Vetinë tjetër të rrezikshme të cilën (njeriu) e gjen në vetvete është fantazia. Sapo ta ketë filluar vetëvrojtimin do të vijë në përfundim se pengesën kryesore në vrojtim e paraqet fantazia. Ai dëshiron të vrojtojë diçka, porse në vend të kësaj ai fillon të fantazojë mbi po këtë objekt dhe e harron vrojtimin.

Duhet ta kuptoni se këtë nuk e them nga kurrfarë pikëpamje morale. Akoma nuk kemi ardhur tek çështja mbi atë se çfarë vetvetiu është mirë, e çfarë keq. Flas vetëm nga pikëpamja praktike, nga pikëpamja e asaj çfarë është e dobishme ose e dëmshme për studimin e vetvetes dhe zhvillimit personal.

Ai i cili fillon në këtë mënyrë shumë shpejt do të mësojë t’i zbulojë shenjat sipas të cilave në vetvete mund t’i njohë dukuritë e dëmshme. Ai zbulon se ndonjë dukuri mund t’i bëjë dëm aq më pak sa më shumë që ky është në gjendje ta kontrollojë, dhe nëse më pak është në gjendje ta kontrollojë, domethënë nëse ajo është më shumë mekanike, dukuria e tillë mund të bëhet më e dëmshme.

Kur këtë ta kuptojë, njeriu fillon t’i frikësohet gënjimit, prapë jo nga arsyet morale, por për arsye se gënjimin e vet nuk është në gjendje ta kontrollojë dhe sepse gënjimi e udhëheqë atë, gjegjësisht funksionet tjera të tij.

Vetinë tjetër të rrezikshme të cilën (njeriu) e gjen në vetvete është fantazia. Sapo ta ketë filluar vetëvrojtimin do të vijë në përfundim se pengesën kryesore në vrojtim e paraqet fantazia. Ai dëshiron të vrojtojë diçka, porse në vend të kësaj ai fillon të fantazojë mbi po këtë objekt dhe e harron vrojtimin. Shpejt e kupton se njerëzit fjalëve fantazi, gjegjësisht imagjinatë, ia përshkruajnë një domethënie krejtësisht të panatyrshme dhe jomeritore, duke e konsideruar kreative, domethënë funksion selektiv. Ai e kupton se imagjinata është funksi-on destruktiv, se kurrë nuk mund ta kontrollojë dhe se ajo përherë e devijon nga vendimet e tij të vetëdijshme në kahjet kah të cilat nuk është nisur të shkojë. Fantazia gati se është njësoj e keqe sa gënjimi, në të vërtetë ajo paraqet gënjimin e vetvetes. Njeriu zë të mendojë diçka me të cilën do ta kënaqte vetveten, e pastaj shumë shpejt fillon të besojë në atë që vetë e ka sajuar, apo së paku në diçka prej saj.

Pastaj, e ndoshta edhe para kësaj, zbulon shumë pasoja të këqija të të shprehurit të ndjenjave negative. Nocioni “ndjenja negative” shënon të gjitha ndjenjat e dhunshme dhe të gjitha ndjenjat depresive: ankimin e vetvetes, mllefin, dyshimin, frikën, trishtimin, melankolinë, mërzinë, mosbesimin, xhelozinë etj. Kjo shprehje e ndjenjave negative rëndom pranohet si krejt e natyrshme, madje edhe e domosdoshme. Shumë shpesh e quajnë “sinqeritet”. Natyrisht se kjo me sinqeritetin nuk ka kurrfarë lidhjeje. Kjo thjesht paraqet shenjë të dobësisë së njeriut, shenjë të tabiatit të tij të keq dhe paaftësisë që vështirësitë e veta t’i mbajë për vete. Këtë e vërejmë kur provojmë t’iu kundërvihemi, prej nga mund të nxjerrim edhe një mësim. Mësojmë se manifest-timet mekanike nuk mjafton vetëm t’i vrojtojmë, por se atyre duhet t’iu kundërvihemi, sepse po qe se nuk iu kundërvihemi, nuk jemi në gjendje t’i vrojtojmë. Ato ndodhin aq shpejt, aq lëmuet dhe aq pahetueshëm saqë ai i cili nuk bën përpjekje për t’i penguar nuk mundet madje as t’i vërejë.

