KONTRIBUTI I GAZALIUT TË KONCEPTIT ISLAM TË PERSONALITETIT

 

            Gazaliu para shumë shekujve kuptoi se debati rreth problemit të natyrës së njeriut automatikisht detyron individin që të merret me çështjet metafizike. Nëpër të gjitha veprat e tij ai insiston në kufizimin e mendjes teorike, ndërsa vërteton rolin e dëshirës, përvojave shpirtërore dhe morale në përpjekjet e arritjes së diturisë. Sipas tij, cilado paraqitje e natyrës njerëzore, formën në të cilën njerëzit janë të krijuar, nuk mundet tërësisht të kuptohet pa kuptuar qëllimin e krijimit dhe rëndësinë e jetës së kësaj bote. Allahu i Madhëruar në Kuran thotë:

            “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër, pos që të më adhurojnë.”¹⁸

            Kështu, i Drejti absolut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëbërësi, allahu xh.sh., qeniet njerëzore i krijoi në formën më të mirë të mundshme në mënyrë që t`i përgjigjet rolit të krijimit të tij. Është e habitshme që me çështjen e qëllimit të krijimit psikologët sekular me personalitetin asnjëherë nuk janë marr, ndërsa secili individ duhet të dijë se kuptimi më i mirë i çdo gjëje kërkon njohjen e qëllimit të ekzistencës së tij.

            Gazaliu e shikon njeriun si qenie që i janë dhënë dy gjëra karakteristike për njeriun, e këto janë: dituria dhe dëshira. Kjo është për arsye se njeriu e ka natyrën duale: fizike dhe shpirtërore.¹⁹

            Trupi shërben si mjet, i cili bart shpirtin, ndërsa shpirti është shtëpi e diturisë. Pra, shpirti është ai që njeriun e afron te Allahu xh.sh. ose e largon nga Ai. Në një hadith kudsi, Allahu xh.sh. thotë:

            “Ai i cili më afrohet një pëllëmbë, Unë i afrohem një llan딲⁰ Në një transmetim tjetër të Pejgamberit a.s. thuhet:

            “ Sikur shejtanët mos të fluturonin para syve të njerëzve, ata do t`i shihnin madhështitë e pushtetit qiellor dhe tokësor.”²¹

            Prandaj, kualiteti i diturisë e ngritë njeriun deri të bota qiellore ose e degradon në nivelin shtazarak. Natyra fizike dhe shpirtërore e njeriut përbëhet nga katër elemente, të cilat manifestohen në katër cilësi. Këto katër cilësi përfshijnë: kafshët, shtazët, shejtanin dhe hyjnoren. Të përkthyera në terminologjinë psikologjike ato i përgjigjen epsheve, zemërimit, kryelartësisë dhe qartësisë hyjnore, e cila mund t`i nënshtrojë dhe ngadhënjen tri të përmendurat. Kur njeriu i përmbahet udhërrëfimit Hyjnor, atëherë ai në zemrën e tij e gjen Zotin. Mu për këtë “zemra” është një term i rëndësishëm në sistemin Islam. Sipas një hadithi të Pejgamberit s.a.v.s.:

            “Në trup ekziston një copë mishi, e cila kur është e mirë, i mirë është i tërë trupi, e kur është e keqe, i tërë trupi është i keq. Kjo është zemra.”²²

            Këtë ndarje dytësore të natyrës së njeriut Gazaliu e shpjegon më tej duke definuar me katër terme: Kalb (zemër), Nefs (uni), Ruh ( shpirti) dhe Akl (mendja-intelekti). Këto katër terme kanë të bëjnë me katër substanca fizike. Mirëpo, kur paraqesin kompetencën shpirtërore te njeriu, ato kanë të bëjnë me një gjë, e kjo është “...substanca shpirtërore (latifeh ruhanijjeh), e cila është e krijuar e pavdekshme; kjo nuk matet me diametër në hapësirë dhe kohë, ose me kuantitet; kjo është e vetëdijshme për veten dhe vendin e njohjes, por e vetmja mënyrë që të kuptohet është nëpërmes mendjes dhe vëzhgimit të sjelljeve të jashtme që ajo prodhon”.²³

