Tiranė, 26 prill 2018: Kush ėshtė Zoti pėr njė
besimtar, pėrveēse pronar i pronarėve, mbret i mbretėrve i tė gjithė
universit ?Ėshtė fuqia mė madhore. Luigi Fabbri
Nė Enciklopedinė filozofike Garzanti 2007 shkruhet: "Me termin
Zoti nėnkuptojmė qėnjen mė tė lartė, tė paisur me fuqi tė
jashtėzakonshme, qė nė kultura fetare tė ndryshme ėshtė emėrtuar dhe
simbolizuar nė mėnyra tė ndryshme." (1) Pėr tė pranuar origjinėn arbėrore tė
emrit Bindu tek mitet indiane, duhet tė zbulojmė si emėr (me tė njejtėn
karakteristikė - tė bindjes) edhe nė besimin e lashtė tė Arbėrve. Qė fjala
bindu pėrdorej nė gjuhėn shqipe me kuptim besimtar (hyjnore/e shėnjtė), e
pamė tek libri i Shtjefėn Gjeēovit (Trashėgime thrako-ilirjane) ndėrsa si
emėr mitik, e gjejmė nė traditėn e banorėve tė lashtė tė Gadishullit
pellazgjik (ballkanik) tek perėndia ilire BINDI- nė shqip, apo BINDUS -
sipas shkrimeve latine.
Emri Bindi, ka tėrhequr vėmėndjen e shumė gjuhėtarėve.
Albanologu Nikoll Gazuli (1895-1946), qė me pėrkushtim mblodhi tė folurėn e
Malėsisė sė Madhe dhe tė trevave tė jugut shqipetar, pohon se fjala « bindi
» pėrdorej si sinonim i fjalėve : 1.ēudi, mrekulli. 2. send i ēuditshėm, i
mrekullueshėm. Ishte bindi i tokės: njė mrekulli, pėr bind: mrekullisht. (2)
Me misionin e njė prifti katolik dhe me njė kulturė tė gjerė shkencore, pėr
ta saktėsuar kuptimin e fjalės bindi, ay jep si shėmbull tog-fjalėshin
shqip « Bindi i Zotit » tė krahasuar me shpjegimin nė gjuhėn latine:
mirabile Dei (Perėndi e mrekullueshme/e mahnitėshme). N.Gazuli nė fakt, na
tregoi rrugėn qė duhet ndjekur pėr tė kuptuar emrin bindu nė pėrdorimin e
tij besimtar, dmth si sinonim i emrit tė Zotit, siē e shikojmė qart edhe nė
tė folurėn e popullit tonė tek tog-fjalėshat: « Bindi i tokės » (Perėndia e
tokės), « Bindi i botės »(Perėndia e botės) etj. Me tė drejtė e vėren kėtė
barazim edhe R.Ushaku , i cili pohon se: « Semantizmi i emrit bind nė
gjuhėn shqipe i ngėrthen kuptimet e mrekullisė, ēudisė, admirimit,
mahnitjes, por edhe tė habisė, drojes, frikės, shėmtisė, veti kėto hyjnore
»(3)
Por ishte njė befasi e papritur, kur nė librin e Guido Guidi
Guerreres (Magia della piramide. Le tecniche rituali tra magia e scenza)
zbulojmė se nė Egjiptin e lashtė, jo vetėm ėshtė pėrdorur fjala « bindu »,
por edhe nė kuptimin e saj besimtar si « forcė hyjnore »: «Shkencėtarėt
ndoshta rastėsisht e kanė emėrtuar me emrin « atom », atė pjesėz tė vogėl, e
megjithatė shumė tė madhėrishme, tė cilėn egjiptianėt e emėrtonin
«bindu» (
) dhe si mund tė mos mendojmė pėr atė fuqi shkatrimtare, si pėr
mirė dhe pėr keq, tė kėsaj bėrthame tė jashtzakonshme tė energjisė, qė
mėndja jonė tė kapėrcejė pa u luhatur, pėrtej kufijve tė pranueshme
njerėzore duke folur nė njėfarė mėnyre me gjuhėn e mistereve tė tė
mbinatyrshmes ! ». (4) Nė gjuhėn angleze, nė fushėn e fizikės bėrthamore,
vijon tė pėrdoret tog-fjalėshi « Bind-ing energy ».
