Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Armin TIRANA

www.zeriyt.com

       HOMO INGENIUS: JA SHPIKJET E LASHTA QË SFIDOJNË SHKENCËN SOT (2)

       Edhe disa produkte që sot i gjejmë në tryezat tona kanë origjinë të lashtë. Për shembull, buka njihej tashmë nga Homo sapiens, natyrisht jo siç paraqitet sot në tryezat tona. Në fillim drithërat haheshin krudo dhe më pas u mësua që të piqeshin. Kjo procedurë jo vetëm përmirësonte aromën, por lehtësonte ruajtjen, duke penguar që të formoheshin myqe.

            Përsa i përket veshjes, mendohej se endësit e parë i përkisnin Neolitikut, domethënë jo më parë se 5000 apo 10000 viteve më parë. Sot, ekzistojnë provat se arti i endjes dhe i qepjes praktikohej qysh 30000 vjet më parë. Sigurisht, rrobat e para bëheshin nga lëkurët dhe peliçet e kafshëve të thara në diell dhe të qepura me gjilpërë (gjilpërat e para, ato prej kocke, datohen viti 20000 B.C. dhe shërbenin për të qepur lëkurët), më pas filluan të përdoren materiale vegjetale. Tashmë është e sigurt se gratë e Paleolitit të hershëm qenë endëse të afta. Ndër provat më të rëndësishme është gjetja e nja 90 fragmenteve prej argjile të gjetura në Republikën çeke, që u përkasin rreth 27000 viteve më parë. Në fillim, sigurisht qenë rroba që i ngjanin thasëve tanë të trashë prej jute, por krijimi i copërave komplekse, që shfaqen midis viteve 2500 - 2000 B.C., solli që të siguroheshin copëra gjithnjë e më të buta, të cilat filluan të quheshin tekstile (nga "texla"), ideale për të prodhuar pelerina, kapuçë, tunika dhe lloje të tjera veshjeje. E njëjta teknikë u zbatua më pas në Indi, për fibrat e pambukut dhe në vende të tjera për leshin. Të lidhura me historinë e veshjes dhe të tekstilit janë dy qytetet e Lindjes së Mesme të Mosulit (Irak) dhe Damaskut (Siri). Me irakenin Mosul (transkriptim i gabuar i termit arab Mawil) janë të lidhura "muslin" dhe "mousseline" (copa shumë fine fillimisht prej pambuku, më pas prej leshi dhe mëndafshi, shumë të përdorura për të linjtat e brendshme ose për të konfeksionuar rroba emërore, ashtu dhe për të krijuar tenda), ndërsa nga qyteti sirian Damask morën emrin copat "damaskine" (një punim i veçantë që jep efekte të ndryshme ndriçimi, duke krijuar dizenjo të stilizuara apo floreale opake në sfond të zbehtë). Këto metrazhe u futën më pas në Europë respektivisht në shekujt e XII-të dhe të XVII-të.

            Edhe disa produkte që sot i gjejmë në tryezat tona kanë origjinë të lashtë. Për shembull, buka njihej tashmë nga Homo sapiens, natyrisht jo siç paraqitet sot në tryezat tona. Në fillim drithërat haheshin krudo dhe më pas u mësua që të piqeshin. Kjo procedurë jo vetëm përmirësonte aromën, por lehtësonte ruajtjen, duke penguar që të formoheshin myqe. Më pas, u kalua në bluarjen e drithërave, duke përdorur një bazë prej guri mbi të cilën vendoseshin kallëzat që shtypeshin me një gur tjetër të mbajtur në dorë. Sigurohej kështu një miell shumë i trashë, që i përzier me ujin, përdorej si ushqim.

            Zbulimi i bukës, sipas çdo gjase, ndodhi në mënyrë të rastësishme kur, e lënë afër zjarrit përzierja e ujit dhe miellit, u kuptua se forcohej duke ndryshuar aromë. U kalua kështu në gatimin e drithërave të bluara dhe ujit mbi një gur të nxehtë. Drithi i parë i konvertuar në bukë ka shumë mundësi të ketë qenë elbi, së bashku me melin. Egjiptianët qenë planifikues të aftë: atyre u detyrohet ndërtimi i furrave të parë me kupola, që mundësonin pjekjen në temperatura më të larta, por edhe zbulimi i tharmimit. Në fakt, rreth vitit 3500 B.C., egjiptianët zbuluan se nëqoftëse përzierja e drithërave lihej jashtë për disa kohë sigurohej një përzierje më voluminoze dhe, pasi piqej, një bukë më e butë dhe më e sfungjertë nga brenda. Për egjiptianët buka nuk ishte vetëm burim ushqimi, por edhe pasurie. Në fakt, rroga shpesh përbëhej nga një sasi e ndryshueshme buke. Buka u bë edhe simbol dallimi social: popullit i takonte buka prej elbi apo tërshëre, fisnikëve ajo prej mielli gruri.

