Psikologjia ndonjëherë quhet shkencë e re. Kjo është plotësisht gabim. Ajo është ndoshta shkenca më e vjetër, dhe në vijat e saj më esenciale, për fat të keq, është shkencë e harruar. Për ta kuptuar këtë, është e domosdoshme të kuptohet se ajo, përveçse në kohën tonë, kurrë nuk ka ekzistuar me emrin e vet. Nga ky apo ai shkak psikologjia përherë është dyshuar për tendenca të gabuara apo subversive, qoftë fetare, qoftë morale, qoftë të natyrës politike, dhe ka qenë dashur të tebdiloset në mënyra të ndryshme.

HYRJE

Para disa vitesh kam zënë të marr letra nga lexuesit e librave të mi. Në të gjitha ato letra ka qenë një pyetje: Çfarë kam bërë pasi i kam shkruar librat e mi, të cilët në anglisht janë botuar më 1929 e 1931, kurse shkruar ishin më 1910 e 1912.

Në ato letra nuk do të mund të për-gjigjesha asnjëherë. Do të më duheshin libra të tërë, madje edhe vetëm po të provoja që ta bëja këtë. Por njerëzit që më kishin shkruar e banonin në Londër, ku kam jetuar nga viti 1921, i kam ftuar dhe kam organizuar për ta një varg ligjëratash. Në këto ligjërata kam provuar të përgjigjem në pyetjet e tyre dhe të shpjegoj se çfarë kam zbuluar pasi që i kam shkruar dy librat e mi dhe cili ka qenë drejtimi i punës sime.

Më 1934 kam shkruar dy ligjëratat e mia hyrëse të cilat kanë dhënë një ide të përgjithshme mbi atë se çfarë kam hulumtuar, dhe cilët ishin udhërrëfyesit mbi bazën e të cilëve një numër i caktuar njerëzish kanë punuar me mua. Ka qenë plotësisht e pamundur që e tërë kjo të përmblidhet në një, apo edhe në dy a tri ligjërata: prandaj, njerëzve gjithnjë ua kam tërhequr vërejtjen se nuk mjafton të dëgjohen vetëm një apo dy ligjërata, por se përfytyrimin mbi drejtimin e punës sime mund ta japin vetëm pesë, apo edhe më mirë dhjetë sosh. Këto ligjërata prej atëherë kanë vazhduar, kurse unë shpesh i kam korrigjuar ato apo rishkruar.

Shikuar në tërësi me çështjen përgjithësisht kam qenë i kënaqur. Janë lexuar pesë ligjërata, në praninë time apo pa mua. Dëgjuesit kanë mundur të parashtrojnë pyetje, e sikur të provonin t’i ndiqnin këshillat a paralajmërimet që u janë dhënë e të cilat pikë së pari kanë pasur të bëjnë me vetëkontrollin e disiplinën e caktuar, shumë shpejt e zinin mjaftueshëm mirëkuptimin punu-es të asaj me çfarë jam marrë.

Tërë kohën, natyrisht, kam vënë re se pesë ligjëratat nuk ishin të mjaftueshme, prandaj në bisedat që kanë vazhduar pas tyre i kam përpunuar dhe zgjeruar të dhënat e mëparshme, duke provuar që njerëzve t’ua tregoj pozitën e tyre personale karshi dijes së re.

Kam konstatuar se shumica e njerëzve vështirësi kryesore e kanë atë që të vërejnë se vërtet kanë dëgjuar gjëra të reja, gjegjësisht gjëra të cilat kurrë më parë nuk i kanë dëgjuar.

Këtë ata nuk e thonë qartë, por realisht në vetvete përherë kanë provuar që kësaj t’i kundërvihen dhe që atë që e kanë dëgjuar ta përkthejnë në gjuhën e tyre të zakonshme, cilado që të ketë qenë ajo. E këtë unë për gjithsecilin nuk kam mundur ta kem parasysh.

E di se njeriu nuk e ka të lehtë ta kuptojë se vërtet ka dëgjuar gjëra të reja. Aq shumë jemi mësuar me tregimet e vjetra dhe me motivet e vjetra saqë kaherë kemi pushuar të shpresojmë e të besojmë se mund të ekzistojë more çfarëdo qoftë e re.

