Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Shpresa SIQECA

VESHJET KOMBETARE DHE TEKSTILET E REGJIONIT TË OPOJËS NË KOMPLEKSIN MONU‑ MENTAL TË LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT (2)

       Në regjionin e Opojës janë evidentuar disa dysheme djepi, marhama fejese, marhama të duarve, çarçafë, qilima, sixhade dhe tekstile të tjera. Këto tekstile u evidentuan nëpër shtëpi private dhe në ndonjë xhami. Dys­hemetë e djepit enden prej mëndafshi dhe zbukurohen "larohen" në dy bordure me mo­tive gjeometrike e florale. Një dysheme djepi u evidentua në katundin Bresanë.

            4. Veshja e grave

            Pjesë kryesore e veshjes së grave janë: këmisha, kracat, dimitë, mintani, xhamadani, përparësja, çorapët, opingat, mafesi, shamia dhe stolitë. Gratë veshin këmishë të bardhë prej pambuku të tires të endur në vek. Rreth jakës, grykës dhe në fund të mëngëve, zbukurohet me dantellën "zyrefe" të punuar me gjilpërë dhe të zbukuruar me rruaza me ngjyrë të njëjtë si zyrefet. Ato janë të gjelbra, roze etj. Në punë fushore përdoren "kracat" të gjata prej bërryli deri te kyçi i dorës. Ato shërbejnë për të mos u përlyer duart gjatë punëve. Kracat i punojnë vajzat e fejuara. Gratë veshin dimi prej pambuku me ngjyrë të bardhë që është i cilësisë së mirë. Përparëset "bofqet" e grave enden prej pambuku, leshi të përzier me pam­buk dhe leshi të dhive. Ato enden në vek me dy fletë pëlhure. Janë të shkurtra dhe të gjera. Ato e mbulojnë pjesën e përparme dhe një pjesë të pasme të trupit. Kanë ornamente të pasura të endura në vek. Ornamentet e tru­allit quhen "larat" nëpër bofqe, ndërsa orna­mentet e bordurave "krevi" i bofqes.

            Disa përparëse gratë opojare i quajnë "bofqet e mira". Këto përparëse enden prej pambuku kualitativ të bogosisë me ngjyrë të kuqe të mbyllët, që e quajnë "bogosita". Në to, orna­mentet e truallit dallohen prej ornamenteve të bordurave. Disa përparëse pas endjes, qëndis­en në dy bordure me teknikën me të mbushur ose me kryqe. Në përparëse paraqiten orna­mentet florale (lulet), në forma natyrore të cilat emërtohen sipas lules: "yrnek dranda­fili", "yrnek me vjollca", "yrnek me manush­aqe" etj. të disa përparëse paraqitet ornamenti në formë të misrit me fleta që e quajnë "lul kollomoqi". Këto ornamente janë punuar me ngjyrë të kaltër dhe roze. Disa përparëse tjera kanë ornamente gjeometrike që i quajnë "me kutia", sepse janë në formë të katrorëve ose kanë ornamente të tjera. Disa përparëse kanë ornamente të mëdha që i quajnë "lul sexhadi" sepse u përngjajnë ornamenteve të sixhadeve. Disa përparëse tjera emërtohen "bofqe me bajrak" dhe konsiderohen si përparëse më të mira. Përparësja e grave ka zbukurimet "larat" më të vogla se përparësja e nuseve. Gratë e moshuara veshin dimi me lara dhe përparëse me ngjyrë të kuqe të çelët. Këto përparëse zbu­kurohen me ngjyrë të kuqe ose lule të vogla. Ato flokët i lidhin me shami.

            Sot në shumë shtëpi të regjionit të Opojës akoma mund të gjenden përparëset e grave të punuara para 50 - 60 vjetësh. Sot përparëset enden prej pambuku të kuq të blerë në treg. Përparëset e grave të regjionit të Opojës për­doren edhe në katundet Gurrë dhe Billushë të regjionit të Vërrinit, në katundin Zhur të regjionit të Lumës etj.