 

            Në kuptimin fizik, zemra ka të bëj me një copë mishi në formë konike në anën e majtë të kraharorit, funksioni i së cilës është qarkullimi i gjakut. Si e tillë, ajo mund të gjendet te të gjitha kafshët. Nefsi në kuptimin fizik paraqet instinktet shtazarake të përmendura. Katro janë armiq për të cilat ka aluduar Pejgamberi s.a.v.s. kur ka fol për xhihadin (luftën) e madh. Ngjashëm Ruhi (shpirti) paraqet substancë të stërholluar, e cila buron nga zemra fizike dhe përhapet në të gjitha pjesët e trupit. Është i ngajshëm me llambën e vendosur në shtëpi, nëpërmes së cilës në shtëpi përhap dritën e saj. Në fund, mendja-­intelekti ndihmon procesin e abstraksionit në kontakt me botën fizike dhe është i vendosur në tru .²⁴

            Ndryshimet individuale janë si rezultat i ndryshimeve kualitative, të cilat ndodhen në nivelin shpirtëror (aval). Kur shpirti mbizotëron dhe nënshtron epshet shtazarake, ai quhet nefs mutme`inneh; ndërsa kur ai kritikon veten, atëherë quhet nefsi levvammeh; ndërsa kur ai dërgon në të keqe dhe haptazi lëshohet duke kënaqur epshet e njeriut, quhet nefsi emmareh bil-su.

            Deri këtu kontributi i Gazaliut në mënyrën që ai përsëri ka thënë atë që paraardhësit e tij mysliman dhe jo mysliman e kishin thënë më herët. Kontribut me vlerë i tij është në mënyrën se si ai kupton perceptimet, emocionet, motivimin dhe si pasojë e kësaj personi, i cili ka natyrën duale.

            Sipas Gazaliut, perceptimi, dituria, disponimi, emocionet, motivimi dhe si pasojë e kësaj, sjelljet varet nga gjendja shpirtërore e individit. Kjo është kështu për arsye se personi, të cilin e koncepton Gazaliu ka formën e jashtme (fizike) dhe të brendshme (shpirtërore) individuale. Forma fizike (trupi) mund të vërehet me shqisa, ndërsa individualiteti shpirtëror (shpirti) vërehet nëpërmes njohurisë intuitive. Sipas tij “shpirti, i cili vërehet nëpërmes njohurisë intuitive është prapë se prapë më e vlefshme se trupi, i cili vërehet nëpërmes syve”.²⁵

            Për këtë substancë shpirtërore ai në shumë vepra të tij shërbehet me termin zemër. Ai pohon se zemra është esenca reale e njeriut, e cila e ndan nga qeniet jo njerëzore: “...sepse zemra është ajo që e njeh Zotin, e afrohet Atij, vepron në emër të Tij dhe mallëngjehet për Të.”²⁶

            Kështu, zemra i kryen disa funksione të rëndësishme perceptive, kognitive dhe motivuese. Në esencë, kjo është për arsye se zemra është “substancë Hyjnore, rreze e dritës së Zotit, shkundi nga Flaka e Përhershme dhe brenda Tij, dhe atij i zbulohet Realiteti i Fundit dhe shprehje e Tërësisë. Kështu si ky, gjithashtu mbushet me dritën Hyjnore dhe e paraqet Atë”.²⁷

            Si pasojë e kësaj, ata që ngrihen shpirtërisht me zemrat e tyre shohin më mirë dhe me precizitet nga atë që vërejnë me sytë e jashtëm (trupor).²⁸

            Në lidhje me këtë Kurani thotë:

            “A nuk udhëtuan ata nëpër tokë e të kenë zemra me të cilat do të kuptojnë dhe veshët me të cilët do të dëgjojnë? Pse në të vërtetë sytë nuk verbohen, por verbohen zemrat në kraharor.”²⁹

            Ngjashëm ekziston edhe dëgjimi ”shpirtëror”:

