Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Prof. Adj. MSc. Ferid AGANI

 Psikiatria online

PSIKIATRIA DHE FEJA (2)      

      Duke qenë se plotësimi i nevojave psikologjike dhe shpirtërore të njerëzve është brengë e përbashkët e psikiatërve dhe e profesionistëve fetar, dhe dukeqenëse këto dy lloje të nevojave, në shumë aspekte janë të ngjashme, kufijtë që i ndajnë këto dy profesione janë jo të qartë. Ndodhin raste kur psikiatri duhet të merret me aspektet shpirtërore të pacientit sepse këtë e imponon koha specifike e intervenimit, dhe e njëjta gjë mund të ndodhë me profesionistin fetar të cilit për shkak të intervenimit me kohë do t’i duhet të merret me problematikën thjesht psikologjike ose trupore.

            SFIDA E BASHKËPUNIMIT

            Njerëzit sot, çdo ditë e më pak, mund të llogarisin në mjete të sigurta nga jashtë, që do t’u sillnin siguri dhe lirim nga frika. Prandaj gjithnjë e më shpesh dëgjohet pyetja me rëndësi, si për psikiatër ashtu edhe për teolog: – Çfarë kuptimi ka jeta dhe a ka kuptim fare?

            Marrja e qëndrimit ndaj kësaj dhe shumë pyetjeve të ngjashme me cilësi ekzistenciale imponon nevojën që psikiatri, fillimisht ta qartëson pozitën e tij ndaj fesë; si dhe ta njehë mirë: fenë e tij, psikopatologjinë fetare si dhe psikologjinë dhe filozofin e fesë.

            Megjithatë, përkundër këtyre kualiteteve, psikiatri ka vështirësi se si të mos e manifestojë, të mos e bartë, ose të mos ndikojë në pacientin me qëndrimin e tij ateist, agnostik ose teist. A është kjo e mundur dhe së fundi a është kjo e nevojshme? Përgjegja me siguri, është e kushtëzuar me orientimin teorik dhe në çdo rast është individuale; mirëpo, kur ky lloj i qëndrimit të terapeutit bartet në pacientin atëherë paraqitet ndikimi i pashmangshëm manipulativ, që nuk është larg prej ideologjisë.

            Psikiatria nuk guxon të shndërrohet në ideologji, dhe në veçanti kjo nuk guxon të ndodhë me fenë që është transhistorike dhe e përjetshme, që gjithmonë plotëson mungesat ontologjike të njeriut bashkëkohor dhe jetesës së tij. Për fat të keq, feja mund të shndërrohet në ideologji njëlloj si edhe psikiatria, në situatën kur me to manipulohet, me vetëdije ose pa vetëdije. Ky rrezik, gjithnjë ekziston, dhe atë jo vetëm në marrëdhënien e ndërsjellë ndërmjet fesë dhe politikës. Për këtë arsye psikiatri duhet të respektojë dinjitetin e personalitetit, me të cilin është në kontakt të afërt, pa marr parasysh se a e konsideron atë krijesë të Zotit ose krijesë të rastit, të gjuajtur, pa qëllim, në këtë botë.

            Bashkëpunimi ndërmjet personave fetar dhe psikiatërve, që në kushtet tona është ende i pamundur, në SHBA dhe në shumicën e shteteve europiane, është frytdhënës qëmoti. Në klinikat e mëdha psikiatrike në perëndim është praktikë e zakonshme që në to të punojnë teolog të shkolluar prej të cilëve disa kanë vijuar edhe trajnime të veçanta psikoterapeutike. Nga ana tjetër teologët ose personat që merren me trajtimin paramedicinal – shpirtëror, të vështirësive psikike gjejnë në psikiatrat ndihmë të pazëvendësueshme në trajtimin e sëmundjeve dhe çrregullimeve të ndryshme psikiatrike. Personat fetar ose të tjerë që merren me trajtime paramedicinale, bëjnë gabim të madh kur trajtojnë pacientin e rëndë psikiatrik pa qenë të përgatitur për këtë ose kur e pengojnë dërgimin e tyre deri tek psikiatri.

            Njëra prej pyetjeve është se a mund të mësojë diç psikiatri që ka njohuri më të thella mbi funksionimin e vetëdijshëm dhe të pavetëdijshëm psikik të njeriut, nga personi fetar që merret me trajtimin e personave me vështirësi psikike?

            Njeriu nuk është vetëm enigmë por edhe fshehtësi. Enigma mund të zgjidhet, ndonjëherë kjo është vetëm çështje e informatës dhe komunikimit. Fshehtësisë mundemi vetëm t’i afrohemi, por jo edhe ta zgjidhim (Jerotiç, 1990). Prandaj çdo psikiatër, veçanërisht ai me orientim psikoanalitik, i cili mendon, ose i cili është i bindur, se paraprakisht e dinë se prej çfarë “kompleksi” lëngon klienti i tij dhe se në çfarë drejtimi do të zhvillohet psikoterapia, në të vërtetë nuk do t’i ndihmojë atij dhe procesit të tij të “individuacionit”, që domosdo përfshin edhe hapësirat fetare – shpirtërore të njeriut.