E kur gjërat e reja i dëgjojmë, ne i shohim si të vjetra ose mendojmë se mund të sqarohen e të interpretohen me diçka të vjetër. Është e vërtetë se nuk është lehtë të vihet re mundësia dhe domosdoshmëria e ideve krejtësisht të reja, dhe se kjo me kohë kërkon rivlerësimin e të gjitha vlerave të zakon-shme.

Nuk mund t’ju garantoj se që nga fillimi do të dëgjoni gjëra të reja, d.m.th. ide të cilat kurrë më parë nuk i keni dëgjuar; por, në qoftë se jeni të durimshëm, shumë shpejt do të filloni t’i vini re ato. E atëherë ju dëshiroj që të mos i lëshoni, dhe të mos provoni që t’i interpretoni në mënyrën e vjetër.

Nju Jork, 1945

LIGJËRATA E PARË

Do t’ju flas mbi mësimin e psikologjisë, por më duhet t’jua tërheqë vërejtjen se psikologjia për të cilën flas unë është shumë më e ndryshme nga çdo gjë që ju mund ta keni të njohur nën këtë emër.

Për fillim më duhet t’ju them se psikologjia praktikisht kurrë në histori nuk ka qenë në nivel kaq të ulët si sot. Ajo ka humbur çdo kontakt me origjinën e vet dhe domethënien e vet, ashtu që sot është vështirë madje edhe të definohet nocioni i psikologjisë, gjegjësisht të thuhet se ç’është psikologjia dhe çfarë studion ajo. Dhe kjo është kështu përkundër faktit se kurrë në histori nuk ka pasur kaq shumë teori psikologjike dhe kurrë mbi psikologjinë nuk është shkruar sa sot.

Psikologjia ndonjëherë quhet shkencë e re. Kjo është plotësisht gabim. Ajo është ndoshta shkenca më e vjetër, dhe në vijat e saj më esenciale, për fat të keq, është shkencë e harruar. Për ta kuptuar këtë, është e domosdoshme të kuptohet se ajo, përveçse në kohën tonë, kurrë nuk ka ekzistuar me emrin e vet. Nga ky apo ai shkak psikologjia përherë është dyshuar për tendenca të gabuara apo subversive, qoftë fetare, qoftë morale, qoftë të natyrës politike, dhe ka qenë dashur të tebdiloset në mënyra të ndryshme.

Psikologjia me mijëra vite ka ekzistuar nën emrin e filozofisë. Në Indi të gjitha trajtat e Jogës, e cila në esencë e paraqet psikologjinë, përshkruhen si një nga gjashtë sistemet e filozofisë. Mësimet e sufive, të cilat përsëri pikë së pari janë psikologjike, konsiderohen pjesërisht si fetare e pjesërisht si meta-fizike. Në Evropë madje edhe vetëm para pak kohësh, gjatë dekadave të fundit të shekullit nëntëmbëdhjetë, shumë punime nga lëmi i psikologjisë janë konsideruar filozofi. Dhe përkundër faktit se gati të gjitha disiplinat filozofike, siç është logjika, teoria e njohjes, etika dhe estetika bazohen mbi punën e mendjes njerëzore dhe të shqisave njerëzore, psikologjia është konsideruar inferiore në raport me filozofinë dhe si diçka që ka të bëjë vetëm me të ulëtën, gjegjësisht me anët më triviale të natyrës njerëzore.

Paralelisht me ekzistencën e vet nën emrin e filozofisë, psikologjia madje edhe më gjatë ka ekzistuar si e lidhur për këtë apo atë religjion. Kjo nuk do të thotë se religjioni dhe psikologjia ndonjëherë kanë qenë njëjta gjë, apo se midis religjionit dhe psikologjisë ka lidhshmëri. Por nuk ka kurrfarë dyshimi se gati çdo religjion – patjetër se nuk mendoj në religjionet bashkëkohore false – e ka zhvilluar këtë apo atë trajtë të mësimit psikologjik, shpesh-herë të lidhur edhe me praktikën e caktuar, ashtu që studimi i religjionit shumë shpesh ka përfshirë studimin e psikologjisë.