            “Ne krijuam shumë nga xhinët e njerëzit për Xhehenem. Ata kanë zemra që me to nuk kuptojnë, ata kanë sy që me ta nuk shohin dhe ata kanë vesh që me ta nuk dëgjojnë. Ata janë si kafshët bile edhe më të humbur. Të tillë janë ata të marrët. ”³⁰

            Ata, tek të cilët dëgjimi “shpirtëror” është topitur ndajnë aftësinë e dëgjimit ta jashtëm me kafshët tjera, ndërsa tek të afirmuarit shpirtëror të gjithë zërat në mjedisin e tyre, duke përfshirë edhe zërat e zogjve, frymës dhe valëve, janë zëra të qartë të madhështisë së Krijuesit, i cili dëshmon Njësinë e Zotit dhe e falënderojnë Atë me zë të qartë.³¹

            Këtij lloji të njerëzve, e tërë bota i është faltore (xhami) e madhe.³²

            Me rëndësi të veçantë është të vëresh se Gazaliu, edhe pse i jep rëndësi cilësive racionale dhe intelektuale të njeriut, ai prap se prap nuk ka mbështetje të tepruar në këto, dhe asnjëherë nuk i mendon të mjaftueshme për kontrollimin e epsheve njerëzore.

            Më tepër, vesimi është ai, i cili njeriun e afron kah virtytet njerëzore dhe përsosmëria duke e ngritur në vendin fisnik të mëkëmbësit të Zotit në Tokë.

 

            KONTRIBUTI I GAZALIUT NË TEORINË E PERSONALITETIT

 

            Në veprat e tij Gazaliu ka trajtuar disa çështje me rëndësi, të cilat janë me rëndësi vitale për zhvillimin e konceptit të qartë të personalitetit njerëzor. I frymëzuar me kuptimin themelor të rëndësisë së kësaj bote dhe me pejgamberët fisnik si shembull që duhet pasuar në jetë, ai ka shqyrtuar disa probleme, të cilat pa dyshim janë relevante për psikologjinë e personalitetit. Kështu p.sh. ai merret me çështjen e cilësive të lindura dhe edukimin, dhe si këta faktorë të fuqishëm mund të ndikojnë në personalitet. Gazaliu, gjithashtu trajton problemin e ngjarjeve të kaluara dhe të tanishme në jetën e njeriut dhe rëndësinë e tyre në zhvillimin e personalitetit njerëzor. Përveç kësaj, ai me skica kryesore paraqet një qasje tejet të shëndosh të metodave të edukimit të fëmijëve. Secila nga të përmendurat, meriton hulumtim të veçantë. Ne, por shkurtimisht, do t`i theksojmë këto qëndrime, posaçërisht ato që kanë të bëjnë me psikologjinë e personalitetit.

 

            1. KARAKTERISTIKAT E LINDURA KUNDRUALL EDUKIMIT

 

            Mjaft gjatë psikologët janë marrë me çështje të koklavitura të rëndësisë së faktorëve biologjik dhe enviromental në formimin e sjelljeve njerëzore. Ky problem zakonisht është i njohur me emrin “natyra-­edukata” debatim dhe tejet larg është pranuar si lufta më e gjatë në historinë e psikologjisë. Në lidhje me këtë çështje, psiko-analitikët fuqishëm mbështesin qëndrimin natyralistik, ndërsa bihevioristët potencojnë rolin e edukimit, ndërsa psikologët humanistik mendojnë që njeriu në esencë është i mirë. Këta të fundit si duket fokusohen në “mirësinë trupore dhe fizike”, siç u përmend më lartë. Kjo është e qartë në veprat e Masllovljevit, i cili ka hulumtuar autobiografitë e disa personave, të cilët sipas mendimit të tij, paraqesin shembujt më të mirë të vet-aktualizimit në historinë njerëzore. Por, shpirtëroja apo religjioni, asnjëherë nuk janë shikuar si tregues të suksesit të tyre apo kusht i domosdoshëm për të realizuar nivelin e vet-aktualizimit. Në realitet, nëse do të pranohej kriteri i Masllovljevit, bile edhe konsumuesit e drogës mund të arrijnë shkallë të vet-aktualizimit. Sa i përket konceptit të Gazaliut, i cili bazohet në Shpallje dhe traditën e Pejgamberit s.a.v.s., esenca e njeriut është mirësia shpirtërore. Mirëpo, mjedisi dhe edukata janë njësoj të rëndësishme në ruajtjen ose rrënimin e pastërtisë së shpirtit njerëzor.