Pas shprehjes së ndjenjave negative njeriu tek vetja dhe tek njerëzit tjerë fillon të vërejë edhe një veti mekanike tejet interesante. Kjo është të folurit (dërdëllisja). Në vetë të folurit nuk ka asgjë të keqe. Por tek disa njerëz, e veçanërisht tek ata që këtë më së paku e vërejnë, kjo bëhet e metë e vërtetë. Ata flasin tërë kohën, more kudo qofshin, në punë, në rrugë, madje edhe në gjumë. Kurrë nuk ndalen së foluri dikujt, nëse ndokush është, e nëse nuk është askush, ata flasin vetë me vete.

Dhe këtë duhet jo vetëm ta vrojtojmë, por edhe t’i rezistojmë sa të jetë e mundur. Ai që nuk i kundërvihet dërdëllisjes nuk mund të vrojtojë asgjë, dhe të gjitha rezultatet e vrojtimit të tij do të avullohen domosdo nga dërdëllisja e vet.

Vështirësitë që i konstaton me rastin e vrojtimit të këtyre katër manifestimeve – gënjimit, imagjinimit, shprehjes së ndjenjave negative dhe dërdëllisjes – ia dëshmojnë njeriut mënyrën plotësisht mekanike (të veprimit) dhe pamundësinë që t’i kundërvihet kësaj mekanike nëse nuk ka ndihmë, domethënë pa dije të reja dhe pa ndihmë konkrete prej anash. Ai në të vërtetë, madje edhe kur merr materialin e caktuar, harron që atë material ta shfrytëzojë, harron të (vetë)vrojtohet; me fjalë tjera, përsëri bie në gjumë dhe e domosdoshme është që dikush përherë ta zgjojë.

Kjo “rënie në gjumë” ka vetitë e veta të caktuara të cilat në psikologjinë e zakonshme janë të panjohura, apo së paku nuk janë të shenjuara dhe të emërtuara. Ato veti duhet posaçërisht të studiohen.

Gjithsej janë dy. E para quhet identifikim. “Të identifikuarit”, gjegjë-sisht “identifikimi”, paraqet gjendje interesante në të cilën njeriu e kalon më tepër se gjysmën e jetës së vet. Ai identifikohet me çdo gjë: me atë që flet, me atë që ndjen, me atë në çfarë beson dhe me atë që nuk e beson, me atë që dëshiron dhe që nuk dëshiron, që e tërheqë dhe e refuzon. E gjithë kjo plotësisht e kaplon dhe ai nuk është në gjendje që vetveten ta ndajë nga idetë, ndjenjat apo objektet që e preokupojnë. Kjo do të thotë se ai i cili ndodhet në gjendjen e identifikimit nuk është në gjendje që objektin e identifikimit të vet ta shikojë pa anim. Vështirë është të gjendet edhe gjëja më e vogël me të cilën njeriu nuk do të ishte në gjendje “të identifikohet”. Njëkohësisht, ai në gjendjen e identifikimit ka kontroll edhe më të vogël mbi reaksionet e veta mekanike. Për dukuritë e tilla, siç është gënjimi, imagjinimi, shprehja e ndjenjave negative dhe të folurit e pandalshëm (dërdëllisja) është i nevojshëm identifiki-mi. Ato pa identifikimin nuk mund të ekzistojnë. Sikur të mund të çlirohej nga identifikimi, njeriu do të mund të çlirohej edhe nga shumë dukuri të pakuptim-shme dhe të padobishme.

Identifikimi, kuptimi i tij, shkaqet dhe pasojat janë jashtëzakonisht të përshkru-ara bukur në Filokalia, e cila përmendet në ligjëratën e parë. Në psikologjinë moderne, ndërkaq, nuk mund të gjendet as një gjurmë e të kuptuarit të këtyre dukurive. Këto janë një “zbulim psikologjik” krejtësisht i harruar.

Gjendja e dytë të cilën e shkakton gjumi, simotër me identifikimin, është “të dhënët rëndësi”. “Të dhënët rëndësi” në të vërtetë paraqet identifiki-min me njerëzit. Kjo është gjendje në të cilën dikush përherë brengoset mbi atë se çfarë njerëzit tjerë për të mendojnë; a po i japin atë që i takon, a po mrekullohen me të mjaftueshëm, e kështu me radhë. “Të dhënët rëndësi” luan rol me shumë rëndësi në jetën e gjithsecilit, por tek disa njerëz kjo bëhet obsesion. Ata tërë jetën e kanë të mbushur me “të dhënët rëndësi”, përkatësisht me brengën, dyshimin dhe dilemën, dhe në të nuk mbetet vend për asgjë tjetër.