            Edhe teologët edhe psikiatrët janë koshient se kanë punë me njeriun, të shëndoshë dhe të sëmurë. Si të ndihmohet më së shumti? Kush mund të ofrojë ndihmë më të mirë; psikiatri apo personi që merret me anën shpirtërore të problemit? Është e padiskutueshme ndihma që mund të ofrojë psikiatri në rastet e sëmundjeve dhe çrregullimeve të ndryshme psikiatrike. Pse duhet të refuzojë teologu këtë lloj të ndihmës? Atë që psikiatrat shpesh e harrojnë, por jo edhe personat që merren me trajtim paramedicinal – shpirtëror, është fakti se krahas shumë supresioneve, në ditët e sotme gjithnjë e më shumë është duke ndodhë supresioni i shpirtërores (fetares) në njeriun.

            Nëse arketipi religjioz, është me të vërtetë njëri nga arketipet më të vjetra në ndërdijen kolektive të njeriut atëherë a mos duhet menduar më seriozisht mbi vërejtjen e personave fetar se ky supresion nuk mund të mbes i padënuar? Tregues i bindshëm i pasojave të supresionit të arketipit religjioz është paraqitja gjithnjë e më e shpeshtë e një forme të neurozës, të cilën Viktor Frankl qysh para një shekulli e quajti neurozë neogjene ose sëmundje e qenies psikike – shpirtërore të njeriut, esencën e së cilës e përbën dobësimi ose humbja e plotë e “vullnetit për njohjen e kuptimit të jetës”.   

            Vështrimet e karakterit të njeriut, nga ana e psikiatërve të shumicës së shkollave bashkëkohore psikiatrike si dhe personave zyrtar të feve të mëdha, është i ngjashëm. Ndonëse ndikimi i trashëgimisë gjenetike si dhe viteve të para të jetës së të posalindurit është i padyshimtë, megjithatë karakteri i njeriut, sipas mendimit të psikologëve, psikiatërve dhe teologëve të sotëm, nuk është domosdoshmërisht i përcaktuar me këta faktorë (mendim plotësisht të kundërt ka shkolla orthodokse psikoanalitike). Karakteri i njeriut nuk është strukturë statike por faktor dinamik në personalitetin e njeriut, që në aspektin e procesit është i drejtuar kah transformimi dhe vet-transcedenca. Ky proces kreativ “individual” nuk mund të paramendohet pa njohjen e gabimeve personale, korrigjimin, si dhe pendimet përkitazi me to. Paaftësia e individit për ta bërë këtë sipas shumë mendimtarëve është shenjë e neurozës ekzistenciale dhe imponon nevojën për ndihmën e psikiatrit ose personit fetar, ose që të dyve. Pendimi nuk është shprehje e dobësisë por e fuqisë së njeriut dhe nuk nënkupton humbjen e vetëbesimit.

            Sipas mendimit të Lewis Volberg, psikoterapia e mirë jo vetëm që nuk guxon të nënçmojë besimet fetare të pacientit, por ajo duhet të lirojë në të shtytje shpirtërore të drejtuara kah vlerat të cilat ose mbështesin, ose janë identike me vlerat e fesë.

            Poashtu, duhet të jetë e qartë se psikoterapia e mirë nuk tenton që të indoktrinojë pacientin me “shiqimin në jetë” të terapeutit, e as që i sulmon bindjet fetare të klientit, për të cilin feja paraqet forcë konstruktive morale. Mirëpo, nëse feja vehet në shërbim të neurozës, e jo në shërbim të Zotit, detyra e psikiatrit nuk është që të zbërthej besimin fetar të pacientit, por të udhëzoj kah mënyrat më të pjekura të manifestimit të bindjeve fetare, me çka ato e ndryshojnë edhe drejtimin e tyre të veprimit.

            Ndoshta sot, për herë të parë pas një kohe të gjatë, jemi në situatë që në fushën e marrëdhënieve ndërmjet psikiatrisë (psikopatologjisë) dhe fesë (teologjisë, psikologjisë dhe filozofisë së fesë), të lirohemi nga teprimet redukcioniste, siç janë tejtheksimi i parimit shpirtëror ose dimensionit biologjik të njeriut duke e ashpërsuar dualizmin në mes tyre.