Studiuesja Fatbardha Demi
Studiuesit pohojnė se perėnditė ilire, simbolet
dhe detyrate tyre janė bėrė tė njohura kryesisht nga objektet arkeologjike
tė kultit, shkrimet helene dhe tė periudhės romake. Nė trevat e banuara nga
fiset e Japodėve, nė altaret e sakrificave ėshtė gjetur emri i kėsaj
perėndie, veēmas apo i bashkangjitur me emrin e perėndisė sė detit tė
romakėve Bindus-Neptunus. Bashkangjitja e emrave tė perendive, nuk ėshtė
njė dukuri e panjohur nė mitologjinė e popujve, mjafton tė sjellim listėn e
gjatė tė banorėve hyjnorė tė Olimpit me koresponduesit e tyre romak :
Ares-Marte, Artemide-Diana, Atena-Minerva, Efesto-Vulcane, Era-Giunione,
Ermes-Mercurio , Poseidone-Nettuno, etj.
Ky paralelizėm i perėndive tek popujt e
hapėsirave tė ndryshme gjeografike, buronte nga fakti se, shumė fise tė
Gadishullit Apenin (italik) ishin tė njė etnije me fiset e Gadishullit
Pellazgjik apo tė ardhur prej tij. Shqipetari i vjetėr - pohon Dr.J. G. Hahn
- nuk ishte vetėm moshatar dhe fqinj i romakut tė vjetėr dhe i helenit, por
edhe farefis me ta. (5) Mbrapa lindjes sė Romės si qėndra e Botės, pohon
studiuesi Giovanni Feo (Misteri Etruschi), faktor themelor ka qėnė qytetrimi
etrusk me teknikat e tij tė pėrparuara dhe tė shumanėshme , artin, gjuhėn,
besimin, metalurgjinė, sundimin ushtarako-tregėtar tė detit, dhe misterin e
tokės qė lidhej me kultin egjeo-lindor tė femrės. (6) Nuk ėshtė rastėsi, qė
emri « Alba » i qytetit Alba Julias (Rumani), ku janė gjetur shkrime me
emrin Bindi (Bindo-Neptwo-Sacrvm), gjatė periudhės romake emėrtohej Apulum,
sipas perėndisė sė bubullimave dhe vetėtimave tė etruskėve - Apulu, (7) fakt
qė dėshmon se, banorėt autokton dhe elita ushtarake e romakėve, kishin
pėrkatėsi tė njėjtė etnike.
Nė studimet historike mbi lashtėsinė, jo rallė
herė vėrehet se, mungesa e dokumenteve shkrimore dhe e njohurive mbi
historinė / gjuhėsinė / besimin etj. tė Shqipetaro-Arbėrve, bėhet shkak pėr
pėrfundime pa asnjė bazė shkencore nė kėto fusha. Shėmbull ėshtė rasti i
studiuesit Daniel Dzino (Bindus-Neptunus: Hybridity, acculturation and power
in the hinterland of roman Dalmatia.) Autori vė nė dukje se shkrimet mbi
altarė nė lokalitetin e Privilica-Golubic (Bihac/Bosnjė-Hercegovina) mbi
perėndinė Bindus-Neptunus nuk janė para - romake, por tė shekullit tė 3-tė,
dhe vendosja e emrit autokton-Bindu- krahas emrit Neptun, nuk tregon se
popullsia vėndėse ka patur njė perėndi tė detit,por ėshtė njė huazim i
elitės sė tyre, tė perėndisė sė pushtuesve romak. Si pėrfundim pohon se :
Hamėndsimet dhe spekulimet nganjėherė shkonin shumė larg, madje duke
imagjinuar dhe sajuar lidhje, mes perėndisė Bindus dhe mitologjisė shqiptare
(
) Pėr fat tė mirė nuk ėshtė nevoja tia rikujtojmė vetes se emėrtimi
Illyrians ėshtė njė ndėrtim i hershėm modern, i mbivendosur mbi njė
emėrtim tė lashtė tė popujve tė ndryshėm, qė nuk pajtoheshin me ndjenjėn e
bashkimit, pėrpara pushtimeve romake. (8)
Pėr njė historian tė lashtėsisė tė kohės sė
internetit, ėshtė e pafalshme tė bėj pėrfundime, pa patur njohuri tė sakta
shkencore apo, siē thotė populli ynė : pa ngrėnė bukė nė sofrėn e atij pėr
tė cilin flet. Johan G. von Hahn nė veprėn e tij (Studime Shqipetare) prek
pikėrisht faktin e « ndikimit » mbi botkuptimin e shqipetarėve: «Kjo
dispozitė shpirtėrore e shqipetarėve, falė sė cilės ai merr gjėnė e
trashėguar me njė kėmbėngulje tė madhe dhe nuk pranon kėtu asnjė ndikim tė
huaj, del nė dritėn e saj tė vėrtetė, atėherė kur kemi parasysh se njė pjesė
e madhe e popullsisė, bile mund tė themi lulja e saj, kohėn mė tė mirė tė
jetės e kalon nė kurbet dhe pavarsisht nga kjo, qytetrimi i huaj nuk mund ta
zhduk ēfarė ai ka sjellė me vete nga atdheu ». (9) Kur shqipetarėt janė aq
tė lidhur me traditėn e tyre jashtė vėndit nė shk.19-tė, si e paskan
ndryshuar atė, brėnda krahinės dhe fshatit tė tyre tė lindjes, gjatė
shek.3-tė ?