            Çorapët thuren prej leshi të dhenve me pesë kërrabëza "gjypnerë". Ato janë të bardha, ndërsa në maje zbukurohen me motive veg­jetale, gjeometrike e zoomorfe me ngjyrë të kuqe, të gjelbër etj. Janë të punuara me teknikën mbarë e mbrapshtë (me një gojë) ose me gjysmë goje. Gratë veshin opinga lëkure. Në jetën e përditshme gratë vënë në kokë ma­fes të bardhë i cili është i qëndisur skajeve dhe ka dantellën "zyrefe" mbi të vënë shami prej mëndafshi me lule. Shamia ka thekë të gjata skajeve. Në të kaluarën jashtë shtëpisë gratë kanë veshur xhar të zi. Pas xharit kanë veshur mantel të zi "anteri" të qepur prej pambuku, ndërsa në kokë kanë mbajtur havli të bardhë. Pjesë të pakompletuara veshjesh ruhen krye­sisht nëpër shtëpi private.

            Tekstile

            Në regjionin e Opojës janë evidentuar disa dysheme djepi, marhama fejese, marhama të duarve, çarçafë, qilima, sixhade dhe tekstile të tjera. Këto tekstile u evidentuan nëpër shtëpi private dhe në ndonjë xhami. Dys­hemetë e djepit enden prej mëndafshi dhe zbukurohen "larohen" në dy bordure me mo­tive gjeometrike e florale. Një dysheme djepi u evidentua në katundin Bresanë. Ajo është e vjetër rreth 50 vjet. Në këtë regjion gjithashtu punohen pëlhura të qëndisura për mbulimin e fytyrës së foshnjës.

            Marhamat dekorative enden prej mëndafshi dhe qëndisen me fije ari "kllabodan". Mar­hama shënon fjalën e dhënë dhe varet në dhomën e dhëndrit si shenjë e fejesës. Çarçafët e shtratit enden prej pambuku me tri fletë pëlhure. Trualli i tyre "trupi" është me ngjyrë të kuqe ose me ngjyrë vishnje, ndër­sa stolisjet "larat" janë kryesisht me ngjyrë të bardhë dhe me ngjyra të tjera. Motivet e truallit janë me "bajrak ose gjysmëbajrak", ndërsa ato të bordurës janë në trajtë të rombit dhe quhen "me fotlla" (me thela). Motive të ngjashme i gjejmë në përparëset e grave të regjionit të Lumës.

            Marhamat e duarve "trupat e duarve" (ose marhama të vekit") enden në vek prej mëndafshi apo pambuku. Zbukurimet enden në vek, ose ndonjëra qëndiset me gjilpërë pas endjes, me ndihmën e gjergjefit. Secila mar­hamë, ashtu si përparëset dallohet nga tjetra për nga ornamentet. Ato kanë ornamente me motivin e shqiponjës, me motive florale e gjeometrike / vija me trashësi të ndryshme dhe lloj - lloj ngjyra. Disa prej tyre, në bor­dure kanë motive të rombit, që i quajnë "me fotlla". Përfundojnë me thekë në trajtë tufash. Çevretë punohen prej pëlhure shumë të hollë. Ato qëndisen me gjergjef me motive gjeometrike dhe florale. Qilimat enden prej leshi, me kombinimin e ngjyrës së kuqe dhe të zezë. Motivet në to i quajnë "lulat e qylymit" në truall motivet janë me ngjyrë të zezë ndër­sa në bordure me ngjyrë të kuqe. Një qilim i vogël me tjetër motiv është endur prej leshi me një fletë pëlhure. Ky qilim ndodhet në ka­tundin Plavë. Sixhadet janë të zbukuruara me ornamente florale - lule. Sot, gratë punojnë dantella me gjilpërë ose sovjakë "zyrefe", për këmisha e për zbukurimin e kokës së nuseve dhe të grave të reja. Në regjionin e Opojës, aty - këtu mund të gjenden vegla për punimin e tekstileve prej lini, leshi dhe pambuku. Këtu gjejmë krehër dhe furka për punimin e linit, vekun, shtjellcin, shtizën e boshtin për punimin e leshit e të pambukut etj. Ndonjë grua e moshuar aty - këtu endet në vek. Në të kaluarën, veku është përdorur shumë. Në ka­tundin Kuk është regjistruar një këngë popul­lore ku bëhet fjalë për punën e gruas në vek:

            Po baj vek-o tak e rrak,

            Po baj kmish -o për bajrak

            tak e rrak po baj vek

            Nga pesë kuti deri në drekë.

            Ornamentet në veshje dhe tekstile

            Në veshjet kombëtare dhe tekstilet e regjionit të Opojës paraqiten kryesisht ornamente flo­rale, gjeometrike e zoomorfe.

            Ornamentet florale kryesisht janë në formë të luleve e të fletëve. Ato paraqitën në zyrefet e këmishës së dhëndrit, përparëse, shami të va­jzave e të grave dhe çorapë grash.

            Ornamentet gjeometrike janë formë vijash në forma të ndryshme, të katrorit e të rombit. Ato i gjejmë në përparëset e vajzave e të grave, çorapë grash, çevret, marhamat e duarve dhe dyshemetë e djepit.

            Ornamentet zoomorfe janë në formë të zogjve, të shqiponjës e të fluturës. Ato i gjejmë në përparëset dhe çorapet e nuseve, në çorapet e fëmijëve, marhamat duarve dhe në çarçafët e shtratit.

            Aspekte etno - sociale

            Në të kaluarën, vajzat e fejuara kanë përgat­itur vetë pajën e martesës. Përveç të tjerash ato kanë endur përparëse dhe gjësende të tjera të cilat ua kanë dhuruar anëtarëve të familjes së dhëndrit.

            Qerrja e nuses mbulohej me qilim të kuq, ndërsa arkat me pajën e nuses mbuloheshin me sixhade.

            Kur nusja arrin në shtëpinë e dhëndrit, një djalë të vogël tre - shtatë vjeç, me prindër të gjallë, e fusin nën duvakun e saj me dëshirën që ajo të lind djem. Gjithashtu mbi kokën e saj vendosin disa qeleshe burrash.

            Në ditën e dasmës, muzhdexhiut i dhurojnë këmishë, çorapë e marhamë.

            Vajzat dhe gratë nuk punojnë me gjilpërë dhe me vek gjatë festës së Shilbutit, e cila festohet të enjten e parë pas festës së Shënkollit si dhe në ditën e Jeremisë.

            Ditën e Jeremisë vajzat shkojnë derë në derë dhe kërkojnë nga zonjat e shtëpisë që t'i dhu­rojnë vezë, pite, copa mishi, çorape etj.

            Roli i ansambleve folklorike të regjionit të Opojës në prezan­timin e veshjeve kombëtare dhe të tekstileve të këtij regjioni

            Veshjet kombëtare dhe tekstilet e regjionit të Opojës i prezantojnë disa ansamble folklorike të cilat funksionojnë me vite të tëra. Në rep­ertorin e tyre prezantojnë ritualin e dasmës, traditat e punës, valle rituale të festive popul­lore etj. në këto ansamble mund të gjenden veshjet komplete të burrave, vajzave dhe të grave, si dhe instrumentet muzikore: tupani, defi, zurla, fyelli dhe kavalli.

            Në vitin 1980 shoqëria kulturore - artistike "Sezair Surroi" e shkollës fillore të katundit Bellobrad prezantoi etnokulturën e regjionit të Opojës në Festivalin Ballkanik të Ohrit, Maqedoni.

            Sot, me veprimtarinë e vet shquhet ansam­bli folldorik "Bresana" i katundit Bresanë, i themeluar në vitin 1986. Në vitin 2004, ky ansambël mori pjesë në Festivalin Folklorik Kombëtar në Gjirokastër, ku u shpërblye me çmimin e tretë.