            Duke i falënderuar zgjerimit të horizontit antropologjik në të cilin njeriu shihet në tërësinë e tij, si dhe duke i falënderuar qasjes metodologjike ndaj dukurive psikopatologjike përfshirë ato fetare, po paraqitet si i mundshëm edhe bashkëpunimi i psikiatërve dhe psikologëve me teologët, në trajtimin e problemeve me interes të përbashkët. Përkitazi me këtë, pajtohem me ata që nuk preferojnë afrimin e sforcuar të fesë dhe psikiatrisë, të psikiatrit dhe personit që merret me trajtim shpirtëror, por edhe kundërshtoj lënjen e tyre në distancë të panatyrshme, siç ndodhë sot.

            Psikiatria dhe feja, si dy lëmi në dukje të parë të ndryshme të jetesës dhe veprimit, në të vërtetë i takojnë njëra tjetrës. Pa njohjen e ndërsjellë, psikiatri me qasje medicinale dhe personi fetar që ka qasje shpirtërore, nuk mund të ofrojnë tërë atë që ka nevojë dhe që është e dobishme për klientin e tyre. Në mënyrë përmbledhëse, mund të themi se derisa “kujdesi për shpirtin” është “ndihmë në fe”, psikiatria dhe psikoterapia janë “ndihmë në zhvillim”. Si të këtilla, psikiatria dhe feja zakonisht lëvizin në fusha të ngjashme të interesimit dhe hulumtimit, gjë që kërkon angazhim dhe bashkëpunim.

            Dy fushat ofrojnë vektor paralel të koshiencës dhe të kuptuarit sepse ndonëse nuk kryqëzohen janë reciprokisht instruktive. “Religjioni duhet të jetë i preokupuar me dinamikat psikologjike sepse ato ndikojnë dhe përcaktojnë funksionimin religjioz” (McCarthy 1990, f.59). Dhe ngjashëm, “psikologjia duhet të jetë e preokupuar me çështjet fetare dhe morale si faktorë psikologjik derisa ato të ndikojnë në funksionimin psikologjik” (McCarthy 199), f.59).      Por, megjithatë, “Psikiatria dhe feja jo vetëm që i shohin gjërat ndryshe, por në aspekte të rëndësishme ato shohin gjëra të ndryshme” (McCarthy 1990, f. 41).

            PROBLEMET ETIKE

            Antropologjia kulturore ofron një mori faktesh mbi inkibimet tona të brendshme dhe tendencat për të pa njerëzit që dallojnë prej nesh, si “të tjerë”. Ne ndjehemi më së miri brenda kufijve të përshkruar dhe rrethanave familjare. Xenophobia shkon tej për tejpërtej nëpër historin e njerëzimit (O’Connell, 2000).

            Duke qenë se plotësimi i nevojave psikologjike dhe shpirtërore të njerëzve është brengë e përbashkët e psikiatërve dhe e profesionistëve fetar, dhe dukeqenëse këto dy lloje të nevojave, në shumë aspekte janë të ngjashme, kufijtë që i ndajnë këto dy profesione janë jo të qartë. Ndodhin raste kur psikiatri duhet të merret me aspektet shpirtërore të pacientit sepse këtë e imponon koha specifike e intervenimit, dhe e njëjta gjë mund të ndodhë me profesionistin fetar të cilit për shkak të intervenimit me kohë do t’i duhet të merret me problematikën thjesht psikologjike ose trupore. Në mënyrë që puna të zhvillohet me sukses është i domosdoshëm komunikimi i qartë ndërmjet psikiatërve dhe profesionistëve fetar – dhe atë shumë më i qartë, dhe me më shumë respekt të dyanshëm, se ai i cili ekziston në momentin e tanishëm në mes tyre.

            Si, dhe kur mundet psikiatri të merret me problemet shpirtërore të pacientit të tij dhe me këtë rast të mos i kalojë kufijtë e profesionit të tij? Ashtu siç është e domosdoshme që profesionisti fetar të jetë i njohur me historinë paraprake psikiatrike të klientit të tij ashtu edhe psikiatri duhet ta ketë të njohur historinë fetare të pacientit duke nënkuptuar me këtë rast përvojat pozitive dhe negative të cilat ai i ka patur me fenë. Në këtë mënyrë marrja e historisë fetare duhet të jetë pjesë përbërëse e vlerësimit fillestar të çdo pacienti psikiatrik. Madje, te pacientët për të cilët feja paraqet rëndësi të posaçme, psikiatri duhet ta merr parasysh këtë fakt me rastin e përpilimit të planit individual të trajtimit.

            Studimet kanë vërtetuar (Propst dhe bashkp. 1992) se përdorimi i koncepteve fetare te pacientët me besim fetar ka shënuar rezultate tejet të mira dhe për më tepër kjo nuk ka qenë e varur nga fakti se a është terapeuti fetar apo jo. Bazuar në këtë, mendoj se në të ardhmen terapeuti duhet t’i përdorë bindjet fetare të klientit të tij në procesin terapeutik me qëllim të arritjes së rezultateve më të shpejta dhe më të mira. Në rast se psikiatri vendos që ta bëjë këtë, ai duhet gjithmonë të ketë parasysh çështjen e kufijve të mundësive të tij dhe problemet delikate të kundërtransferit të cilat mund të paraqiten. Problemet në këtë lëmi janë shumë më të theksuara në situatën kur bindjet fetare të psikiatrit dhe të pacientit janë të ndryshme.