Faik Konica, duke ju referuar studiuesit gjerman
M.Flus, jep njė mendim shkencor mbi pėrdorimin e emrit Bindi-Neptun nė
trevat e Ilirisė : Pak gjė dihet pėr fenė ilire para pushtimit romak.
Megjithatė ėshtė i sigurt njė fakt qėndror, qė ajo nuk ndryshonte
thelbėsisht nga feja e romakėve, sepse, ndėrsa nė viset e tjera tė
Perandorisė kishte fėrkime tė vazhdueshme pėr shkaqe fetare ndėrmjet
ngadhnjimtarėve dhe kombėsive tė huaja tė pushtuara, nė viset ilire nuk
kishte asgjė tė tillė. Hyjnitė vėndėse ilire, ndonėse me emra tė tjerė, u
korrespondonin perėndive romake dhe shpejt pas pushtimit ngriheshin altarė
pėr hyjnitė, pavarsisht nga emri i vjetėr ose i ri. (10) Pėr rrjedhojė,
ndėrsa nė veri tek dardano-ilirėt, pėr perėndinė e detit lexojmė - «
Bindus-Neptunus », tek romakėt e gjejmė nė formėn - « Nettunus-Poseidone
».(11)
Pėrsa i pėrket pyetjes nėse kishin apo jo
Dardano-Ilirėt njė perėndi tė detit, mjaftonte tė shihej harta gjeografike e
trevave tė kėtyre fiseve pėr tė vėrejtur lumenjtė dhe burimet e shumta
ujore, nė brėndėsi tė vėndit dhe njė vijė e gjatė bregdetare nė perėndim.
Pėr shfrytėzimin e kėsaj pasurie natyrore Nicholas Hammondit (Historia e
Maqedonisė, Oxford, 1972) pohon : « Vijat e komunikimit rrugor e detar, i
jepnin rėndėsi tė madhe Shqipėrisė qėndrore nė mėnyrė tė veēantė limaneve tė
gjirit tė Vlorės, tė Durrėsit dhe tė lumit Drin. Mandej, kishte edhe njė
rrugė tjetėr qė, duke u nisur nga limani i Drinit, nėpėr Kukės e Prizren,
arrinte nė Metuhi e nė Kosovė, ku kishte miniera bakri qė prej periudhės
eneolitike. Si pasojė, kishte mė shumė mallra tė importuara nė Shqipėri se
sa nė Maqedoni. Dhe pėr kėtė arsye, nga pikpamja ekonomike e asaj kohe,
Shqipėria ishte njė vėnd i pasur. (12) Pėr tė patur mbrojtje nė kėtė
veprimtari jetėsore, lutjet dhe flijimet pėr perėndinė luftarake tė ujrave
dhe tė detit Bindu, tek kėto fise zinin njė vėnd qėndror.