“Kompleksin e inferioritetit” dhe “komplekset” tjera i kanë krijuar dukuritë jo qartë të vërejtura, edhe më pak të kuptuara, të “identifikimit” dhe të “të dhënit rëndësi”.

Edhe “identifikimi” edhe “të dhënët rëndësi” duhet të shqyrtohen në mënyrën më serioze. Vetëm dituria e plotë mbi to është në gjendje për t’i zvogëluar. Në qoftë se nuk mund t’i vërejë në vetvete, njeriu lehtë mund t’i shohë ato tek njerëzit tjerë. Duhet, sakaq, që të kihet parasysh edhe ajo se askush nuk dallon nga të tjerët. Në këtë kuptim të gjithë njerëzit janë njësoj.

Nëse tani kthehemi në atë që kemi thënë më parë, duhet të provojmë që më qartë ta kuptojmë sesi zhvillimi i njeriut duhet të fillojë dhe se në ç’mënyrë studimi i vetvetes mund ta ndihmojë atë fillim.

Që nga vetë fillimi hasim në vështirësi të natyrës gjuhësore. Të themi se dëshirojmë të flasim mbi njeriun nga pikëpamja e evolucionit. Fjala “njeri” në kuptimin e zakonshëm nuk lejon, ndërkaq, kurrfarë variacionesh e as gradacioni. Njeriu që kurrë nuk ka qenë dhe nuk është i vetëdijshëm dhe i cili kurrë nuk dyshon se është ashtu dhe njeriu i cili lufton të bëhet i vetëdijshëm – në gjuhën tonë është krejt një. Në çfarëdo qoftë kuptimi fjala është për “njeriun”. E që kësaj vështirësie t’i iket dhe nxënësit t’i ndihmohet t’i klasifikojë idetë e reja që ka fituar, sistemi njerëzit i ndan në shtatë kategori.

Tri kategoritë e para praktikisht janë në të njëjtin nivel.

Njeriu nr. 1 është njeriu në të cilin qendra motorike, gjegjësisht instiktive dominon mbi atë emocionale dhe intelektuale. Ky është njeriu fizik.

Njeriu nr. 2 është njeriu në të cilin qendra emocionale dominon mbi atë intelektuale, motorike dhe instiktive. Ky është njeriu emocional.

Njeriu nr. 3 është njeriu në të cilin qendra intelektuale dominon mbi atë emocionale, motorike dhe instiktive. Ky është njeriu intelektual.

Në jetën e zakonshme takohemi vetëm me këto tri kategori njerëzish. Secili prej nesh dhe secili që e njohim është numër 1, numër 2 ose numër 3. Ekzistojnë edhe kategoritë më të larta, por njerëzit në to nuk lindin. Të gjithë lindin si numri 1, 2 ose 3 dhe në kategorinë më të lartë mund të kalojnë vetëm përmes shkollës.

Njeriu nr. 4 nuk lind si i tillë. Ai paraqet produkt të kulturës shkollore. Ai nga njeriu nr. 1, nr. 2 dhe nr. 3 dallon me diturinë për vetveten, me të kuptuarit nga ana e tij e pozicionit të vet dhe, të shprehemi teknikisht, me atë se ka fituar epiqendër të përhershme. Kjo e fundit do të thotë se ideja mbi arritjen e unitetit, vetëdijes, “un-it” të përhershëm dhe vullnetit, pra ideja mbi zhvillimin e tij, për të është bërë më e rëndësishme nga interesimet tjera të tij.

Karakteristikave të njeriut nr. 4 duhet t’u shtohet dhe ajo se funksionet e tij dhe qendrat janë më të ekuilibruara në mënyrën në të cilën nuk do të mund të bëheshin pa punuar me vetveten, në harmoni me parimet dhe metodat shkollore.

Njeriu nr. 5 është njeriu i cili ka mbërritur unitet dhe vetëdijesim për veten. Ai prej njeriut të thjeshtë dallon me atë se në të veç punon një nga qendrat e larta dhe se ka shumë funksione dhe aftësi të cilat njeriu i rëndomtë, pra njeriu nr. 1, 2 dhe 3, nuk i posedon.

Njeriu nr. 6 është njeriu që ka arritur vetëdijen objektive. Në të punon edhe një qendër më e lartë. Ai ka shumë më tepër veti të reja dhe aftësi të cilat e tejkalojnë të kuptuarit e njeriut të zakonshëm.