            Për shkak të përkushtimit të madh me të cilin janë të investuara bindjet fetare, terapeuti duhet të jetë i kujdesshëm që të mos tentojë t’ia imponojë bindjet dhe perspektivat e tij fetare pacientit i cili është i turbulluar dhe tejet i ndijshëm. Seansa terapeutike nuk është vend ku duhet të diskutohet vërtetësia ose paqëndrueshmëria e doktrinave të ndryshme fetare ose që të manipulohet me shprehitë ose me sjelljen e pacientit ashtu që të jetë në pajtim me nevojat e terapeutit.

            Veçanërisht diskutabile janë intervenimet e psikiatrit në kuptim të përdorimit të lutjeve ose të citateve nga librat e shenjtë, me qëllim të riorientimit të sjelljes dhe të shprehive të pacientit. Intervenimet e këtilla i testojnë kufijtë ndërmjet fushave të ekspertizës psikiatrike dhe fetare. Çështja e lutjeve të përbashkëta me pacientin është tejet delikate në psikiatri, sepse psikiatri ka të bëjë me individë të hutuar tek të cilët kufijtë e un – it janë fluid dhe të cilët në intervenimet e natyrës fetare mund të reagojnë në mënyrë të paparashikueshme. Megjithatë, lutjet mund të jenë tejet të dobishme në situata të zgjedhura mirë (p.sh., në kohën e stresit akut të precipituar me ngjarje të rëndë, reale, jetësore atëherë kur profesionistët fetar nuk janë afër), ose në rastet kur kemi të bëjmë me pacientë religjioz tek të cilët un-i, ka funksionim të ruajtur dhe të cilët i japin terapeutit përkrahje të plotë për këtë lloj të intervenimeve (Koenig dhe bashkp., 1996).

            Ndikimi i intervenimeve të ndryshme fetare – spirituele të ndërmarra nga ana e profesionistëve fetar ose/dhe personave të ndryshëm me “aftësi” të mbinatyrshme, në procesin e shërimit duhet të jetë temë për diskutim urgjent, fillimisht në mesin e asociacioneve relevante fetare dhe në stadin e dytë ndërmjet tyre dhe asociacioneve profesionale psikiatrike. Ky lloj i shqyrtimit, deri më tani, në mënyrë të pajustifikueshme ka munguar plotësisht. Dukuria e reklamimit në gazetat ditore, të shërimit të plotë të sëmundjeve më serioze me metoda paramjekësore, ose psh., keqpërdorimi i pacientit skizofren i cili, ende në gjendje të sëmurë, pas “realizimit të konvertimit” nga njëra fe në tjetrën, shfrytëzohet për të shpërndarë literaturë fetare në ambientet e reparteve psikiatrike, paraqesin vetëm dy prej shumë keqpërdorimeve në këtë lëmi. Këto dukuri paraqesin goditje të rëndë në radhë të parë për bashkësinë fetare të cilës ai “profesionist” ose ai “misionar” i takon, por poashtu edhe për profesionistët e shëndetit mendor të cilëve u vështirësohet angazhimi i mirëfilltë profesional dhe shkencor nëpërmjet krijimit të mosbesimit në masën e gjërë të popullit për shkak të “pa-aftësisë së tyre”. Siç thash, aktiviteti në këtë drejtim deri më tani plotësisht ka munguar dhe kjo ka rezultuar me anarki të plotë në këtë lëmi. Pasojat e kësaj situate dita më ditë janë duke i përjetuar njerëzit e përvuajtur me vështirësi mendore dhe familjet e tyre të hutuara dhe të lodhura.

            “Me gjasë të madhe, afrimi i fesë dhe psikiatrisë do të ishte i dobishëm si për terapeutët dhe pacientët e tyre, ashtu edhe për personat fetar dhe klientët e tyre. Megjithatë, është e rëndësishme që të diferencohen qartë fushat respektive të psikiatrisë dhe religjionit, si dhe që të themelohet kodeksi mirë i përgatitur etik i cili do të ndihmonte në bashkëpunimin e këtyre “botërave” të ndryshme duke e ruajtur integritetin e çdonjërës prej tyre” (O’Connell 2000, f. 146). Në mungesë të kësaj perspektive dhe të këtyre dallimeve keqkuptimet janë shumë të mundshme. Për fat të mirë ekzistojnë instrumente të mira për të realizuar këtë detyrë. Për shembull, fenomenologjia ofron metodë të përshtatshme për të bërë dallimin ndërmjet fushave respektive të fesë dhe shkencës, ndërsa bioetika ofron kornizë të përshtatshme për shqyrtimin e parametrave moral të marrëdhënies së tyre. Mprehtësia fenomenologjike e James-it e çoj atë të konkludojë se “tërë dallimi ndërmjet reales dhe joreales, dhe tërë psikologjia e besimit, mosbesimit, dhe dyshimit, janë të mbështetura në dy fakte mentale – i pari se çdonjëri prej nesh ka të drejtë të mendojë ndryshe për të njëjtën gjë, dhe – e dyta se kur e bëjmë këtë, mund të zgjedhim se cilës mënyrë të të menduarit t’i bashkohemi dhe cilën mos ta pranojmë” (James 1890/1950, f. 290).