Ėshtė e vėrtetė qė nuk kemi ndonjė pasqyrim tė
kėsaj perėndie nė objektet arkeologjike tė Gadishullit ilirik, por kjo nuk
dėshmon se nuk ka ekzisuar. Njė nga arsyet mund tė jetė, se miti i tij i
pėrket periudhės kohore shumė tė herėshme, krahasuar me Neptunin romak dhe
Posejdonin e Olimpit. Siē dihet, paraqitja e perėndive nė art me pamje
njerėzore, ka filluar shumė mė vonė. Por, rėndėsia e barazimit tė
perėndive nė shkrimet e autorėve dhe objektet e kultit (nė rastin tonė
Bindi-Neptuni), kur mungojnė tė dhėnat shkrimore, na japin dėshmi tė
rėndėsishme pėr simbolet e tij dhe besimin e fiseve qė e kanė adhuruar.
Harku prej robe mbi kokėn e Neptunit dhe tre
dhėmbėshi (fig1poshtė) janė pėrdorur nga artistėt e lashtė, pėr tė treguar
se romakėt, qė i luteshin kėsaj perėndie, i pėrkisnin besimit HĖNOR, sikurse
dardano-ilirėt dhe iperioto (epirioto)-helenėt e Dodonės.
a-Triumfi i Neptunit. Mozaik Hadrumčte (Sousse) mezi i shk. 3 pK. Muzeu
arkeologjik-Tunizi. b- gravurė e njė vepre arkeologjike etruske, e cila
riprodhon mitin e panjohur tė njė perėndeshe shumė tė lashtė, tė paisur me
syrin hyjnor. c- sfinksi qė zbukuron murin e Pallatit tė Dariusit ,
Persepolis.(13)
Gravura qė shikojmė (fig.2 lartė), i pėrket mitologjisė etruske,
pėr tė cilėn nuk ka asnjė dokument tė shkruar. Mjeti i vetėm shprehės i
miteve dhe i besimit, nė lashtėsi kanė shėrbyer varret, altarėt, tempujt,
mozaikėt, skulpturat etj. qė shikoheshin nga populli dhe tregimet qė
pėrcilleshin gojarisht. Mendimi besimtar i lashtėsisė edhe sot ėshtė
pėgjithėsisht i pakuptueshėm apo i keq-interpretuar (njė dukuri qė vihet re
nė Fjalorėt e simboleve, mitet apo nė shpjegimin e figurave mbi objektet
arkeologjike).
Pėr tė kuptuar mitin qė shpreh (fig.2), do tė
vėrejmė njė figurė historike nė formėn e sfinksit (fig.3), atė tė mbretit
Dario i I-rė i Persisė ( 550 pK 486 pK). Artisti i lashtė, ka pėrdorur
kombinimin e gjallesave tė botės shtazore, pėr tė pėrjetėsuar idenė se : ky
mbret ka qėnė njė sundimtar i fuqishėm ushtarak (trupi i luanit shpreh
forcėn e pushtetit) dhe gėzonte tė drejtėn e pėrfaqėsuesit dhe ndėrmjetėsit
tė Zotit (krahėt e shqiponjės). Ēdo nėnshtetas duhet tė kuptonte se figura
dhe pushteti i tij janė hyjnore e pėr rrjedhojė tė shėnjta. Tė gjitha
skulpturat e besimit pellazg, qė janė tė paisura me krahėt e shqiponjės, i
pėrkasin njė periudhe kohore shumė tė lashtė. Neptuni romak dhe as Posejdoni
helen, nė pamjet qė njohim, nuk kanė krahė shqiponje, fakt qė dėshmon se
miti i tyre ėshtė mė i vonshėm se ay i Etruskėve apo Tuskėve apo Toskėve nė
shqip, tė cilėt kishin perėndi tė detit- Nettunus.(14)
Nė tė njėjtėn mėnyrė shprehet miti parahistorik
i njė mbretėreshe tė hyjnizuar(fig.2),e paraqitur si sunduese e detit dhe e
tokės (kėmbėt e saj si tė kuajve tė Neptunit, shpata nė dorė), nė rolin e
kryepriftėreshės-orakull(krahėt e shqiponjės tė paisur me syrin hyjnor tė
Krijuesit). Sot, figurat gjysėm femėr/peshk emėrtohen sirena, nisur nga
pershtatja e mėvonshme nė mite, si nė veprėn e Homerit Odissea(libri
12).(15) Shpata qė mban nė dorė ėshtė dėshmi e natyrės sė saj sunduese dhe
dėnuese, nė dy botė : atė ujore dhe tokėsore. Kėto cilėsi i shpreh edhe
Perėndia e ujrave Bindu: me emrin e tij, me flijimet qė i bėheshin nga fise
tė cilat zbuluan dhe pėrsosėn pėrpunimin e mineraleve (prodhues tė armėve
dhe veglave tė punės) qė lanė emėr nė lashtėsi si lundėrtarė dhe luftėtarė
tė zotė, duke e shtrirė sundimin mbi hapėsira tė pamata detare dhe
tokėsore.
