disavecorisharri

Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegëza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkencë - Disa veçori të Maleve të Sharrit (1)

Shkruan: Dr. Hajriz MELEQI

DISA VEÇORI TË MALEVE TË SHARRIT (1)

Një numër i studiuesve emrin Sharr e lidhin me larminë e panoramës malore, me bardhësinë e borës, kullosat, gurët e llojllojshëm. Këtij grupi i takon edhe Arni Bue, i cili emrin Sharr e lidh me llojllojshmërinë relievore të këtyre maleve dhe me mbulesën e gjelbërt bimore. Bue plotësisht i përjashton emrat Sharrlag, Çardak, si forma turke. Megjith këto që u than, emri Sharr është emërtim i kohës së re dhe mendohet se ka filluar të përdorët që nga viti 1840.

Etimologjia e oronimit Sharr

Sharri si tërësi unike gjeografike, paraqet një kompleks të ndërlikuar të elementeve gjeotektonike, gjeomorfologjike, gjeologjike, pedologjike, hidrografike, klimatologjike, biogjeografike etj. Të gjitha këto elemente janë mjaftë provokuese në aspektin e kërkimit shkencor.

Metamorfoza e oronimit prej Scardur deri te emri i sotëm Sharr ka kaluar nëpër trajta të ndryshme. Nëpër harta dhe autorë të ndryshëm hasim variante të ndryshme. Te Polibi e hasim si Skardus - Oros, të Tit Livi Scardi Montis dhe Scardus, në hartat e Ptolomeut të cilat pasqyrojnë pjesën e Gadishullit Ballkanik, po ashtu haset varianti klasik Scardus i cili ruhet deri në shekullin e XVI. Më vonë, Scardus ndërrohet me emrin e dikurshëm për Kopaonikun (Monte Argentaro) e i cili është ruajtur deri në gjysmën e shekullit XIX me variantet Montagna dell'argento, Mont d'argent, e më vonë përsëri Schardagh, Sardagi, Shardagh e deri te Sharr.

Lidhur me etimologjinë e oronimit Sharr, shumica e albanologëve pajtohen me mendimin që trajta më e lashtë Scardus, me ndërmjetësinë e gjuhës shqipe do të ketë prodhuar Sharr.

Lidhur me kalimin nga trajta antike Scardus në atë të sotmen Sharr mendohet se kanë ndikuar ligjet fonetike të shqipes. Kjo fletë për vazhdimësinë, gjegjësisht autoktoninë e shqiptarëve si pasardhës të ilirëve në këtë territor ku gjenden edhe sot.

Ky oronim te grekët jepet si Skardos, Skardon, te romakët si Skardus Mons, e që është zhvilluar sipas ligjeve fonetike të shqipes në të sotmin Sharr, i cili prej shqipes kaloi edhe në gjuhët tjera ballkanike duke përfshirë aty edhe turqishten.

Të barazimet Scardus Mons dhe Sharr mungon ndërmjetësia sllave me likuidametatezën e saj, ndërmjetësi që del përkundrazi të Scardona në Dalmaci, sot Skradin.

Ndryshimi i trajtave të këtij oronimi tregon se Sharri vazhdimisht ka qenë interesant për pushtues të ndryshëm. Për rëndësinë gjeostrategjike të Sharrit si pjesë qendrore e Gadishullit Ballkanik, tregon e dhëna kur ky krahasohet me Catena Mundi apo Catena del mondo "hallkë e botës", që përfshinte të gjitha malet nga Deti i Zi e deri të Adriatiku, përveç Rodopëve.

Diferencimi hapësinor i Sharrit

Në bazë të karakteristikave morfologjike, vargmalet e Sharrit u përkasin Dinarikeve, skaji jugor i të cilave vazhdon si sistem malor Sharro-Pind, rrudhja e të cilit është bërë diku kah fundi i triasit dhe fillimi i jurës në kohën e mezozoikut. Ngritja e vazhdueshme tektonike e tij bëhet deri në dilivium. Kontura e parë e relievit të hapësirës së Sharrit është krijuar nga lëvizjet e mëdha tektonike radiale, dhe se gjeneza e kësaj konture në asnjë mënyrë nuk mund të shikohet ndaras nga kuadri morfotektonik i Fushëgropës së Dukagjinit.