            Ndonëse duhet pranuar disa dallime absolute, është qartë se interesimet e psikiatrisë dhe fesë kryqëzohen në mënyrë sinjifikante. Të dy sferat ofrojnë vektor paralel të koshiencës dhe udhëzimit derisa individët mundohen që të arrijnë dhe ruajnë jetë koherente, kuptimplote dhe të qëndrueshme në aspektin moral. Si edhe në marrëdhënien ndërmjet çfarëdo dy individëve, bashkësive, ose fushave të përpjekjes, me paraqitjen në skenë të kërkesave konkurente morale, ngriten brengat etike në pikat e takimit të punës psikiatrike dhe jetës fetare.

            Me këto dilema etike merret fusha, relativisht e re e bioetikës, që ofron skenë të përshtatshme për gjykimin e kërkesave konkurente shpesh kontradiktore morale të psikiatrisë dhe religjionit. Metodat e saj inkurajojnë vlerësimin e plotë të problemeve etike në ballafaqimin e fesë dhe psikiatrisë.

            E kuptuar në mënyrë të përgjithshme, bioetika paraqet identifikim sistematik, analizë, dhe zgjidhje të problemeve etike që shoqërojnë shkencat biomjekësore dhe aplikimin e tyre, veçanërisht në praktikën e mjekësisë. Si e këtillë, bioetika përpiqet të formojë koshiencë morale dhe të ofrojë udhëzime praktike në fushat relevante, që shtrihen nga përkujdesi për pacientë individual deri te zhvillimi i politikave sociale. Në realizimin e këtyre qëllimeve, bioetika tenton t’i përgjegjet pyetjes themelore njerëzore: “Cilat janë detyrat dhe obligimet e mia ndaj individëve të tjerë, jeta dhe mirëqenia e të cilëve mund të jetë e ndikuar nga veprimet e mia” (Callahan 1995, f. 251).

            Bioetika, ka poashtu rol të rëndësishëm mediator në diskutimet publike politike që tentojnë të gjejnë ekuilibrin ndërmjet qëndrimeve respektive të profesionistëve kompetent mjekësor, nga njëra anë dhe kërkesave të besimtarëve të përkushtuar nga ana tjetër. Në Shtetet e Bashkuara dispozita mbi ushtrimin e lirë të fesë në amandamentin e parë ndonjëherë shkakton tendosje ndërmjet lirive fetare dhe praktikës së mjekësisë. Gjatë zhvillimit të udhëzuesve etik për zbatimin e praktikës klinike, bioetika ndërmjetëson interesat morale të fesë dhe të mjekësisë.

            Mbi të gjitha duhet të kuptohet dallimi absolut kualitativ ndërmjet vetëdijes gjenuine fetare dhe vetëdijes patologjike psikiatrike. As psikiatria, as feja nuk kanë kompetencë për të bërë gjykime autoritative mbi integritetin e brendshëm të tjetrit. Psikiatria nuk është më pak ideologjike se sa feja, ndërsa feja sigurisht se nuk është më pak arrogant se sa psikiatria. Aty ku problemet e pazgjidhshme persistojnë, duhet të ruhet distanca respektive. Atëherë kur të përdoren të gjitha resurset e bioetikës në ndërmjesimin e çështjeve, interaksioni ndërmjet psikiatrisë dhe fesë premton dobi të mëdha për të dyja.

            PËRFUNDIM

            Marrëveshja e deritanishme e heshtur në shtetet dikur socialiste, mbi kufirin e pakalueshëm ndërmjet fesë dhe psikiatrisë nuk është treguar e suksesshme dhe në dobi të njerëzve me vështirësi psikike. Ky qëndrim, po paraqitet gjithnjë e më shumë arteficial dhe anakronik. Është e njohur thënja e Ajnshtajnit se “të pyesësh për kuptimin e jetës do të thotë të jesh religjioz”; vet fakti mbi rritjen e interesimit në botë për çdo gjë fetare dhe shpirtërore, është arsye e mjaftueshme që psikiatri të jetë i informuar me rezultatet e sociologjisë dhe psikologjisë së religjionit, në mënyrë që duke e marr parasysh edhe anën shpirtërore të personalitetit të njeriut, pa të cilin tërësia e njeriut është e paparamendueshme, shërimi i tij të jetë më i suksesshëm,.