Perėndia e ujrave nė mitologjinė e Dardano-Ilirėve
Bindi ėshtė njohur si perėndia kryesore e fiseve ilire tė
Japodėve, tė cilėt i ngrinin altarė me dedikime (Bindo-Neptuno-Sacrum). Nė
altarin afėr burimit tė lumit Privilica, nė afėrsi tė Bihaēit nė Bosnjė janė
gjetur sasi tė mėdha brirėsh tė dhive tė flijuara gjatė riteve pėr nder tė
tij. (16)
Arkeologu i njohur Hasan Ceka, (sikurse edhe
studiues tė tjerė shqipetarė) na tėrheq vėmėndjen pėr rastet, kur lexojmė
emrat e banorėve tė trevave pellazge nė gjuhė tė huaj. Fiset e kumtuara nga
burimet latine, nė mė tė shumtėn e rasteve janė nxjerrė nga veprat mė tė
lashta greke, kėshtu qė format e arritura tek ne, kanė rrezik tė jenė
larguar shumė a pak, nga shqiptimi origjinal ilir ». (17) Studiuesi vė nė
dukje se emėrtimet e fiseve autoktone, duhen shqyrtuar duke u bazuar nė
dukurit e gjuhės sė tyre, rrugė qė kishte ndjekur edhe Johan G. Hahn : «Fisi
i vjetėr i ilirėve tė veriut, Japodėt qė pėrmėnd Straboni dhe Japydėt pėr tė
cilėt shkruajnė Ptolemeu dhe Plini, na duken sikur tingėllojnė njėsoj me «
lap », sepse « l » para « j »zhduket nė gjuhėn shqipe ; Pėr kėtė ndryshim
kemi shumė shėmbuj, shih Gram. §3 Nr24». Ky emėr, vijon Hahni, pėrsėritet
tek « lapgulapėt », tė cilėt gjinden nė fushėn e Kosovės dhe na kujton «
galabesėt » e Dardanisė sė Vjetėr tė cilėt, siē duket, kanė banuar nė ato
vise. »(18) Pra mund tė themi se emėrtimi origjinal i fiseve pellazge tė
Japodėve, ka qėnė « lap-odėt » ose « labėt ».
Edhe sot nga shqipfolėsit pėrdoret « lap/lab »
pėr banorėt e krahinės sė Labėrisė. Kėto tė dhėna gjuhėsore,siē do ta
shikojmė edhe mė poshtė, vėrtetojnė autoktoninė arbėrore tė perėndisė
Bindi.
Ndėr tė parėt qė e ka bėrė tė njohur perėndinė
ilire Bindu, ka qėnė arkeologu austriak Karl Patsch (1895-1945) sipas tė
cilit, Ilirėt kishin njė Zot tė veēantė qė quhej Bindus pėr krojet,
pėrrenjtė dhe lumenjtė. Gjuhėtari dhe poeti shquar, qė ushtronte detyrėn e
priftit- Ndre Mjeda (1866 - 1937), gjithashtu e pėrmėnd se, si zot tė
ujėrave nė traditėn shipetare ėshtė adhuruar hyjnia Bind. (19)
Autorė tė vėndeve tė tjera ballkanike kanė
sjellė dėshmi mė tė zgjeruara pėr kėtė perėndi. Ata nuk kanė mundur ta
trajtojnė kuptimin gjuhėsor tė emrit, por janė thelluar mbi natyrėn
para-romake dhe autoktone tė hyjnisė, fiset qė e kanė adhuruar dhe
vėnd-ndodhjen e altarėve ku janė ushtruar ritet e saj. Nė studimin e tij
(Bindus-Neptunus and Ianus Geminus ,at Alburnus Maior (Dacia) Sorin Nemeti,
pohon se altarė tė perėndisė Bindi janė zbuluar nė krahinėn Alba tė
Transilvanisė (Rumani) ku ndodheshin minierat dhe vėndbanimet e minatorėve
tė hershėm (lat.Alburnus Maior). Nė galeritė e minierave ata kanė lėnė emrat
