Mendojmë se ta njohësh vetveten do të thotë të njohësh specifikat e tua, dëshirat e tua, shijet e tua, aftësitë e tua dhe qëllimet e tua, kurse kjo në të vërtetë do të thotë ta njohësh veten si makinën, domethënë të njohësh strukturën e makinës tënde, pjesët e saj, funksionin e pjesëve të ndryshme, kushtet që udhëheqin punën e tyre e të tjera.

Ideja mbi shkollat – studimi i formave të mundshme të shkollave, studimi i parimeve shkollore dhe i metodave shkollore – zë vend shumë të rëndësishëm në studimin e asaj psikologjie që është e lidhur me idenë e evolucionit; pa shkolla, realisht, nuk mund të ketë kurrfarë evolucioni. Njeriu vetëm madje nuk mund as të fillojë, sepse nuk di si do të t’ia fillonte. Edhe më pak mund të vazhdojë apo diçka të arrijë.

Kjo do të thotë se ai pasi të jetë çliruar nga iluzioni i parë, i atij se veç i ka të gjitha ato që mund t’i ketë, duhet të çlirohet edhe nga të tjerët, ta zëmë nga ai se çfarëdo mund të arrijë vetë; njeriu, në të vërtetë, nuk është në gjendje që vetë të arrijë çfarëdo qoftë.

Këto ligjërata nuk e përfaqësojnë shkollën – nuk e përfaqësojnë madje as fillimin e shkollës. Shkolla kërkon presion shumë më të madh kur fjala është për punën. Në këto ligjërata, ndërkaq, mundem atyre që dëshirojnë të dëgjojnë t’u jap ndonjë prezantim mbi atë se si shkollat punojnë dhe si mund të gjenden ato.

Më parë kam thënë se psikologjia paraqet studimin e evolucionit të mundshëm të njerëzimit, e pastaj se psikologjia është studim i vetvetes.

Me këtë kam dëshiruar të them se shpaguhet të studiosh vetëm atë psikologji e cila hulumton evolucionin e njeriut, zhvillimin e tij, dhe se psikologjia që merret vetëm me njërën fazë të këtij zhvillimi, kurse mbi fazat tjera nuk di gjë, sigurisht se nuk është komplete dhe nuk mund të ketë kurrfarë vlere, madje as në kuptimin shkencor, domethënë nga pikëpamja e eksperimentimit dhe vrojtimit. Faza e tanishme, ashtu siç psikologjia e zakonshme e studion, realisht nuk ekziston si diçka e veçantë dhe përbëhet nga përplot nënnivele, që çojnë nga fazat e ulëta kah ato më të lartat. Edhe për më tepër, pikërisht eksperimenti dhe vrojtimi tregojnë se psikologjia nuk mund të studiohet si cilado shkencë tjetër që nuk është e lidhur drejtpërdrejt me vetë ne. Studimi i psikologjisë duhet të fillojë me studimin e vetvetes.

Kur të lidhim së pari atë që duhet të dimë mbi fazën e ardhshme të evolucionit të njeriut, domethënë se ajo do të thotë bashkim i vetëdijes, i unitetit të brendshëm, i unit të përhershëm dhe i vullnetit me atë material gjer tek i cili mund të vijmë me anë të vetëvrojtimit, pra me të kuptuar se në ne nuk ka shumë fuqi e mundësi që ia përshkruajmë vetvetes, vijmë gjer tek vështirësitë e reja në të kuptuarit e domethënies së psikologjisë dhe gjer tek nevoja për definicion të ri.

Dy definicionet e dhëna në ligjëratat e mëparshme nuk janë të mjaftueshme, duke qenë se vetë njeriu nuk e di se çfarë evolucioni për të është i mundur, sepse nuk sheh se ku ndodhet momentalisht dhe se vetvetes i përshkruan veti të cilat u takojnë shkallëve më të larta të evolucionit. Ai, në të vërtetë, nuk mund ta studiojë vetveten, pasi që nuk është në gjendje që në vetvete të dallojë të shpifurën nga e vërteta, të trilluarën nga realja.

Ç’është gënjimi?