            Invertarizimi i veshjeve kombëtare dhe i tekstileve në regjionin e Opojës

            Në vitet 2002 dhe 2003 u bë invertarizimi i arkitekturës fondorike veshjeve kombëtare, tekstileve, zejeve dhe artizanateve në regjion­in e Opojës.

            Gjatë invertarizimit u evidentua një jelek zhguni, një këmishë, tri qeleshe burrash, dy këmisha, dimi "lauraq" dhe një xhamadan gruaje "jelek naut". Gjithashtu u evidentuan dy përparëse të vajzave, dy përparëse të nu­seve, tridhjetë e pesë përparëse të grave dhe rreth njëzetë palë çorapë. Përparëset e grave ndodhen pothuajse në të gjitha katundet e regjionit të Opojës.

            Prej tekstileve, u evidentuan: katër qilima, tre çarçafë pambuku, rreth njëzet marhama të duarve, pëlhura për këmisha burrash dhe zhgun për qepjen e tirqve.

            Ndërkaq prej veglave për punimin e tekstilit u evidentuan dy boshte dhe ty shtiza, shtjellci dhe furka.

            Përfundim

            Në kompleksin Monumental të Lidhjes Shq­iptare të Prizrenit, në kuadër të ekspozitës së përhershme "Veshjet kombëtare shqiptare në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit", pos të tjerash janë prezantuar disa variante të veshjeve kombëtare dhe të tekstileve të regjionit të Opojës. Këta ekzemplarë i takojnë fillimit të shekullit XX.

            Eksponentat janë punuar prej leshi, pam­buku, lëkure dhe fije të telit vezullues. Ato janë punuar me teknikën e endjes, qepjes, të punimit me grep e gjilpërë dhe të thurjes. Dekorimet në veshje kanë motive florale e gjeometrike. Veshjet, stolitë dhe tekstilet janë punuar kryesisht në kuadër të artizanatit shtë­piak, nga barinjtë dhe zejtarët. Ato gjithashtu janë punuar nga terzinjtë e Prizrenit dhe të Tetovës si dhe nga qeleshepunuesit dhe argj­endarët e Prizrenit.

            Veshja kombëtare e meshkujve i takon tipit të veshjes me tirq, ndërkaq veshja kombëtare e femrave tipit të veshjes me dimi.

            Në mes të veshjes së vajzave, të grave të reja dhe të atyre të moshuara, ka disa dallime. Elementet më karakteristike përcaktuese të statusit familjar janë përparëset dhe shamitë e kokës. Përparëset dallohen për nga ngjyra dhe ornamentët. Përparëset e vajzave janë të bardha, ndërsa ato të grave të kuqe, me nu­ance të ndryshme. Veçohet përparësja e nuseve e cila është me ngjyrë të kuqe të ndritshme dhe me më shumë ornamente.

            Në përgjithësi në katundet e regjionit të Opojës sot rrallë përdoren veshjet kombëtare, stolitë dhe tekstilet, ndërkaq gratë rrallë en­din në vek, pos ndonjë gruaje të moshuar. Sot, burrat, vajzat dhe gratë e reja kryesisht vishen me veshje evropiane. Aty - këtu burrat e moshuar vënë në kokë plisin e rrumbullakët ose në formë rrashatake. Gratë e moshuara veshin dimi dhe flokët i mbulojnë me shami. Ndërkaq, nuset dhe gratë e reja vishen me veshje kombëtare në raste solemne, sidomos në dasma.

            Ekzemplarët e veshjeve kombëtare dhe të tek­stileve të regjionit të Opojës, në kompleksin Monumental të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, janë një thesar me vlera të mëdha njohëse. Krahas ekzemplarëve të tjerë, ata e pasurojnë koleksionin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në veçanti dhe muzeologjinë kosovare në përgjithësi.

            Marrë nga revista "Sharri", revistë informativo-kulturore e shkencore opojare

(1)