e tyre, mbi bazėn e tė cilave studiuesit kanė mundur tė pėrkatojnė se cilave
fise u pėrkisnin kėta emigrantė (Delmatae, Pirustae, Baridustae , Maniatae
,Sardeates, Ansi...). Pranė njė altari kushtuar perėndisė Bindus - Neptunus,
pranė qytetit Privilica nė krahinėn malore Bihac, ndodhej edhe njė figurė e
gdhėndur kalorėsi i cili nė njėrėn dorė mbante njė tredhėmbėsh dhe nė
tjetrėn delfinin. Sipas autorit perėndia e ujrave Bindu nuk ėshtė e huazuar,
por e banorėve autokton. Edhe nė jug-perėndim tė krahinės sė Panonisė janė
gjėndur gjurmė tė ushtrimit tė kultit tė Neptunit (Bindu), si perėndi tė
ujrave rrjedhėse dhe tė lumenjve. Nė mitologjinė e herėshme romake, Neptuni
paraqitej si perėndi e ujrave tė lumenjve dhe jo si perėndi e detit dhe e
marinarėve, kjo , thekson autori, e bėn tė kuptueshme se pėrse u pranua emri
Bindus nga romakėt pėr Neptunin.(20) Me qėnėse, siē vihet nė dukje nga
Hahni, Livi (XLV,30) shkruante se Peonia (Paionia) e atėhershme ishte njė
krahinė e Dardanisė (21), rrjedh pėrfundimi se Bindu ka qėnė edhe perėndi e
fiseve tė famshme tė mitollogjisė sė lashtė - Dardanėve.
Edhe studiuesi Nikole Čupiica vėren se: « Fjala
Bindus nuk ėshtė as latine dhe as greke dhe nuk paraqitet si emėr apo epitet
nė panteonin latin apo grek (
) dhe pranė altarėve janė gjetur shumė kocka
tė dhive , dėshmi e qartė se kjo kafshė i flijohej perėndisė Bindu ». (22)
Arkeologu kroat Sineva Kukoč (The cult of Bindo
Neptune) duke studiuar kultin kryesor tė japodėve, tė dokumentuara nė
periudhėn Romake tė rajonit Bihac (Privilica) veēanrisht tė domethėnies
simbolike tė kafshėve tė flijuara (dhisė/cjapit), pohon se Bindi i Japodėve
ėshtė sundues i ujrave si dhe i zjarrit nė ujė, pėr rrjedhojė ay ėshtė
lėvizėsi kryesor i cikleve tė mėdha, tė domosdoshme pėr shoqėrinė. (23)
Edhe perėndia e zjarrit-Agni, tė cilit i
kushtoheshin ritet e Bindit nė besimin hinduist (Indi), lidhej me ujin. Nė
Rig-Vedėn (filozofinė besimtare tė vedizmit) pėrmėndet shpesh se Agni ka
lindur nga uji ose banon nė ujė. (24) Studiuesit e vedizmit pohojnė se Agni
ka tiparet e njė hyjnije ujore. (25)
Nė Enciklopedinė Danteske tė emrave (Franco
Cardini - Enciclopedia Dantesca, 1970), pėrmėndet sė emri Bindi ėshtė shumė
i pėrhapur nė Firencėn e viteve 1200-1300,krahas atij Lapi, qė mė vonė e
hasim edhe si mbiemėr.(26) Po si u gjėndėn nė Firence emrat/mbiemrat Bindi
dhe Lapi ?
Duhet tė rikujtojmė sė ky qytet ndodhet nė zonėn
e banuar nga fiset Etruske dhe zakonisht, fiset kur emigronin nga vėndi i
tyre, shkonin nė ato zona, ku gjenin banorė me pėrkatėsi tė njėjtė etnike,
siē e dėshmon edhe emri i malit Albani pranė qytetit.