Ekzistojnë edhe shumë punime të shkëlqyeshme psikologjike të cilat gjenden në literaturën fetare krejtësisht ortodoksiste të vendeve dhe epokave të ndryshme. Në krishterimin e hershëm, për shembull, ka ekzistuar një përmbledhje librash autorësh të ndryshëm nën emrin e përbashkët Filokalia (Philokhalia), që në kohën tonë përdoren në kishën ortodokse, veçanërisht për trajnimin e kallogjerëve.

Në kohën kur ka qenë e lidhur me filozofinë dhe religjionin, psikologjia gjithashtu ka ekzistuar edhe në formën e artit. Poezia, drama, skulptura, vallëzimi, e madje edhe arkitektura, ishin mjetet për transmetimin e dijeve psikologjike. Katedralet gotike, për shembull, në kuptimin e tyre esencial kanë qenë vepra psikologjike.

Në kohët e lashta, para se filozofia, religjioni dhe arti të merrnin trajtat e tyre të veçanta siç i kemi sot të njohura, psikologjia ka ekzistuar në trajtën e misterit, ngjashëm me ato të Egjiptit apo Greqisë së Vjetër.

Më vonë, pas zhdukjes së mistereve, psikologjia ka ekzistuar në trajtë mësimesh simbolike, të cilat ndonjëherë kanë qenë të lidhura me religjionin e asaj periudhe, e ndonjëherë jo. Këto janë, për shembull, astrologjia, alkimia, magjia, kurse nga masoneritë bashkëkohëse, okultizmi dhe teozofia.

Këtu është e domosdoshme të përmendet se të gjitha sistemet dhe doktrinat psikologjike, ato të cilat ekzistojnë haptazi apo kanë ekzistuar dhe ato që kanë qenë të fshehta apo të maskuara, mund të ndahen në dy kategori kryesore:

E para: sistemet që e studiojnë njeriun ashtu siç është, apo ashtu siç e supozojnë apo e mendojnë se është. Psikologjia “shkencore” moderne, gjegjësisht ajo që nën këtë emër është e njohur, bën pjesë në këtë kategori.

E dyta: sistemet të cilat njeriun nuk e studiojnë nga pikëpamja e asaj çfarë ai është, por nga pikëpamja e asaj çfarë do të mund të ishte, domethënë nga pikëpamja e evolucionit të tij të mundshëm.

Këto sistemet e fundit në të vërtetë janë ato të zanafillës, apo gjithsesi më të vjetrat, dhe vetëm këto mund të sqarojnë origjinën e harruar si dhe domethënien e psikologjisë.

Kur e kuptojmë rëndësinë e studimit të njeriut nga pikëpamja e evolucionit të tij të mundshëm, do ta kuptojmë edhe se përgjigjja e duhur në pyetjen: Ç’është psikologjia? duhet të jetë se psikologjia është studim i parimeve, ligjeve dhe fakteve të evolucionit të mundshëm të njeriut.

Këtu, në këto ligjërata, do të flas ekskluzivisht nga ky këndvështrim.

Pyetja jonë e parë do të jetë – ç’do të thotë evolucion i njeriut, kurse e dyta, mos vallë për të janë të domosdoshme disa kushte specifike?

Sa u përket qëndrimeve të zakonshme bashkëkohore mbi origjinën e njeriut dhe evolucionin e tij të mëparshëm, më duhet të them menjëherë se ato nuk mund të jenë të pranuara. Duhet të kuptojmë se mbi origjinën e njeriut nuk dimë asgjë, dhe se nuk kemi kurrfarë argumenti mbi evolucionin fizik apo mental të njeriut.

Nëse e marrim njerëzimin historik, gjegjësisht njerëzimin në dhjetë mijë apo pesëmbëdhjetë mijë vjetët e shkuara, mund të gjejmë shenja të pagabueshme mbi ekzistimin e tipit të lartë të njeriut, praninë e të cilit mund ta konstatojmë mbi bazën e përmendoreve të lashta, të cilat njerëzimi i sotëm nuk është në gjendje t’i përsërisë e as t’i imitojë.