 

 

            DËSHIRA E LIRË KUNDRUALL DETERMINIZMIT

 

            Një detal i rëndësishëm në konceptimin e Gazaliut të natyrës njerëzore ka të bëj me çështjet problematike të dëshirës së lirë apo determinizmit në psikologjinë moderne. Për Gazaliun, njeriu është ai që mban balansin në mes determinizmit dhe lirisë. Vijimi uniform i ndodhive është i përcaktuar, mirëpo ihtijari i njeriut është element përbërësi i dëshirës së tij. Mu sikur El-Attas bindshëm dhe me elokuencë³³, ihitjari nuk d.m.th. vetëm zgjedhje, por kuptimi i tij është i përcaktuar me rrënjën h-j-r, që nënkupton mirësi. Pra, përcaktimi për të keq nuk është ihtijar (mirësi). Andaj, nëpërmes besimit në Zotin, individi nën presionin e epsheve shtazarake shkakton reduktimin e qëllimshëm dhe vendimtar, i cili/e cila si refleks liron nga ngushtica e presionit biologjik ose fuqive enviromentale.

 

            PERIUDHA VENDIMTARE NË ZHVILLIMIN E PERSONALITETIT

 

            Shkrimet e Gazaliut për fëmijërinë dhe metodat edukuese të fëmijëve janë me siguri relevante për çështjet e përvojave të hershme në zhvillimin e personalitetit njerëzor. Psiko-analitikët, posaçërisht potencojnë fëmijërinë e hershme. Frojdi mendon se me përfundimin e moshës pesë ose gjashtë vjeçare të jetës, personalitetit i individit është formuar. Nga kjo, përvojat e kaluara janë vendimtare ose kyçe në formësimin e mënyrës se si dikush mendon, ndien ose sillet. Në rastin e bihejviorizmit, faktori kohë nuk ka aspak rëndësi. Ajo që është me rëndësi është që ndonjë përvojë është “argumentuar” apo jo. Njerëzit kanë aftësi të mësimit, studimit dhe rimesimit.       Psikologët humanistik i japin më shumë rëndësi përvojave të vjetra. Mirëpo, Gazaliu shikon në zhvillimin e personalitetit si një proces, në të cilin fëmijëria mendohet si fushë treningu për vet qëllimin e krijimit të njeriut, të ashtuquajtur teklif. Qëndrimi i tij është vërtetë gjithëpërfshirës, kështu sjell qasje sekulare në statusin e ngjashëm me tregimin e elefantit dhe të verbrit. Për te, personaliteti i njeriut do të jetë i ndikuar që nga momenti kur ai ose ajo është mëkuar dhe ndërprerë nga mëkimi. Gazaliu nuk është i interesuar aq për çështje sipërfaqësore se si është ushqyer fëmija, por është vërë aksenti në burimin e vet furnizimit; a thua prindërit kanë arritur me mjete të lejuara. Pra, duhet ndërruar të gjitha mjetet e mundshme për të siguruar se lufta në mes të keqes dhe të mirës, të shenjtës dhe shenjtërisë, në personalitetin e njeriut të përfundohet me ndërtimin e virtyteve dhe shkatërrimin e veseve (të këqija).

            Gazaliu kërkon nga prindërit që në edukimin e fëmijëve të tyre, në vend që t`i urdhërojnë, ata duhet që me lidhje të fuqishme emotive në mes tyre dhe fëmijëve të tyre, të vendosin kërkesa të forta morale përpara fëmijëve të tyre.