            Teknika e bërjes së bukës u përmirësua ndjeshëm nga grekët. Me ta buka mori forma dhe aroma të reja: në Greqinë e lashtë u arrit që të prodhoheshin rreth 72 lloje të ndryshme buke (me specie, me qumësht, me mjaltë e kështu me radhë), emrat e të cilave e kishin origjinën nga format, nga lloji i drithërave të përdorura, nga përbërësit dhe nga mënyra e pjekjes. Grekët qenë edhe të parët që ndërtuan furra publike dhe shoqata bukëpjekësish që përcaktonin rregullat për punën e natës së furrxhinjve. Arti i bukës u përhap në Romë pas humbjes së mbretit maqedonas, Perseus nga skllevërit e saj grekë, që i importuan punimin. Romakët rafinuan bluarjen, duke siguruar miellra më të bardha dhe më të imta.

            Pasta është një ushqim që e gjejmë tashmë qysh rreth vitit 8000 B.C., natyrisht me emra të ndryshëm. Ajo vjen nga një përzierje drithërash me ujë e lënë të thahet në diell. Fjala pasta vjen nga latinishtja e vonshme pasta(m), nga greqishtja páste me domethënien "miell me salsë" që vjen nga folja pássein domethënë "të përziesh". Me kalimin e shekujve pasta fitoi një pozicion të rëndësishëm në Itali e në Kinë, megjithëse sipas rrugëtimesh të pavarura.

            Dëshminë më të lashtë e gjejmë në Kinë dhe i përket 4000 viteve më parë: është një pjatë spageti prej meli e zbuluar pranë Lajia-s në Veriperëndim të vendit. Gjurmë të lashta vaktesh ushqimore janë gjetur pranë etruskëve, arabëve, grekëve dhe romakëve. Për shembull, në Cerveteri në varrin Grotta Bella që i përket shekullit të IV-ët B.C., disa mbeturina paraqesin instrumenta akoma sot në përdorim për prodhimin shtëpiak të pastës, si makina e makaronave dhe petësi. Ndërsa për botën greke dhe atë latine, të shumta janë citimet midis autorëve klasikë, midis të cilëve Aristofani dhe Horaci, që përdorin termat làganon (greqisht) dhe laganum (latinisht) për të treguar një përzierje uji dhe mielli, e përpunuar dhe e prerë me shirita. Në librin e katërt të De re coquinaria, një përmbledhje recetash e Marco Gavio (i lindur rreth vitit 25 B.C. dhe i mbiquajtur Apicio, nga emri i grykësit të famshëm që jetoi në shekullin e mëparshëm), përshkruhen me hollësi erëzat. Homologu i Apicio është muzikanti Ziryab, një gastronom i apasionuar i shekullit të IX-të A.D. që përshkroi përzierje uji dhe mielli të asimulueshme për pastat.

            Dëshmia e parë e shkruar që sjell zyrtarisht pastën në Itali i përket vitit 1154 dhe është libri Kënaqësia për kë dëshiron të shëtisë botën apo Libri i Mbretit Ruggero i shkruar nga gjeografi i Mbretit Ruggero i II-të i Siçilisë, shkrimtari Scerif Al-Idrisi. Duke kryer një udhëtim nëpër Siçili për llogari të Mbretit Ruggero i II-të me qëllim që t'i njihte, doke, tradita dhe zakone të popullsive të asaj kohe, Al-Idrisi përshkroi qytezën Trabia, një vend nja 30 kilometra larg nga Palermo, si një zonë e pasur me mullinj ku prodhohej një pastë në formë fijesh e quajtur itrya (nga arabishtja itryah që do të thotë "fokaçia e prerë me rripa"). Shkruan gjeografi: "Në veri të Termini është një vend që quhet 'At Tarbiah (kuadrati): vendbanim magjepsës; përrenj ujërash të përjetshëm që vënë në lëvizje shumë mullinj. Trabia ka një ultësirë dhe fermash të mëdha, në të cilat fabrikohet shumë pastë për t'u eksportuar në të gjitha anët, veçanërisht në Kalabri dhe në vende të tjera myslimane dhe kristiane: që u dërgojnë shumë ngarkesa anijesh [...]".

            Edhe dy pije sot të pranishme në tryezat tona, të tilla si vera dhe birra, kanë origjina shumë të lashta. Gjurmë të bimës së hardhisë (Vitis Vinifera) i përkasin rreth 2 mijë viteve më parë: në Valdarno Superiore, rreth Montevarchi në Arezzo, janë gjetur në disa rezerva linjiti fosile degësh Vitis Vinifera. Disa specie bimësh të egra të hardhive lulëzonin në brigjet e Detit Kaspik dhe që ndoshta në një zonë të tillë që bima, rreth vitit 3000 B.C., ju nënshtrua për herë të parë kultivimit. U shtri më pas në Mesopotami, nga këtu në Egjipt, nëpërmjet Kaukazit drejt brigjeve të Detit të Zi dhe, më pas, në Greqi.