Ashtu siç kuptohet në gjuhën e zakonshme, gënjim do të thotë shtrembërimi, apo në disa raste mbulimi i së vërtetës, gjegjësisht i asaj për çfarë njerëzit besojnë se është e vërteta. Ky lloj gënjimi luan rol me shumë rëndësi në jetë, por ekzistojnë edhe forma shumë më të këqija të gënjimit, si kur njerëzit fare nuk e dinë se gënjejnë. Në ligjërimin e mëparshëm kam thënë se në gjendjen tonë të tanishme nuk mund ta dimë të vërtetën dhe se të vërtetën mund ta dimë vetëm në gjendjen e vetëdijes objektive. E si atëherë jemi në gjendje të gënjejmë? Kjo duket kundërthënëse, por në të vërtetë nuk është. Të vërtetën nuk mund ta dimë, por bëhemi kinse e dimë. E ky është gënjim. Gënjimi e mbushë gjithë jetën tonë. Njerëzit bëhen sikur i dinë të gjitha: për Zotin, për jetën e ardhshme, për gjithësinë, për origjinën e jetës, për evolucionin dhe përgjithësisht për çdo gjë. Kurse në të vërtetë nuk dinë asgjë, madje as për vetveten. Dhe gjithnjë kur për diçka nuk dinë, flasin sikur dinë; ata gënjejnë. Së këndejmi, studimi i gënjeshtrave ka rëndësi të dorës së parë në psikologji.

Kjo madje mund të na sjellë edhe gjer tek definimi i tretë i psikologjisë, që mund ta quajmë studim i gënjeshtrave.

Psikologjisë i interesojnë veçanërisht gënjeshtrat që njeriu i thotë dhe i mendon për veten e vet. Këto gënjeshtra e bëjnë studimin e tij shumë të vështirë. I këtillë siç është, njeriu nuk është produkt origjinal. Ai është imitacion i diçkahit, dhe atë: imitacion shumë i keq!

Mendojeni shkencëtarin në ndonjë planet të largët i cili nga Toka ka pranuar ekzemplarë lulesh plastike, e nuk di asgjë mbi lulen e vërtetë. Ai do ta ketë mjaft vështirë që këta ekzemplarë t’i definojë – të sqarojë trajtën e tyre, ngjyrën e tyre, materialin nga i cili janë bërë, e ai është tel, pambuk dhe letër me ngjyrë – dhe përgjithësisht se si t’i kualifikojë.

Psikologjia në raport me njeriun ndodhet në pozicion shumë të ngjashëm. Ajo duhet ta studiojë njeriun artificial, duke mos e njohur të vërtetin.

Natyrisht se nuk mund të jetë lehtë ta studiosh qenien siç është njeriu, i cili as vetë nuk e di se çfarë është në të e trilluar, e çfarë e vërtetë. Prandaj psikologjia duhet të fillojë e ndarë në atë që në njeriun është e shpifur dhe në atë që në njeriun është e vërtetë.

Nuk është e mundur ta studiosh njeriun si tërësi, duke qenë se është i ndarë në dy pjesë: njëra që në disa raste mund të jetë gati se e tëra e vërtetë dhe tjetra që në disa raste mund të jetë gati se e tëra e pavërtetë. Në shumicën e njerëzve të rëndomtë këto dy pjesë midis tyre janë të përziera dhe nuk dallohen lehtë, megjithëqë të dyja janë të pranishme dhe të dyja kanë rëndësinë dhe ndikimin e tyre të veçantë.

Në sistemin që studiojmë, këto dy pjesë quhen esenca dhe personaliteti.

Esenca është ajo që në njeriun është e lindur. Personaliteti është ajo që është e fituar. Esenca është ajo që është e tija vetanake. Esenca nuk mund të humbet, nuk mund të ndryshojë aq lehtë apo të dëmtohet si personaliteti. Personaliteti me ndryshimin e rrethanave mund të ndryshohet gati plotësisht; ai mund të humbet, gjegjësisht mund të dëmtohet lehtë.

Nëse veç duhet të provoj ta përshkruaj se ç’është esenca, para së gjithash më duhet të them se ajo është baza e strukturës fizike dhe mentale të njeriut. Dikush, ta zëmë, për nga natyra është marinar i mirë, tjetri është marinar i keq. Njëri është muzikal, tjetri nuk është, njëri ka sens për gjuhët, tjetri nuk e ka atë sens. Kjo është esenca.

Personaliteti është krejt që është e mësuar, në njërën apo mënyrën tjetër, “vetëdijshëm” apo “pavetëdijshëm” në kuptimin e rëndomtë të këtyre fjalëve. Në shumicën e rasteve “e pavetëdijshmja” shënon imitimin, që në të vërtetë luan rol shumë të rëndësishëm në formimin e personalitetit. Madje edhe në funksionet instiktive, të cilat për nga natyra do të duhej të ishin të pavarura nga personaliteti, rëndom ekzistojnë përplot të ashtuquajtura “shije të fituara”, domethënë të gjitha llojet e prirjeve apo joprirjeve të fituara me anë të imitimit dhe fantazisë. Këto prirje a joprirje artificiale luajnë rol shumë të rëndësishëm dhe fatal në jetën njerëzore. Njeriu për nga natyra duhet ta dojë atë që për të është e mirë, e të mos e dojë atë që për të është e keqe. Kjo, ndërkaq, është kështu vetëm derisa esenca të dominojë mbi personalitetin, siç edhe duhet të jetë, gjegjësisht, me fjalë tjera, derisa njeriu është i shëndoshë dhe normal. Kur personaliteti zë të dominojë mbi esencën dhe kur njeriu bëhet më pak i shëndoshë, ai zë të dojë atë që e dëmton, e të mos e dojë atë që për të është e mirë. Kjo edhe lidhet me çrregullimin kryesor i cili mund të pasojë në marrëdhënien reciproke të esencës dhe personalitetit.