            Metodat e jashtme të dënimit dhe shpërblimit, duhet t`i përdorin vetëm gjatë fëmijërisë, në mënyrë që në kohën e adoleshencës, t`i trasojnë rrugën e metodave të tyre të brendshme. Përveç kësaj, prindërit duhet të përpiqen t`i dënojnë psiqikisht në vend se fizikisht, në mënyrë që tek fëmijët të ndërtojnë ndjenjën e ndërgjegjes dhe koshiencës, në vend të frikës dhe zemërimit.

 

 

            TABELA: KOMPERACIONI I QËNDRIMEVE TË GAZALIUT PËR NATYRËN NJERËZORE ME QËNDRIMET E PSIKOLOGËVE MODERN:

 

	GAZALIU	FREUD	SKINNER	ROGERS
Koncepti central	Njeriu e ka natyrën duale	Përvoja e pavetëdijshme	S-R (reaksion ngacmues) i njësisë	Vet‑ aktualizimi
Ndikim locus	Shpirtëror (i brendshëm)	Biologjik (i pavetëdijshëm)	Enviromental	“Self” (i brendshëm)
Natyra-mjedisi	Mirësia shpirtërore	Njeriu për nga natyra është i keq	Njeriu nuk ka natyrë	Njeriu për nga natyra është i mirë
Dëshira e lirë- Determinizmi	Dëshira e lirë	Determinizëm	Determinizëm	Dëshira e lirë
Periudha vendimtare në Zhvillimin e personalitetit	E kaluara, e tashmja dhe ardhmëria	E kaluara	Irelevantë	Këtu dhe tani

 

 

            KONKLUDIM

 

            Tabela më sipër përmbledh pikat më të rëndësishme në kornizën e të cilave qëndrimet e Gazaliut për natyrën e personalitetit njerëzor mund të krahasohen me qëndrimet që dominojnë në psikologjinë moderne në këtë çështje. Është mjaft e qartë se qëndrimi i tij është vërtetë i gjerë. Gjithashtu, kjo posedon masën e madhe të konzistencës dhe dobisë funksionale. Kjo ka rëndësi të madhe nëse shfrytëzohet, kontrollohet dhe parasheh sjelljen njerëzore .³⁴

            Natyrisht, kjo nuk është e habitshme duke marrë parasysh që koncepti i Gazaliut përfshin atë që mungon në modelet e njeriut të konceptuar nga ana e dijetarëve sekularist, e ky është komponenti spiritual. Mu kjo është përbërës i domosdoshëm, i cili ngërthen të gjitha elementet esenciale të personalitetit të njeriut në mënyrë që të ndërtojë cilësitë pozitive, të cilat secili person i paraqet në nivelin motiv, kognitiv dhe bihevioral.

 

 

            18 Edh Dharijatë, 56

            19 S.M.N. Al-Attas, The Nature of Man and the Psychology of Human Soul (Kuala Lumpur: International Institute os Islamic Thought and Civilization, 1990).

            20 Sahihul Buhari, Kitabul-teuhid.

            21 Musned Ahmed ibn Hanbel, vol. 2. faqe 353,363.        

            22 Sahihul Buhari, Kitabul-iman. 

            23 Al-Attas, The Nature of Man, 7.

            24 El Gazali, Me`arixhul Kuds fi Ma`rifet Mearixh Nefs (Bejrut: Darul Afak el Xhedideh, 1978).

            25 El Gazali, Ihja, 3:46.

            26 El Gazali, Ihja, 3:2.

            27 El Gazali, Ihja, 3:350.

            28 El Gazali, Ihja, 4:26, shih gjithashtu faqe 431.

            29 El Haxhxh, 46

            30 El A`rafë, 179

            31 El Gazali, Ihja, 2:218-219.

            32 Malik Bedri, El-Tefekun minel meshahedeh ilel shuhud (Herdon, Virginia: International Institute of Islamic Thought, 1993).

            33 El-Attas, The Nature of Man.

            34 Abbas H. Ali “Sukul insane bejner-Rrahman ve aklu insan”, punim i prezentaur në seminarin ndërkombëtar mbi islamizimin e diturisë. Universiteti Xhezira, Sudan, shkurt, 2-5.

 

            Fund