Njeriu nr. 7 është njeriu i cili i ka arritur të gjitha që njeriu mund t’i arrijë. Ai e ka “unin” e përhershëm dhe “vullnetin e lirë”. Në gjendje është që vetvetes t’ia kontrollojë të gjitha gjendjet e vetëdijes dhe nuk mund të humbasë asgjë prej asaj që ka mbërritur. Sipas një këndvështrimi tjetër, ai është i pavdekshëm në kufijtë e Sistemit Diellor.

Të kuptuarit e kësaj ndarjeje të njerëzve në shtatë kategori është shumë i rëndësishëm, duke qenë se kjo ndarje ka vërtet shumë zbatim në të gjitha aspektet e mundshme të studimit të aktivitetit njerëzor. Kjo, atij që e kupton, i jep në dorë instrumentin tejet të fuqishëm dhe shumë preciz, përkatësisht mjetin për definimin e dukurive që pa këtë nuk është e mundur t’i definosh.

Të marrim, për shembull, nocionin e përgjithshëm të religjionit, të artit apo filozofisë. Këtu, po filluam nga religjioni, menjëherë mund të vërejmë se duhet të ekzistojë patjetër religjioni i njeriut nr. 1, do të thotë të gjitha trajtat e fetishizmit pavarësisht sesi quhen ato; religjioni i njeriut nr. 2, do të thotë religjioni emocional, sentimental i cili ndonjëherë kalon në fanatizëm, trajtat më të vrazhda të intolerancës, ndjekja e heretikëve e të ngjashme; religjioni i njeriut nr. 3, i cili teorikisht është religjion skolastik, përplot debat mbi nocionet, format dhe ritualet, që bëhen më të rëndësishme se çdo gjë tjetër; religjioni i njeriut nr. 4, do të thotë religjioni i njeriut i cili punon në zhvillimin e vet; religjioni i njeriut nr. 5, do të thotë religjioni i njeriut i cili e ka mbërritur unitetin (integritetin e brend-shëm) dhe i cili mund t’i shohë dhe të njohë shumë gjëra të cilat njerëzit nr. 1, 2, dhe 3 nuk i njohin dhe nuk i shohin; ekziston, pastaj, dhe religjioni i njeriut nr. 6 dhe religjioni i njeriut nr. 7, mbi të cilët nuk mund të dimë asgjë.

E njëjta ndarje vlen edhe për artin, shkencën dhe filozofinë. Duhet të ekzistojë arti i njeriut nr. 1, njeriut nr. 2 dhe njeriut nr. 3; shkenca e njeriut nr. 1, nr. 2 dhe nr. 3, nr. 4 e kështu me radhë. Për këtë arsye duhet që vetë të provoni t’i gjeni shembujt.

Ky zgjerim i nocioneve në masë të madhe rrit aftësinë tonë për të gjetur zgjidhje për shumë nga problemet tona.

E kjo do të thotë se sistemi na e jep mundësinë që të hulumtojmë gjuhë të re, pra gjuhën që është e re për ne dhe e cila ka për të na i lidhur në mes veti idetë e kategorive të ndryshme të cilat në të vërtetë janë unikate, kurse ka për të na i ndarë idetë në dukje të kategorive të njëjta të cilat në të vërtetë janë të ndryshme. Ndarja e fjalës “njeri” në shtatë fjalë: njeriu nr. 1, 2, 3, 4, 5, 6 dhe 7, me të gjitha që prej kësaj burojnë, paraqet shembullin e kësaj gjuhe të re.

Kjo na e jep definicionin e katërt mbi psikologjinë si studim i gjuhës së re. Ajo gjuhë e re është gjuhë universale, të cilën njerëzit ngandonjëherë provojnë ta gjejnë apo ta sajojnë. Shprehja “gjuhë universale” ose “gjuhë filozofike” nuk guxon të kuptohet metaforikisht. Kjo gjuhë është universale në kuptimin siç janë universale edhe simbolet matematikore. Kjo, përpos tjerash, përfshin krejt çfarë njerëzve ka mundur t’u bie ndërmend. Madje edhe vetëm disa fjalë të kësaj gjuhe që veçse ju janë shpjeguar e japin mundësinë që të mendoni dhe të flisni më me precizitet sesa që është e mundur në gjuhën e zakonshme, qoftë dhe me shfrytëzimin more të cilësdo qoftë terminologji apo nomenklaturë ekzistu-ese shkencore ose filozofike.

Fund i ligjëratës së dytë

(1) (2)