Gjatë lëvizjeve orogjenike të oligomiocenit bëhet copëtimi i strukturës së vjetër gjeotektonike dhe krijimi i formave të reja të relievit, në një anë bëhet ngritja e masivit të Sharrit dhe kreshtave të tija, e në anën tjetër bëhet ulja dhe krijimi i fushëgropave të Tetovës, Prizrenit më gjerë e Dukagjinit dhe e Kosovës. Gjatë këtyre lëvizjeve tektonike përcaktohet edhe drejtimi i shtrirjes meridionale të Sharrit. Pikërisht gjatë këtyre lëvizjeve tektonike bëhet edhe ngritja e disa timorëve (horstëve) dhe ulja e disa pellginave të vogla tektonike malore e që janë Gora, Opoja, Srecka dhe Siriniqi, që të gjitha shtrihen në pjesën veriperëndimore dhe perëndimore të Sharrit. Të katër fushëgropat malore mes veti ndahen me pragje, që prishin vijën dislokuese me të cilën ndahet pjesa qendrore e Sharrit nga degët e tij Koritniku, Cyleni, Oshlaku, Koxha Ballkani, Korabi etj.

Riformimi morfologjik i fushëgropave malore Gora, Opoja, Srecka dhe Siriniqi bëhet gjatë evoluimit morfologjik të mëvonshëm përmes ndikimeve në faza të ndryshme. Ka rëndësi të përmendet se në kufirin lindor të Opojës, pikërisht te Maja Karanikollë (2.409 m), Sharri e ndërron drejtimin meridional në drejtimin verilindor dhe shtrihet paralel boshteve të gjatë të shtrirjes së Sreckës dhe Siriniqit, që d.m.th. se Sharri përgjatë Fushëgropës së Opojës dhe Fushëgropës së Gorës ka drejtim meridional.

Hapësira Gjeografike e Sharrit

Mali Sharr është rnasiv i maleve që shtrihen midis Rrafshit të Dukagjinit, Fushës së Kosovës dhe fushgropave të Maqedonisë Perëndimore duke u zgjatur deri të liqeni i Ohrit dhe

ai i Prespës. Gjatësia e Sharrit nga Luboteni deri në Vrutok është 76 km, nderkaq sipërfaqja e tij është rreth 1600 lcm2„

Rreth hapësirës gjeografike dhe kufijve të Sharrit ka mendime të ndryshme: Studiuesi D. Krivokapiq në veprën e tij "Mali Sharr" thekson se "Mali Sharr shtrihet në territorin e Maqedonisë dhe të Kosovës. Nga juglindja kufizohet me fushën e Tetovës, në lindje me Grykën e Kaçanikut, nga verilindja dhe veriu me krahinën e Siriniqit dhe me lëndinat e lumit të Prizrenit, në veriperëndim me krahinën e Opojës dhe të Gorës, në pjesën perëndimore kufizohet me Shqipërinë, duke filluar nga Kallabaku deri në Sherupë, ku lakon në jug kah lëndinat e Shtirovicës, duke u ndarë kështu nga Korabi dhe kufiri jugor vazhdon në drejtim të Gropës së Madhe, Moravës dhe Vrutokut".

Ami Bue thot se "Mali Sharr është i shpërndarë që nga Luboteni në veri deri në Gjallicë, ndërmjet lumenjve Luma dhe Drini i Zi. Kjo gjatësi sipas tij është rreth 8 deri 9 milja dhe arrihet për nëntë ose dhjetë orë në këmbë". Po ashtu, Bue Sharrin e vë diku midis Kumanovës dhe Vranjes".