Esenca natyrisht se duhet të dominojë mbi personalitetin, dhe në atë rast personaliteti mund të jetë shumë i dobishëm. Por, po qe se personaliteti dominon mbi esencën, kjo çon gjer tek shumë rezultate të gabuara.

Duhet ta kuptojmë se njeriut domosdo i duhet edhe personaliteti; pa personalitet, vetëm me esencën, nuk mund të jetohet. Por këto dyja duhet të rriten paralelisht dhe asnjëra me rritjen e vet nuk guxon ta tejkalojë tjetrën.

Rastet ku esenca me rritjen e vet e tejkalon personalitetin mund të shfaqen midis njerëzve të paarsimuar. Këta të ashtuquajturit njerëz të thjeshtë mund të jenë shumë të mirë, madje edhe të mençur, por nuk janë në gjendje të zhvillohen si njerëzit tek të cilët më i zhvilluar është personaliteti.

Rastet ku personaliteti rritet mbi esencën mund të gjenden shpesh midis njerëzve më të kulturuar, dhe në ato raste esenca mbetet gjysmë e rritur, përkatësisht gjysmë e zhvilluar.

Kjo do të thotë se me rritjen e shpejtë dhe të hershme të personalitetit, rritja e esencës praktikisht mund të ndërpritet në fazë shumë të hershme dhe si rezultat do të shohim njerëz që në dukje janë plotësisht të rritur, por esenca e të cilëve ka mbetur në fazën e dhjetë apo dymbëdhjetë vjetëve.

Kushtet e shumta të jetës bashkëkohore në masë të madhe nxisin këtë prapambetje në rritjen e esencës. Ngashënjimi pas sportit, sidomos pas lojërat sportive, mundet, ta zëmë, në mënyrë shumë efikase ta ndalë rritjen e esencës, ngandonjëherë madje edhe në fazë aq të hershme, saqë esenca pasandaj kurrë më të mos jetë në gjendje që plotësisht të rehabilitohet.

Kjo tregon se esenca nuk mund të shihet si diçka që është e lidhur vetëm me konstituimin fizik në kuptimin e thjeshtë të kësaj fjale. Për të shpjeguar më mirë se çfarë do të thotë esenca, duhet t’i kthehemi përsëri studimit të funksioneve.

Në ligjëratën e mëparshme kam thënë se studimi i njeriut fillon me studimin e katër funksioneve: intelektuale, emocionale, motorike dhe instiktive. Nga psikologjia e zakonshme dhe mbi bazën e mendimit të zakonshëm dimë se funksionet intelektuale, mendimet dhe të tjerat, i kontrollon dhe i prodhon qendra e caktuar, të cilën e quajmë “mendje”, “intelekt” ose “tru”. Dhe kjo është krejtësisht në rregull. Porse, që njohja jonë të jetë plotësisht e saktë, duhet të kuptojmë se edhe funksionet tjera gjithashtu kontrollohen nga mendjet e veta, gjegjësisht qendrat e veta. Së këndejmi, ekzistojnë katër mendje, gjegjësisht qendra, të cilat i kontrollojnë aktivitetet tona të zakonshme: mendja intelektuale, mendja emocionale, mendja motorike dhe mendja instiktive. Në vazhdim do t’i quajmë qendrat. Secila qendër është plotësisht e pavarur nga të tjerat dhe ka sferën e vet të veprimit, fuqinë e vet të caktuar dhe mënyrën e caktuar në të cilën mund të zhvillohet.

Qendrat, respektivisht struktura e tyre, kapacitetet, anët e forta dhe mangësitë i takojnë esencës. Përmbajtja e tyre, gjegjësisht krejt ajo që ndonjë qendër bën, i përket personalitetit. Kjo mbi përmbajtjen e qendrave do të jetë e shpjeguar më vonë.