            Dëshmitë e parë të përdorimit të pijes dehëse që mund të nxirrej nga shtrydhja dhe fermentimi i mëpasëm i frutit të rrushit janë rreth viteve 6000 - 5000 B.C. në Lindje. Midis tyre, ato të lëna nga sumerët, që jo vetëm simbolizonin me një degë hardhie ekzistencën njerëzore, por tashmë e njihnin këtë pije. Në fakt, mbi bazorelievet e tyre gjejmë skena banketesh, në të cilat janë paraqitur skllevër që e nxjerrin verën nga kraterë të mëdhenj dhe ua shërbejnë ngrënësve me kupa të mbushura plot. Një ndërvarësi e ngushtë midis Vitis dhe Vinum është pranishme në disa piktograma sumere që i përkasin fundit të mijëvjeçarit të IV-ët B.C. Edhe disa hieroglife egjiptiane që i përkasin vitit 2500 B.C. përshkruajnë praninë në mbretëri të tipave të ndryshme të verës.

            Edhe Bibla, tek Zanafilla, referon për Noen, që sapo ka dalë nga Arka pas Përmbytjes Universake, mbjell një rrënjë rrushi dhe i nxjerr verën, duke na dhënë dëshminë e faktit që teknikat enologjike njiheshin shumë kohë përpara epokës para Përmbytjes. Ashtu si për bukën, zbulimi qe i rastësishëm. Ai i detyrohet fermentimit natyral të ndodhur në kontenitorë ku hominidët e parë mbanin rrushin e përdorur si frut.

            Edhe birra ka origjinë shumë të lashtë, ka mundësi midis viteve 8000 B.C. dhe 6000 B.C. Megjithatë, burime e datojnë praninë e kësaj pijeje pranë sumerëve rreth vitit 3000 B.C., të cilët e prodhonin në 8 varietete (një legjendë sumere nxjerr Zoten Ninkasi të manipulojë drithin e lulëzuar). Në të njëjtën periudhë, edhe egjiptianët prodhonin birrë, të quajtur haq, duke e nxjerrë jodrejtpërsëdrejti me drithëra krudo të lulëzuar, por me bukë të pjekur në përbërjen e së cilës kishte drithëra të tilla. Këto "bukë" liheshin më pas për t'u fermentuar për një ditë të zhytur në ujë, pas së cilës lëngu filtrohej dhe birra ishte e gatshme për t'u pirë. Më pas birra u paraqit në Mesopotami dhe dora-dorës në zona të tjera të Mesdheut.

            Këto janë disa shpikje dhe zbulime që kanë një histori shumë më të gjatë nga sa besohet. Mund të vazhdohet, duke folur për shembull për vajin (pema e ullirit njihej qysh në vitin 6000 B.C.) apo për shpikjen e numrave (numri i parë i shkruar i takon vitit 3500 B.C. pranë sumerëve) apo akoma të varkave (varkat e para, edhe pse shumë rudimentare, i përkasin vitit 7500 B.C.) dhe të anijeve (2500 B.C.). Edhe shpikje të tjera, në dukje të thjeshta dhe të parëndësishme, janë pjesë e historisë së lashtë: krehëri (8000 B.C), kozmetikët (3500 B.C.), gozhda (3500 B.C.), karrigia (3000 B.C.), pasqyra (3500 B.C.), gërshërët (2000 B.C.), komça (2000 B.C.), loja me top (e njohur qysh nga qytetërimet parakolombiane), skitë (3000 B.C. dhe ndoshta akoma më thellë në parahistori), patinat mbi akull (1000 B.C.), peshorja (disa papiruse të datuara 3500 B.C. paraqesin këtë objekt), qiriu (3000 B.C.), ombrella (800-900 B.C.) dhe mund të vazhdohet pafund.

            Në përfundim të këtij udhëtimi shumë të shkurtër rreth zbulimeve dhe shpikjeve në lashtësi, imponohet një konsiderim: asnjë kulturë nuk mund të quhet më superiore ndaj një tjetre, secila është në borxh karshi të tjerave, pasi vetëm nëpërmjet shkëmbimit reciprok është mundur të gëzohet një progres i përgjithësuar. Për këtë, mund të pohohet se çelësi i progresit njerëzor konsiston jo vetëm në konkurrencën, por edhe (ndoshta edhe më shumë) në bashkëpunimin.

 

            Fund

(1)