            Shpresoj se në të ardhmen do të shohim bashkëpunim më të ngushtë ndërmjet profesionistëve psikiatrik, teologëve dhe personave të tjerë fetar. Për dallim nga ndarjet dhe konfliktet me të cilat është cilësuar kjo marrëdhënie gjatë shekujve të kaluar dhe dekadave të fundit, shekulli 21 premton mirëkuptim dhe bashkëpunim shumë më të madh në këtë aspekt.

            Shtimi i nevojave të shëndetit mendor të popullit së bashku me rënjen ose kufizimet e finansimit për kujdesin e shëndetit mendor, thjeshtë do të sforcojë këtë bashkëpunim. Nëse përkujtojmë katër nevojat themelore të njeriut: për prejardhje, përkatësi, identitet dhe orientim, si dhe mundësitë e degjenerimit dhe keqpërdorimit të tyre, nuk është vështirë që të pajtohemi se njerëzit sot, në të katër aspektet janë shumë të frustruar, ndoshta në radhë të parë për shkak të shkëputjes nga tradita dhe me të edhe nga feja.

            Trendet aktuele sociodemografike dhe kulturore, si dhe mundësit tejet modeste organizative dhe financiare të sistemit shëndetësorë në Kosovën e pasluftës do të ndikojnë, në mënyrë të drejtpërdrejtë, në marrëdhënien ndërmjet fesë dhe psikiatrisë.

            Rezultatet e tri hulumtimeve shkencore të shëndetit mendor të popullatës, në rrafsh vendi1, në periudhën e pasluftës flasin për gjendje jo të mirë të shëndetit mendor të popullatës 15 vjet dhe më të vjetër në Kosovë; në vitin 2005, prevalenca e çrregullimit të stresit post-traumatik ishte 22% (vetëm 3% më pak se në vitin 2000); prevalenca e depresionit ishte 41.8% dhe e distresit emocional (anksiozitetit) 43.1%.

            Indeksi i vetëvrasjeve në Kosovë ka shënuar rritje prej 1.6/100.000 banorë në vitin 1987, në 4.2/100.000 banorë në vitin 2006; ndërsa hulumtimi i kryer në vitin 2001 mbi sëmundjet e varësisë në mesin e rinisë shkollore të Kosovës, vërtetoi prevalenca të larta të përdorimit të substancave psikoaktive, si vijon: duhani 29.7%; alkoholi 24.5%; kanabisi 4.4%, heroini 0.2%, ekstazy 0.2%2.

            Ekziston brenga e bazuar se në të ardhmen e afërt, ballafaqimi me stresin kronik psikosocial do të rezultojë me shtimin e sëmundjeve psikiatrike. Derisa numri i personave me çrregullime emocionale pritet që të rritet në vitet që vijnë, kjo nuk vlen edhe për mundësit financiare dhe organizative, të nevojshme për tu ballafaquar me to. Nga përvoja e shumë shteteve, është e njohur se shumë kohë para se shteti të zhvillojë programet e nevojshme psikosociale janë strukturat fetare ato të cilat, të parat gjenden afër popullatës për të ofruar ndihmë veçanërisht për pjesët e varfëra të shoqërisë (Stevens, 1989). Në situatën ku Qendrat e shëndetit mendor dhe Qendrat sociale do të jenë të përmbytura me klientë, nevojtarët do tu drejtohen edhe institucioneve fetare për tu ndihmuar. Bashkëpunimi ndërmjet shërbimeve të shëndetit mendor, shërbimeve fetare dhe shërbimeve sociale do të jetë i domosdoshëm për tu ballafaquar me shkallën e shtuar të kërkesave për ndihmë psikosociale që pritet në të ardhmen e afërtë.

            Duke kuptuar më mirë rolin e fesë në kulturën tonë, psikiatrat kosovar, në të ardhmen duhet të shtojnë ndjeshmërin ndaj besimit dhe manifestimeve fetare të pacientëve të tyre. Si edhe në çdo vend tjetër, të përparuar ata duhet të shtojnë njohurit për traditat fetare të besimeve fetare të cilat dominojnë në Kosovë si edhe për traditat fetare me të cilat nuk janë të njoftuar në masë të duhur deri më tani. Kjo dituri do t’u ndihmojë atyre që të tërhjekin kufirin delikat ndërmjet shprehjes së shëndoshë të identitetit fetar të personalitetit dhe psikopatologjisë. Në shumë raste, psikiatërve do t’u duhet që të kërkojnë ndihmë nga profesionistët fetarë të këtyre besimeve me qëllim të njoftimit më të mirë me bindjet fetare, me praktikat dhe përvojat e klientëve të tyre. Në të kundërtën përvoja specifike fetare e klientëve mund të ngatërrohet me simptomat e psikopatologjisë. Njohurit tona mbi përvojat fetare do të na mundësojnë të përcaktojmë se cilët simptoma duhet të trajtohen dhe cilët simptoma është e nevojshme që të observohen më tutje.

