron me nga dy ve pule.

Në mëngjesin e Verzës e të Shingjergjit, plaka e shtëpisë e lidh cunga-cunga (nyjenyje) perin në zinxhirin e oxhakut të votrës dhe thotë:

“Syrmelie syrmelesh

Goja ukit me kerpesh

Syrmelie syrmelesh

Goja e gjarpnit me kerpesh”

Pastaj ndez zjarrin, i cili me gjithë perin djeg demonët e të këqijat. Edhe shkrumbi i gacave shëron sidomos kur fëmijët marrin mësysh, fikën gacat dhe e lajnë mbi ato. Dy – tri ditë pas festës së “Verzës” bujqit e fshatit e mbillnin tërshërën në arë, si kulturë e parë pranverore.

Marrë nga revista "Sharri", revistë informativo-kulturore e shkencore opojare