Siç kam thënë, personaliteti është i nevojshme për zhvillimin e njeriut njësoj si esenca, vetëm se ai duhet ta zërë vendin e vet të duhur. Kjo është vështirë e realizueshme, duke qenë se personaliteti është përplot ide të gabuara mbi vetveten. Ai nuk dëshiron të zërë vendin e vet të vërtetë, sepse ai vend është vend i klasës së dytë dhe i nënrenditur (vartës); e nuk dëshiron as ta dijë të vërtetën mbi veten, pasi që ta dijë të vërtetën do të nënkuptonte edhe ta lëshojë pozitën e vet të rrejshme udhëheqëse dhe ta zërë pozicionin më të ulët i cili me të drejtë edhe i takon.

Marrëdhënia e gabuar midis pozitës së esencës dhe personalitetit është ajo që ka përcaktuar gjendjen e tanishme disharmonike. E vetmja mënyrë që prej kësaj gjendjeje të dilet është vetënjohja.

Njihe vetveten – ky ka qenë parimi i parë dhe kërkesa e parë e shkollave të hershme psikologjike. Këto fjalë akoma i kujtojmë, por domethënien e tyre e kemi humbur. Mendojmë se ta njohësh vetveten do të thotë të njohësh specifikat e tua, dëshirat e tua, shijet e tua, aftësitë e tua dhe qëllimet e tua, kurse kjo në të vërtetë do të thotë ta njohësh veten si makinën, domethënë të njohësh strukturën e makinës tënde, pjesët e saj, funksionin e pjesëve të ndryshme, kushtet që udhëheqin punën e tyre e të tjera. Në parim kuptojmë se asnjë makinë nuk mund ta njohim nëse nuk e kemi studiuar. Këtë duhet ta kemi në mendje edhe kur fjala është për veten tonë, dhe duhet që edhe ‘makinat’ tona t’i studiojmë si makinat. Studimi bëhet me vetëvrojtim. Mënyrë tjetër nuk ka dhe askush tjetër për ne nuk mund ta kryejë këtë punë. Duhet ta bëjmë vetë. Para kësaj, ndërkaq, duhet të mësojmë si të vrojtojmë. Dua të them se duhet ta kuptojmë anën teknike të vetëvrojtimit. Duhet të dimë se është e domosdoshme të vrojtohen funksionet e ndryshme dhe që midis tyre të bëhet dallimi, njëkohësisht duke i pasur në mendje gjendjet e ndryshme të vetëdijes, gjumin tonë dhe shumë “un-at” të cilët ekzistojnë në ne. Vrojtimi i këtillë shumë shpejt ka për të dhënë rezultate. Së pari do të vërejmë se nuk jemi në gjendje që çdo gjë që gjejmë në veten tonë ta vrojtojmë duke qenë të paanshëm. Diçka mund të na japë kënaqësi, diçka mund të na shqetësojë, të na pezmatojë, madje edhe të na frikësojë. Tjetër ndrysh as që mund të jetë. Njeriu vetveten nuk mund ta studiojë si yll të largët apo si fosil interesant. Është krejt e natyrshme që atij do t’i pëlqejë ajo që e ndihmon zhvillimin e tij, e nuk do t’i pëlqejë ajo që atë zhvillim e vështirëson, apo madje e pamundëson fare. Kjo do të thotë se shumë shpejt pasi që ka zënë të vrojtojë në vete, do të fillojë t’i dallojë vijat e dobishme dhe të dëmshme, pra atë që është e dobishme, gjegjësisht e dëmshme nga pikëpamja e mundësisë së vetënjohjes së tij, e zgjimit të tij dhe e zhvillimit të tij. Do t’i shohë ato anë të vetes që mund të jenë të vetëdijshme, dhe ato anë që nuk mund të jenë të vetëdijshme e të cilat duhet të eliminohen. Në rastin e vetëvrojtimit njeriu përherë duhet ta ketë në mendje se studimi i vetvetes paraqet hapin e parë në rrugën kah evolucioni i tij i mundshëm.

Tani duhet parë se cilat janë ato cilësi të dëmshme të cilat njeriu i gjen në vetvete.

Marrë në përgjithësi, ato janë të gjitha manifestimet mekanike. E para, siç kam thënë, është gënjimi. Në jetën mekanike gënjimi është i pashmangshëm. Askush nuk mund t’i shpëtojë, dhe nëse dikush konsideron se është i çliruar (prej tij), aq më shumë është në të. E tillë siç është, jeta nuk do të mund të ekzistonte pa gënjimin. Por, nga ana psikologjike gënjimi ka domethënie tjetërfare. Tani kjo do të thotë se dikush, mbi gjërat që nuk i di, dhe madje as që mund t’i dijë, flet sikur i di dhe sikur mund t’i dijë.

Vazhdon...

(1) (3)