Sa i përket njeriut parahistorik, apo qenies me dukje të ngjashme me njeriun, e megjithatë aq i ndryshëm prej tij, eshtrat e të cilit gjenden ndonjëherë në shtresat e tokës nga epoka e akullt apo edhe më të vjetra, do të mund ta pranonim tezën krejtësisht të mundshme se këto eshtra i kanë takuar ndonjë krijese krejtësisht të ndryshme prej njeriut, e cila kaherë është zhdukur.

Duke qenë se e kontestojmë evolucionin e mëparshëm të njeriut, duhet të kontestojmë edhe çdo mundësi të evolucionit mekanik të ardhshëm të njeriut, gjegjësisht të evolucionit që zhvillohet nga vetvetja, në përputhje me ligjet e trashëgimisë e të seleksionimit, porse pa përpjekjen e vetëdijshme të njeriut e duke mos e kuptuar zhvillimin e vet të mundshëm.

Ideja jonë themelore do të jetë ajo se njeriu, ashtu siç e njohim, nuk është qenie e përsosur; se natyra e zhvillon vetëm gjer në pikën e caktuar e pastaj e lë, që më tutje ose të zhvillohet me përpjekjet e zotësitë e veta, ose të jetojë e të vdesë i tillë siç ka lindur, gjegjësisht të degjenerojë e ta humbasë mundësinë për t’u zhvilluar.

Në këtë rast evolucion do të thotë zhvillimi i kualiteteve dhe vetive të brendshme të caktuara të cilat rëndom mbesin të pazhvilluara dhe nuk mund të zhvillohen vetvetiu.

Përvoja dhe vëzhgimi tregojnë se ky zhvillim është i mundur vetëm në disa rrethana të caktuara, me përpjekje të llojit të caktuar (të cilat i bën vetë njeriu) dhe me ndihmën e mjaftueshme nga ana e atyre të cilët, më parë, kanë bërë punë të tillë e të cilët veçse kanë realizuar shkallë të caktuar të zhvillimit apo së paku kanë arritur njohje të caktuar të metodës.

Duhet t’ia fillojmë me idenë se evolucioni nuk është i mundur pa investimin e përpjekjeve; i pamundur është, gjithashtu, edhe pa ndihmën e caktuar.

Pas kësaj, duhet ta kuptojmë se njeriu në rrugën e zhvillimit duhet të bëhet qenie tjetërndryshe, dhe duhet të mësojmë se në ç’kuptim e në ç’drejtim duhet të bëhet qenie tjetërndryshe, pra se ç’do të thotë qenia tjetërndryshe.

Duhet, pastaj, të kuptojmë se nuk munden të gjithë njerëzit të zhvillohen e të bëhen qenie tjetërndryshe. Evolucioni është çështje e përpjekjeve individuale dhe ai në raport me masën e njerëzve është përjashtim i rrallë. Mund të na duket e habitshme, por duhet të kuptojmë se ai jo vetëm se është i rrallë, por edhe po bëhet gjithnjë e më i rrallë.

Nga pohimet e mësipërme, natyrisht, rezultojnë shumë pyetje:

1 - Ç’do të thotë që njeriu në rrugën e evolucionit duhet të bëhet qenie tjetërndryshe?

2 - Ç’do të thotë “qenie tjetërndryshe”?

3- Ç’kualitete e ç’veti të brendshme mund të zhvillohen tek njeriu dhe si mund të arrihet kjo?

4 - Për ç’arsye të gjithë njerëzi nuk mund të zhvillohen e të bëhen qenie tjetërndryshe?

5 - Prej nga vjen një padrejtësi e këtillë?

Do të provoj të përgjigjem në këto pyetje, dhe atë duke filluar nga kjo e fundit.

Për ç’arsye të gjithë njerëzi nuk mund të zhvillohen e të bëhen qenie tjetërndryshe?

Përgjigjja është tepër e thjeshtë: për arsye se këtë nuk e dëshirojnë. Sepse për këtë nuk dinë dhe se pa përgatitje të gjata as nuk do ta kuptojnë se ç’do të thotë ajo, madje edhe po qe se iu thuhet.

Vazhdon...

(2) (3)