            Në vend që të bëjnë gara se kush do të ofrojë më shumë shërbime për njerëzit me çrregullime të shëndetit mendor, profesionistët fetar dhe ata psikiatrik duhet të gjejnë mënyra se si të bashkëpunojnë në mes vedi. Ata duhet mësuar që t’i njohin kufijtë e profesioneve të tyre të rrespektuara dhe që të jenë koshient për dobësit dhe forcat e njëri tjetrit. Për shembull, psikiatrat kanë përvojë dhe dije të nevojshme për t’i diagnostikuar sëmundjet psikiatrike dhe posedojnë aftësi specifike terapeutike për trajtimin e tyre. Nga ana tjetër shumë nga depresionet e lehta, format mesatare të depresioneve të mëdha, gjendjet e lehta ose mesatarisht të rënda anksioze, gjendjet pas përvojave traumatike si dhe vështirësit më të lehta të adaptimit dhe të përballimit të situatave stresogjene dhe traumatike jetësore (që përndryshe prekin pjesën më të madhe të popullatës), mund dhe trajtohen mjaft mirë nga ana e profesionistëve fetar në ambientet e tyre të punës.

            Vlerësimi fillestar i sëmundjeve serioze psikiatrike, në situatën ideale do të mund të kryhej edhe në komunitetin fetar, në mënyrë që të sigurohet zbulimi i tyre i hershëm dhe udhëzimi me kohë tek profesionistët psikiatrik. Pasiqë të bëhet diagnostikimi dhe të fillohet trajtimi nga ana e profesionistëve të shëndetit mendor, personat fetar mund të asistojnë në përcjelljen e këtyre pacientëve duke e përkrahur programin e trajtimit, duke e vëzhguar me kujdes zbatimin e tij, dhe duke qenë të vëmendshëm për simptomat e keqësimit eventual. Në këtë mënyrë, bashkëpunimi i ngushtë ndërmjet psikiatrit, profesionistit fetar dhe familjes (duke rrespektuar normat e bioetikës), jep shpresa se nevojat për kujdesin e shëndetit mendor do të plotësohen me kohë, në mënyrë të koordinuar dhe efektive.

            Psikiatrat, qysh heret në trajnimin e tyre, duhet të bashkëpunojnë me profesionistët fetar të cilët duhet të jenë pjesë integrale e ekipit të kujdesit të shëndetit mendor që punon në komunitet (si në mjedisin spitalor ashtu edhe në atë jasht – spitalor). Kjo përvojë do t’u mundësojë psikiatërve të ardhshëm, që të kuptojnë rëndësin e bashkëpunimit me profesionistët fetar në procesin e të kuptuarit gjithpërfshirës të klientit si dhe përpilimit të planeve individuale të trajtimit. Profesionistët e shëndetit mendor duhet të edukojnë personat fetar për shenjat, simptomat dhe trajtimet e çrregullimeve psikiatrike, në mënyrë që ata të jenë në gjendje që t’i njohin ato; ndërsa personat fetar, nga ana tjetër duhet të edukojnë profesionistët e shëndetit mendor përkitazi me besimet fetare, qëndrimet dhe praktikat që ndikojnë në jetërat e njerëzve dhe vendimet përkitazi me shëndetin e tyre.

            Pyetjet me rëndësi të cilat kërkojnë përgjegje sa më të shpejtë shkencore janë:

            1. Në çfarë korelacioni janë besueshmëria në Zot dhe distribuimi i çrregullimeve psikiatrike, në popullatën e përgjithshme?

            2. Cili është korelacioni ndërmjet besueshmërisë në Zot dhe shfrytëzimit të shërbimeve të shëndetit mendor, në popullatën e përgjithshme?

            3. Cilat besime dhe praktika fetare janë më të shpeshta në mesin e personave të cilët kanë shëndet të mirë mendor, veçanërisht të atyre që kanë përjetuar trauma të rënda zhvillimore, dhe strese ose sëmundje të rënda trupore?

            4. Si mund të funksionalizohet besimi në Zotin e madhërishëm si mjet në terapi? (hulumtime të randomizuara klinike të ndikimit të lutjeve, leximit të librave fetar, dhe procedurave të tjera spirituele, në pacientët psikiatrik; ngjashëm me studimet e Al-Issas (1989) dhe Al-Sabairit (1989).