Siē u pėrmėnd edhe mė lart, emri origjinal i
fiseve Japode, ka qėnė Lapodėt ose Labėt. Sot « labėt/lapėt » emėrtohen
banorėt e Labėrisė, Shqipėrisė sė jugut (Toskėrisė). Arkeologu Hasan Ceka na
zbulon se, kėtė emėrtim e mbante edhe njė krahinė nė Iliri:« Livi i quan
banorėt e krahinės Labeates. Me kėtė emėr hyri ky fis edhe nė
historiografinė moderne, jo vetėm tonėn (...) Po tė zhveshim legjendėn nga
prapashtesa e huaj do tė na dilte se krahina quhej Labia, pra banorėt e saj
nuk duhet ti thėrrasim mė labeatė as libeatė por labianė ose thjesht
labė. (27)
Nė Fjalorin e Gaffiot, Félix (1934) Dictionnaire
Illustré Latin-Franēais) pėrcaktohet : Labeates-njė fis i Ilirisė me
kryeqytet Shkodrėn. (28) Pra nuk ėshtė ēudi qe emėrtimet e fiseve arbėrore
dhe tė perėndive tė tyre tė ndodhen edhe tek banorėt e qyteteve dhe
krahinave tė Gadishullit italik.
Pėr sa mė sipėr, nė mitin e fiseve pellazge dhe
atij tė vedizmit nė Azinė e largėt, gjėnden pika tė shumta tė pėrbashkėta si
: Emri Bind(u/i) nė mit, lidhja me ujin dhe zjarrin e sakrificave, kafshėt e
njėjta tė flijimit (dhia/cjapi), lidhja nė ritet e Zotit/Bindu me
shqiponjėn, miti i «syrit hyjnor» dhe tė simboleve njėjta tė Krijuesit/Bindu
(kryqi, pika, spirali etj), ushtrimi i bėsimit Hėnor, si dhe trashėgimi si
emėr/mbiemėr - Bindi, tek popullsia e tyre.
Nė objektet arkeologjike tė Muzeut nė Durrės
shikojmė simbolin Bindu/Zoti dhe tė shqiponjės si pėrfaqėsuese e tij nė
tokė.
a-Kryqi nė ball, simbol parahistorik i Krijuesit,shk 3. b- Figurė shumė e
rrallė e shqiponjės nė gur-varr, qė tregon se i vdekuri duhej tė ishte nga
shtresa e lartė, sa tė shoqėrohej drejt botės sė pėrtejme nga vetė
ndėrmjetėsi i Zotit. Mumjet e faraonėve nė piramida, mbėshtilleshin me
figurėn e shqiponjės. c-Njė mbretėreshė/priftėreshė me « veshjen » e
shqiponjės gjatė njė riti vajtimi dhe pėrcjellje drejt botės hyjnore. Nė
lashtėsi me veshjen e shqiponjės nė objektet arkeologjike ėshtė paraqitur
vetėm mbreti/kryeprift.
Kėto pėrputhje nuk janė tė rastėsishme, por dėshmojnė pėrhapjen
e besimit dhe mitollogjisė sė bashkėsive fisnore mė tė fuqishme ushtarake tė
parahistorisė, Pellazgėve-atllantidė, tė paisur me nivelin mė tė lartė
qytėtrimi se sa fiset e tjera tė Euro-Afro-Azisė e mė gjėrė. Pėrgjithėsisht
nė shkencėn historike dhe atė gjuhėsore ėshtė pranuar se ndikimi mė i
hershėm i lashtėsisė, e ka patur kahjen « nga lindja nė perėndim » me tė
ashtuquajturat fiset « indo-europiane » ose shkurtimisht fiset Aria. Me
qėnėsė ky ėshtė njė problem , qė akoma nuk ka gjetur njė trajtim tė plotė
shkencor,do tė mjaftohemi tė vėmė nė dukje disa fakte pėr tezėn tonė :
Studimet, deri nė ditėt e sotme mbi vedizmin, pranojnė se
ėshtė njė qytetrim i sjellė nė Indinė e lashtė nga njė popull qė ka zbritur
nga zonat e larta tė Iranit, mbas rėnies sė qytetit tė Mohenjo daro dhe
Harappa.(29) Pra nuk ėshtė njė besim i banorėve autokton tė Azisė sė
largėt.