Disa studiues në përbërje të Sharrit nuk e përmendin Koritnikun. Disa të tjerë në kuadër të Sharrit e përmendin edhe Korabin, Koritnikun dhe Pashtrikun. Po ashtu mes këtyre studiuesve ka ndryshime edhe rreth gjatësisë së tij. Disa thonë se gjatësia e tij është 87 km apo 25 orë ecje në këmbë e disa të tjerë thonë se gjatësia e Sharrit është 100 km prej Dibrës deri në Kaçanik.

Në një publikim zyrtar të vitit 1932 nga ministria e tregtisë dhe industrisë së Jugosllavisë së Vjetër thuhet se Pashtriku dhe Koritniku janë pjesë të Sharrit. Po ashtu botanisti slloven Eduard Pajniq shkruan se "Sharri përfshinë hapësirën gjeografike nga Dibra në Kaçanik dhe pjesë të tij janë edhe Deshati, Korabi dhe Koritniku".

Lartësia e Maleve të Sharrit

Sharri kah ana e Tetovës ka rënie të butë, pa ndonjë diferencim të dukshëm të kreshtave të larta, ndërsa kah ana e Prizrenit ka rënie më të dalluar dhe kreshta të larta malore. Karakteristikë të veçantë morfologjike paraqesin numri i madh i qafave malore ndërmjet majave dhe ujëndarësve të cilat mundësojnë lidhjet brenda Sharrit dhe përtej tij.

Për lartësinë më të madhe të Sharrit plot 70 vjet kanë insistuar të dinë shumë studiues. Kështu deri në vitin 1840 nuk është ditur lartësia maksimale e Sharrit. Në këtë vit Ami Bue në kumtesën e tij për lartësinë e disa majave malore, me hamendje përcakton lartësitë e Lubotenit dhe të Kobilicës, të cilat sipas tij janë nga 2.533 deri 2. 635 metra. Në vitin 1876 inxhinieri austriak Jenish bëri matje trigonometrike dhe konstatoi se Luboteni është i lartë 2. 510 metra. Në vitin 1890 me hipsometër përcaktohet lartësia e Lubotenit që është 2. 740 metra. Rreth lartësisë së Lubotenit janë interesuar edhe shumë të tjerë.

Matje më precize për majat malore të Sharrit janë bërë në vitin 1953 nga Instituti Gjeografik i APJ, kur me matje nivelore është konstatuar se kuata më e lartë e Sharrit nuk është maja e Lubotenit. Gjatë këtyre matjeve u konstatue se kuota më e lartë e Sharrit është 2.747 metra dhe kjo është Maja e titos (Titov-Vërh). Ky emërtim është i ri sepse është bërë pas Luftës së Dytë Botërore për nderë të kryetarit të Jugosllavisë Komuniste. Gjatë kohës së sundimit osman kjo maje malore është quajtur Turqinë. Popullsia e malësisë së Tetovës ka ruajtur dhe konservuar emrin e vërtetë dhe më të hershëm i cili ka etimologji shqiptare dhe kjo maje realisht nga popullata e kësaj malësie quhet Maja e Diellit por edhe Maja e Zezë.

Megjithatë, Luboteni për nga mprehtësia dhe pamja e tij magjepse, është maja më atraktive e Sharrit Thuhet se Sharri pikërisht për shkak të tij është bërë i njohur. Maja e Lubotenit ngritët në formën e piramidës dhe është i dukshëm nga të gjitha anët dhe nga largësitë e mëdha. Të gjithë ata që kanë shkruar për Lubotenin kanë përdorur komplimente: i fortë, i thyer, krenar, madhështor, impresiv, magjik etj. Luboteni dominon në tërë rrethinën e vet. Kur në rrafsh është errësirë në majën e tij vërehen reflektimet e shndritjeve të diellit, në mbrëmje, kur rrafshin e përfshinë muzgu, maja e Lubotenit akoma ndritë. Për tu ngjitur në majën e Lubotenit duhet udhëtuar 2 orë e gjysmë.

Vazhdon...

(2)