            5. Si mund të bashkëpunojnë institucionet e shëndetit mendor të mbështetura në bashkësi me shërbimet e mirëqenies sociale dhe me organizatat fetare?

            6. Cila është mënyra më e mirë për edukimin e profesionistëve psikiatrik përkitazi me funksionalizimin e personave fetar në kujdesin për pacientët psikiatrik? Cila është mënyra më e mirë për edukimin e zyrtarëve fetar për rolin e psikiatërve?

            Po e përfundojë këtë punim me mendimet e dy ekspertëve eminent ndërkombëtar në këtë lëmi. James Boehnlein në veprën e tij “Psikiatria e Religjioni” (2000) tha: “psikiatria dhe religjioni janë korniza referente, paralele, dhe komplementare konceptuale, për të kuptuar dhe shpjeguar sjelljen dhe përvojën njerëzore. Ndonëse, gjatë definimit të natyrës njerëzore vendosin shkallë të ndryshme të theksit në rëndësinë relative të mendjes, trupit dhe shpirtit, perspektivat objektive dhe subjektive të psikiatrisë dhe religjionit mund të integrohen në model gjithëpërfshirës të kujdesit shëndetësor”. Ndërsa në të njejtën vepër Koenig (f. 182) vazhdon: “Profesionistët fetar duhet të jenë të integruar në ekipet e shëndetit mendor të cilat ofrojnë kujdes për të sëmurët psikiatrik në spitale dhe mjediset jasht-spitalore. Së fundi, profesionistët e shëndetit mendor duhet të jenë të gatshëm që të vizitojnë organizatat fetare duke u paraqitur të gatshëm për të bashkëpunuar, madje deri në pikën e pjesëmarrjes në bordet e bashkësive fetare atëherë ku dhe kur kjo është e mundur. Ndonëse këto konstatime mund të duken revolucionare në krahasim me praktikat e kaluara, në to qëndrojnë shanset tona më të mira për t’u përgjegjur në mënyrë efektive dhe efikase ndaj nevojave të shtuara të popullatës në rrafshin e shëndetit mendor, në dekadat që vijnë”.

            1 Cardozo LB, Agani F, Vergara A, Gotway C. Mental health, social functioning, and attitudes of Kosovar Albanians following war in Kosovo. JAMA. 2000; 284:569-577.

            Cardozo LB, Agani F, Kaiser R, Gotway AC. Mental health, social functioning, and feelings of hatred and revenge of Kosovar Albanians one year after the war in Kosovo. Journal of Traumatic Stress, Vol. 16, No. 4, pp. 351-60, (© 2003).

            Wenzel Th, Agani F, Rushiti F: Long-term sequels of war, social functioning and mental health in Kosovo six year after the war (in press), August 2006.

            2 Report of the WHO/UNICEF Rapid Assessment and Response Program 8 April – 12 May 2001.

            LITERATURA

            1. Al-Jauziyah IQ: Healing with the Medicine of the Prophet. Riyadh. Darussalam, 1999.

            2. AmericanPsychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th Edition. Washington DC, American Psychiatric Association, 1994.

            3. Armstrong K: A History of God. The 4000 year of Judaism, Christianity and Islam. New York, Alfred A Knopf, 1993.

            4. Boehnlein J: Psychiatry and religion. The convergence of mind and spirit. Washington DC, American Psychiatric Press, 2000.

            5. Cardozo LB, Agani F, Vergara A, Gotway C. Mental health, social functioning, and attitudes of Kosovar Albanians following war in Kosovo. JAMA. 2000; 284:569-577.

            6. Cardozo LB, Agani F, Kaiser R, Gotway AC. Mental health, social functioning, and feelings of hatred and revenge of Kosovar Albanians one year after the war in Kosovo. Frankl VE: Man’s searching for meaning. An introduction to logotherapy. New York, Washington Squere Press, 1963.

            7. Freud S: The future of an illusion. London, Hogarth, 1961.

            8. Fromm E: Psychoanalysis and religion. New Haven, CT, Yale University Press, 1950.

            9. Griffith JL&Griffith ME: Encountering the Sacred in Psychotherapy. New York, the Guilford Press, 2002.

            10. James W: The varietes of religious experience. New York, Modern Library, 1929.

            11. James W: The principlesof psychology, Vol 2. New York, Dover, 1950.

            12. Journal of Traumatic Stress, Vol. 16, No. 4, pp. 351-60, (© 2003).

            13. Turner RP, Lukoff D, Barnhouse RT, et al: Religious or spiritual problem: a culturally sensitive diagnostic category in the DSM-IV. J Nerv Ment Dis 183:435 – 444, 1999.

            14. Report of the WHO/UNICEF Rapid Assessment and Response Program 8 April – 12 May 2001.

            15. Wenzel Th, Agani F, Rushiti F: Long-term sequels of war, social functioning and mental health in Kosovo six year after the war (in press), August 2006.

 (1)