Qytetrimi i Europės arkaike (Gadishulli pellazgjik) ka qėnė
shumė mė i zhvilluar se ay i fiseve tė Sumerėve tė Azisė sė afėrt. Sipas
arkeologes M.Gimbutas shkrimi i gjetur nė zonėn dardano-ilire (kultura
Vinka) ishte 2000 vjet mė i hershėm se ay i Sumerėve dhe i qytetrimit Elamik
tė Iranit tė lashtė. (30)
Emri Bindu dhe miti i syrit hyjnor kanė kuptim gjuhėsor
vetėm nė gjuhėn pellazgo-shqipe.
Idea e Krijuesit, tek pellazgėt ka qėnė nė hapėsirėn qiellore,
qė ėshtė ideja mė e lashtė mbi tė, ndėrsa tek besimi vedist dhe pasuesi i
tij- budizmi, e shikonin hyjnoren brėnda qėnies njerėzore. Kur lindi Buda
deklaroi se ishte Qėnja e vetme e adhuruar nė Qiell dhe nė Tokė. (31)
Historia, besimi, gjuha dhe objektet arkeologjike deshmojnė se
vala e pushtimeve mė tė herėshme nė historinė e Euro-Azisė ka qėnė: Perėndim
→ Lindje dhe jo e kundėrta.
Si pėrfundim
Koha jashtėzakonisht e gjatė e zhvillimit historik tė besimit
dhe e shoqėrisė njerėzore (dhe arsyet e tjera), e ka bėrė tė vėshtirė
njohjen e panoramės sė parahistorisė. Siē shprehet Mircea Eliade: Asnjė
traditė besimtare nuk pėrcillet pafundėsisht pa pėsuar ndryshime, si
rrjedhojė e krijimeve tė reja shpirtėrore (besimtare-shėn im), tė huazimeve,
ndėrfutjeve (...) tė nisur siē duket qė nga parahistoria. (32) Por,
shkencat e ndėrlidhura tė gjuhėsisė, besimit, arkeologjisė etj., tė kohėve
moderne kanė faktuar se: Fatmirėsisht pėr njeriun, e kaluara nuk vdes kurrė
plotėsisht (...) Kuptimi i thellė i njė rrėnje gjuhėsore, mund tė ngėrthejė
ngandonjėherė, njė mendim apo zakon tė lashtė; Idetė u shndruan dhe kujtimet
u venitėn; por fjalėt mbetėn dėshimtare tė pandryshueshme tė besimeve qė u
zhdukėn. (33). Drejtėsinė e kėtij pėrfundimi tė Fuestel de Coulanges
(Qyteti antik) e dėshmoi edhe odisea nėpėr tre kontinente e emrit
pellazgo-arbėror Bindu dhe i mitit tė syrit hyjnor.
Tė parėt, nė Historinė e mitologjisė botėrore, e
kanė shprehur kėtė dukuri Rilindasit tanė si Naim Frashėri, kur pohonte nė
mėnyrė figurative, se Pellazgo-Arbėrit ishin baballarė dhe tė
perėndive, domethėnė krijuesit e miteve tė para. Ky zbulim shkencor i
Rilindasve, i bazuar mbi studimet e shumta tė arbėreshėve tė Italisė, vijoi
edhe nga studiuesit e mė vonshėm si Shtjefėn Gjeēovi, i cili nė veprėn e tij
(Trashėgime thrako-ilirjane) shkruante :Mbato krahina, kahė xu fill
lumnija e jonė, lumnija e Pellazgjve; e tu ngjiem (duke u ngjitur-shėn im)
ndėr ato gomille rrėnimesh tė Ndivėnėses sė Dodonės, kah filluenė e u
pėrhapnė besimet e para. (34)
Sot, studimet Albanologjike pėrmbajnė vepra tė
shumta tė autorėve modern, shqipetar dhe tė huaj, tė cilėt vijojnė rrugėn
novatore tė Rilindasve nė trajtimin e parahistorisė, sidomos tė zhvillimit
tė mendimit besimtar botėrore, ku veēojmė studimin madhor tė Petro Zhejit
Shqipja dhe Sanskritishtja. Nė kėtė fushė, problem mbetet tė pėrcaktohet
se: Cilėt, nga fiset e shumta pellazgjike tė Gadishullit tonė ishin
krijuesit e teollogjisė nė parahistori, pararendėses sė besimeve qė njihen
sot?
Fatbardha Demi (fatbardha_demi@yahoo.com)
Tiranė, 25. 04. 2018
(1)
(2)
|